Biegus zmienny
| Calidris alpina[1] | |||||
| (Linnaeus, 1758) | |||||
 Biegus zmienny w upierzeniu godowym | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
biegus zmienny | ||||
| Synonimy | |||||
|
| |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 latem (sezon lęgowy) przez cały rok przeloty zimą sezonowość występowania niepewna | |||||
Biegus zmienny[5] (Calidris alpina) – gatunek ptaka z rodziny bekasowatych (Scolopacidae). Wśród biegusów jest najpospolitszy i najliczniejszy.
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Biegus zmienny zamieszkuje w zależności od podgatunku[6][7]:
- Calidris alpina arctica – północno-wschodnia Grenlandia, prawdopodobnie także Svalbard. Zimuje głównie w północno-zachodniej Afryce.
- Calidris alpina schinzii – południowo-wschodnia Grenlandia, Islandia, Wyspy Owcze i Wyspy Brytyjskie po południową Skandynawię i kraje basenu Morza Bałtyckiego. Bardzo nielicznie gnieździł się w północnej Polsce do początku XXI w. Zimuje w południowej Europie i północno-zachodniej Afryce.
- Calidris alpina alpina – Laponia i północna Rosja na wschód po rejon półwyspu Tajmyr i rzekę Jenisej. Zimuje od Europy Zachodniej i basenu Morza Śródziemnego po Indie. W Polsce spotykany na przelotach.
- Calidris alpina centralis – północno-wschodnia Syberia od półwyspu Tajmyr do delty Kołymy. Zimuje we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, nad Morzem Czerwonym i dalej na wschód po Azję Południową.
- Calidris alpina sakhalina – od Kołymy po Półwysep Czukocki. Zimuje na Dalekim Wschodzie.
- Calidris alpina actites – północny Sachalin. Zimuje prawdopodobnie w Azji Wschodniej.
- Calidris alpina kistchinskii – północne wybrzeża Morza Ochockiego i Góry Koriackie przez Kamczatkę po północne Kuryle. Zimuje w Azji Wschodniej.
- Calidris alpina arcticola – północno-zachodnia Alaska, północna część Półwyspu Seward i północno-zachodnia Kanada. Zimuje na Dalekim Wschodzie.
- Calidris alpina pacifica – południowo-zachodnia Alaska i południe Półwyspu Seward. Zimuje w zachodniej części USA i zachodnim Meksyku.
- Calidris alpina hudsonia – środkowa Kanada. Zimuje na wschodnich wybrzeżach USA i prawdopodobnie we wschodnim Meksyku.
W Wielkiej Brytanii to gatunek osiadły. Na zimowiskach natomiast zbierają się w ogromne, liczące tysiące osobników stada, zwłaszcza na wybrzeżach.
W Polsce spotyka się na przelotach w marcu–maju i lipcu–listopadzie dwa podgatunki – C. a. schinzii i C. a. alpina pochodzący z terenów położonych dalej na północ. Dawniej także gniazdował. Jeszcze na początku lat 80. liczebność populacji lęgowej na terenie kraju oceniano na 80–100 par[8]. W końcu XX w. odnotowywano nieliczne lęgi C. a. schinzii na Bagnach Biebrzańskich, przy ujściu Redy do Zatoki Puckiej (rezerwaty przyrody „Beka” i „Mechelińskie Łąki”), na wyspach w delcie Świny i nad jeziorem Łebsko[9]. Ostatni potwierdzony lęg w Polsce miał miejsce w 2004 roku w rezerwacie „Beka”; w roku 2010 w tym samym rezerwacie odnotowano ostatnie obserwacje ptaków tego podgatunku interpretowane jako prawdopodobne gniazdowanie[9].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Wygląd
- Biegus zmienny wielkością dorównuje szpakowi. Krępy, ma stosunkowo krótką szyję oraz czarne nogi. Samice są nieco większe od samców, jednak obie płcie ubarwione są podobnie[10]. Samiec ma zwykle rdzawą plamę na karku, poza tym jest jaskrawszy[10]. W szacie godowej wierzch ciała rdzawobrązowawy z ciemnymi plamkami. Gardło i wole jasne z ciemnymi, podłużnymi kreskami. Na piersi i brzuchu czarna plama, boki, tył brzucha i podogonie białe. Dziób czarny, lekko wygięty w dół i większy od głowy. W szacie spoczynkowej wierzch szarosiwy, a spód biały. Jedynie na piersi i gardle czarne kreski. Młodociane podobne do osobników dorosłych, lecz pozbawione czarnej plamy na spodzie. Brzuch mają szarożółty, podłużnie prążkowany z przodu, a poprzecznie z tyłu i dwie czarne plamy na jego bokach. Wierzch ciemny z rdzawobrązowymi i białymi obrzeżeniami piór. Głowę i pierś mają żółtobrązową.
- W locie przez skrzydła można zaobserwować biały pas, widać też białe obrzeżenie kupra. Sterówki są szarobrązowe, czarne u nasady. Poza tym środkowa para piór jest nieco dłuższa.
- C. a. arctica jest najmniejszy, najciemniejszy i ma najkrótszy dziób. C. a. pacifica i C. a. hudsonia są największe, najjaśniejsze i posiadające najdłuższe dzioby. W szacie spoczynkowej grzbiet rdzaworudy u C. a. alpina, żółtawy u C. a. schinzii i czerwonawożółty u C. a. arctica. W terenie trudno jest je od siebie odróżnić. Młode w szacie juwenalnej mają jasne obrzeżenia piór na grzbiecie, gardło brązowawe, natomiast szyja, pierś i brzuch mają czarno kreskowane.
- Wymiary średnie[11]
- długość ciała ok. 16–22 cm
rozpiętość skrzydeł ok. 32–40 cm
masa ciała ok. 33–85 g
Ekologia i zachowanie
[edytuj | edytuj kod]Lecąc w stadach, mogą wykonywać czasem gwałtowne zwroty.
- Głos
- Wydaje w locie brzęczące i zgrzytliwe „czrrrit”. Stada wydają bardzo charakterystyczny dźwięk – jest to gadatliwe, perliste i gardłowe „plip-ip-ip”. Często jest ten dźwięk nazywany jest „pogaduszkami”. Piosenka w locie tokowym to wysilone „rriuii-rriuii-rriurii”, przechodzące w lekko opadający trel[10].
- Biotop
- Tundra, torfowiska i bezdrzewne tereny podmokłe. W Skandynawii spotkać go można w piętrze alpejskim tamtejszych gór. Poza sezonem godowym preferują wybrzeża wód, zarówno słodkich jak i słonych. Rzadziej spotkać go można w głębi lądu, ale zalatuje tam regularnie.
- Toki
- Po powrocie na tereny lęgowe, od marca do maja, samiec krąży nad wybranym terenem w nierównym locie. Czasem siada na podwyższeniu i zaczyna swoje niskie trele. Zrywa się nagle do pionowego lotu, po czym z powrotem spada. Dla swojej przyszłej partnerki szykuje parę gniazd. Samica wybiera najlepsze i wyścieła je trawą, mchem i liśćmi.
- Gniazdo
- Na ziemi ze skąpą wyściółką, pod osłoną roślin zielnych, czasem krzewów w trudno dostępnym miejscu.
- Jaja
- W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju–lipcu 4 jaja o rozmaitym ubarwieniu (najczęściej oliwkowym lub brązowym).
- Okres lęgowy
- Jaja wysiadywane są przez okres 16–22 dni przez obydwoje rodziców. Oba dorosłe ptaki zajmują się też młodymi, choć więcej czasu poświęcają temu samce. Pisklęta mają jasnożółty puch z czarnymi pasami i rzędami jasnych kropek. U biegusów obserwowane było „adoptowanie” obcych ptaków, zarówno przez pary posiadające już potomstwo, jak i przez te, które go jeszcze nie mają. Odnotowano też zaskakujące zachowania samic, które przedwcześnie opuszczały swoje młode, nie czekając za nimi. Pisklęta usamodzielniają się po 4 tygodniach. Odloty następują od końca lipca aż po październik. W Niemczech setki tysięcy ptaków można zobaczyć wtedy nad Morzem Wattowym, gdzie się przepierzają.
- Pożywienie
- Drobne bezkręgowce, m.in. robaki, ślimaki, małże, skąposzczety, larwy komarów i skorupiaków, oraz zielone części roślin. Szukają go w miękkim mulistym podłożu.
Status i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2024 roku uznaje biegusa zmiennego za gatunek bliski zagrożenia (NT, Near Threatened); wcześniej klasyfikowany był jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern)[4]. Organizacja BirdLife International w 2024 roku szacowała liczebność populacji na 3–7 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji oceniany jest jako umiarkowanie spadkowy, choć niektóre populacje są stabilne, a u niektórych trend nie jest znany[4]. Gatunek wymieniony w załączniku I Dyrektywy ptasiej.
W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej, wymaga ochrony czynnej[12]. Na Czerwonej liście ptaków Polski uznany za wymarły regionalnie (dotyczy populacji lęgowej)[8]. W Polsce dziś spotyka się stada liczące nawet kilkaset osobników w trakcie wędrówki jesiennej.
Zagrożeniami dla tego gatunku są osuszanie podmokłych łąk lub szybkie ich zarastanie trzciną i niszczenie terenów lęgowych, a dla ptaków wędrujących – ubywanie naturalnych plaż i ich nadmierna penetracja przez ludzi.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Calidris alpina, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b Handbook of the Birds of the World. Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal (red.). T. 3: Hoatzin to Auks. Barcelona: Lynx Edicions, 1996, s. 526. ISBN 84-87334-20-2. (ang.).
- ↑ a b D. Lepage, Dunlin Calidris alpina, [w:] Avibase [online] [dostęp 2023-02-22] (ang.).
- ↑ a b c BirdLife International, Calidris alpina, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2024-10-29] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko, Podrodzina: Arenariinae Stejneger, 1885 - biegusy (wersja: 2023-09-29), [w:] Kompletna lista ptaków świata [online], Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego [dostęp 2024-10-31].
- ↑ N.D. Warnock & R.E. Gill: Dunlin (Calidris alpina), version 2.0. [w:] Birds of the World (red. S.M. Billerman) [on-line]. Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2023. [dostęp 2024-10-31]. (ang.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.), IOC World Bird List (v13.1) [online] [dostęp 2023-02-22] (ang.).
- ↑ a b T. Wilk i inni, Czerwona lista ptaków Polski, OTOP, Marki, 2020.
- ↑ a b Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.): Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. Warszawa: GIOŚ, 2015, s. 244. ISBN 978-83-61227-45-8.
- ↑ a b c Lars Svensson, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie II poprawione i zaktualizowane, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2021, ISBN 978-83-7763-530-8, OCLC 1296502606 [dostęp 2023-04-27].
- ↑ N. Bouglouan, Dunlin, [w:] oiseaux-birds.com [online] [dostęp 2021-04-11] (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
- Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia i nagrania audiowizualne, [w:] eBird [online], Cornell Lab of Ornithology (ang.).
- Calidris alpina (Biegus zmienny). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 69–73.
- K. Kowalczyk: Biegus zmienny - opis, występowanie i zdjęcia. Ptak biegus zmienny ciekawostki. [w:] ekologia.pl [on-line].