Jan Wacław Machajski

Jan Wacław Machajski

A. Wolski

Jan Waclaw Machajski w 1917
Data i miejsce urodzenia	27 grudnia 1866 Busko-Zdrój
Data i miejsce śmierci	19 lutego 1926 Moskwa
Rodzice	Konstanty Machajski, Karolina Machajska
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Wacław Machajski, ps. A. Wolski (ur. 27 grudnia 1866 w Busku, zm. 19 lutego 1926 w Moskwie) – polski działacz anarchistyczny.

Twórca tzw. „machajewszczyzny” – robotniczego ruchu antyinteligenckiego występującego przeciw inteligencji i państwu. W 1909 utworzył organizację anarchistyczną pod nazwą „Zmowa Robotnicza”, która stosowała terror ekonomiczny uderzając głównie w carski aparat państwowy, fabrykantów i burżuazję^[1] i która po paru miesiącach działalności została rozbita przez carską policję. Zasłynął jako krytyk Lenina i komunistów, którzy według niego wprowadzili mechanizm władzy niewiele różniący się od carskiego. Przyjaciel Stefana Żeromskiego, pierwowzór Andrzeja Radka z Syzyfowych prac.

Jan Wacław Machajski przyszedł na świat 27 grudnia 1866 w Busku, w powiecie stopnickim. Był synem urzędnika miejskiego, Konstantego, który według niektórych źródeł przez pewien okres zajmował posadę burmistrza. Matka Karolina z domu Golańska zajmowała się prowadzeniem domu i opiekowała się pięciorgiem starszego rodzeństwa Wacława. Gdy miał 4 lata zmarł jego ojciec. Osamotniona wdowa wraz z dziećmi przeprowadziła się do Pińczowa. Jedną z form ich utrzymywania było przyjmowanie na stancję pensjonariuszy. Jan Machajski od najmłodszych lat (nawet już w wieku 8-10 lat) udzielał korepetycji kolegom z klasy co stanowiło dodatkowy dochód ubogiej rodziny. Ukończył progimnazjum w Pińczowie i w 1882 wyjechał do Kielc w celu kontynuowania nauki w Męskim Gimnazjum Rządowym. Miał wtedy 16 lat. Zaprzyjaźnił się wtedy z autorem Syzyfowych Prac, Stefanem Żeromskim, z którym przez cały okres pobytu w gimnazjum dzielił szkolną ławkę. Wraz z przyjacielem w 1884 założył tajne towarzystwo literackie pod opieką profesora Tomasza Siemiradzkiego, który mocno akcentował w swej pracy patriotyczne wychowanie. W 1886 pomyślnie zdał maturę i jesienią tego samego roku zaczął studia na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Jednak po dwóch latach przeniósł się na medycynę, której poświęcił 3 lata swojego życia. Żadnego z tych kierunków nie ukończył, ponieważ w tym okresie jego życia bardziej niż nauka interesowała go działalność polityczna i oświatowa.

W 1887 wstąpił do organizacji młodzieżowej „Zet” (Związek Młodzieży Polskiej), która wówczas głosiła hasła demokratyczne i niepodległościowe. Wkrótce podjął współpracę z warszawskimi kręgami socjalistycznymi, organizował koła dyskusyjne, pisał odezwy, aktywnie uczestniczył w ruchu robotniczym. W 1891 przeprowadził się do Krakowa, gdzie prowadził wraz z lokalnymi socjalistami rewolucyjną propagandę. W tym czasie jego poglądy można określić jako czysto marksistowskie, chociaż niektóre jego publikacje z tego okresu zawierają delikatne zabarwienie niepodległościowe.

W maju 1892 został aresztowany za przemyt materiałów propagandowych ze Szwajcarii do Łodzi – w mieście trwał wówczas strajk powszechny. Machajskiego osadzono na trzy lata w krakowskim więzieniu^[2]. Za swoją działalność został skazany w 1895 przez władze zaborcze na sześć lat zesłania na Sachalinie. W czerwcu 1903 uciekł z tzw. etapu w Aleksandrowsku i przedostał się do Genewy, gdzie się osiedlił^[3].

W latach 1907–1911 przebywał w Krakowie i Zakopanem pod pseudonimem Jan Kiżło. Został aresztowany i oskarżony o posługiwanie się cudzym paszportem, groziła mu ekstradycja do Rosji. W jego obronie stanęli m.in. Kazimierz Dłuski, Roman Dmowski, Stanisław Trusiewicz i Stefan Żeromski. Ostatecznie wyjechał z Galicji i osiedlił się w Paryżu^[4][5].

W 1917 wyruszył do ogarniętej rewolucją Rosji, po rewolucji październikowej zamieszkał w Moskwie^[6]. W dziele "Robotnicza rewolucja" (ros. Рабочая революция, 1918) piętnował bolszewików za wprowadzone przez nich roboty przymusowe^[7].

Swój pobyt w Rosji zaczął jednak od zrewoltowanego Petersburga. Tam wraz z żoną został otoczony przez grupę zwolenników, wśród których pojawiło się kilka nowych twarzy. Dysponowali oni nawet lokalem, w którym mogła się rozwijać działalność organizacji. Jednak Zmowie Robotniczej nie było już dane odbudować swych sił. W obliczu burzliwych wydarzeń, Machajski uparcie przekonywał, aby grupa czekała na dalszy rozwój wypadków. Wraz z upływem czasu grupa zwolenników Machajskiego malała, tracąc swych ludzi na rzecz rosnących w siłę bolszewików. Po zdobyciu władzy przez komunistów, zniechęcony Machajski odrzucił proponowaną mu funkcję redaktora w czasopiśmie „Narodnoje choziajstwo”, zadowalając się skromną posadą korektora technicznego pisma (co gwarantowało mu też dostęp do zagranicznej prasy). Nie będąc przez nikogo niepokojony, 26 lutego 1926 roku w Moskwie zmarł na atak serca^[8].

Zobacz w Wikiźródłach tekst Stefana Żeromskiego ws. Machajskiego

• Ewolucja socjaldemokracji (1899)
• Naukowy socjalizm (1899)
• Pracownik umysłowy (1905)
• Religia socjalistyczna a walka robotnicza (1909)
• Bilans burżuazyjnej rewolucji rosyjskiej (1909)
• Pracownik umysłowy i inne pisma, oprac. Piotr Laskowski, tłum. Sergiusz Kowalski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016. (Zawiera tłum. trzech z czterech części Robotnika umysłowego i dużą bibliografię.)
• Robotnik umysłowy 1911, oprac. Lech Dubel, tłum. Halina Sajewicz, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Zamość 2012.

• Zygmunt Zaremba, Słowo o Wacławie Machajskim, Księgarnia Polska w Paryżu, Paryż 1967 r.
• Lech Dubel, Zapomniany prorok rewolucji. Szkic o Janie Wacławie Machajskim, Wyd. UMCS, Lublin 2009 r.
• Marian Kałuski, Polacy na Sachalinie, „Puls Polonii”, wyd. z 2.2.2005 r.
• Marshall S. Shatz, Jan Waclaw Machajski. A radical critic of the Russian intelligentsia and socialism, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 1989.
• Jan-Waclav Makhaïski, Le Socialisme Des Intellectuels, Les Editions De Paris-Max Chaleil, Paris 2001.

• Nagrobek Jana Wacława Machajskiego na Cmentarzu Wagańkowskim w Moskwie
• J. W. Machajski, Religia socjalistyczna a walka robotnicza.
• J. W. Machajski, State socialism.
• Jan-Waclav Makhaïski, Le Socialisme Des Intellectuels, Les Editions De Paris-Max Chaleil, Paris 2001.
• Wiera Machajska, Życie i poglądy Wacława Machajskiego
• Leszek Gawor. Machajskiego teoria socjalistycznej rewolucji. „Wschodni Rocznik Humanistyczny”. IV, s. 155–164, 2007. 
• Remigiusz Okraska, Sojusznicy czy pasożyty?, „Obywatel”, 2010 r., nr 1 (48).
• Marian Kałuski, Polacy na Sachalinie, „Puls Polonii”, wyd. z 2.2.2005 r.
• Paweł Paleczny, Wacław Machajski – prorok internetu.. mediologia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-27)].
• Zygmunt Zaremba, O Machajskim (fragm. książki Z. Zaremby pt. Słowo o Wacławie Machajskim)
• Wacław Koral, O machajszczyźnie na Syberii (fragm. książki W. Korala pt. „Przez partie, związki, więzienia i Sybir... Wspomnienia drukarza z działalności w ruchu socjalistycznym i zawodowym 1898-1928”, Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów w Polsce, Warszawa 1933 r.). lewicowo.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-20)].
• Marshall S. Shatz, Jan Waclaw Machajski. A radical critic of the Russian intelligentsia and socialism, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 1989.
• Max Nomad, White Collars and Horny Hands. The revolutionary thought of Waclaw Machajski.
• Paul Avrich, What is „Makhaevism”?