Hatra

Hatra^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Irak
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, III, IV, VI
Numer ref.	277
Region[b]	Azja i Pacyfik
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1985 na 9. sesji
Obiekt zagrożony	2015-
Położenie na mapie Iraku Hatra
35°35′17,61″N 42°43′06,42″E/35,588225 42,718450
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Hatra (arab. الحضر al-Ḥaḍr) – starożytne miasto w Mezopotamii, leżące około 50 kilometrów na północny zachód od Aszur. Obecnie stanowisko archeologiczne Mabad al-Hadar^[1] na terytorium Iraku. Zachowane tam ruiny zostały w 1985 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Jak wynika z pochodzących z różnych źródeł (w tym od władz irackich) informacji z 7 marca 2015 roku, terroryści z tak zwanego Państwa Islamskiego przystąpili do niszczenia ruin Hatry^[2][3]. Dopiero 26 kwietnia 2017 r. siły specjalne Hashed Shaabi (Powszechnej Mobilizacji) odbiły ruiny starożytnego miasta. Choć dżihadyści dokonali w nim znacznych zniszczeń, to wbrew wcześniejszym doniesieniom nie zrównali tego obiektu z ziemią^[4].

Pierwsza wioska powstała prawdopodobnie między końcem V w. a początkiem IV p.n.e., na co wskazują pozostałości archeologiczne^[5]. Szczyt rozkwitu Hatry przypada na I-III wiek n.e. – pełniła ona wówczas rolę jednego z ważniejszych ośrodków religijnych i handlowych starożytnej Partii aż do czasu zdobycia miasta w 241 n.e. Położone na szlaku prowadzącym znad Zatoki Perskiej do Syrii, miasto pośredniczyło w handlu pomiędzy państwem Partów i krajami położonymi dalej na Wschód a Cesarstwem Rzymskim. Jako warowne, otoczone było dwiema liniami murów obronnych (zewnętrzny miał obwód ok. 8 km, wewnętrzny – ponad 6 km), wzmocnionych 163 wieżami, o 7 bramach zewnętrznych i 4 wewnętrznych, i przez starożytnych opisywane jako twierdza nie do zdobycia^{[potrzebny przypis]}.

Siła tych fortyfikacji sprawiła, że Hatra odegrała ważną rolę w odpieraniu ataków Rzymu podczas wojen partyjsko-rzymskich. Wytrzymała dwa oblężenia przez Rzymian: za Trajana (116/117 r.)^[6] i Septymiusza Sewera (198/199 r.)^[a]. Później jednak – w pierwszych latach rządów perskich Sasanidów, Hatra musiała znajdować się już pod kontrolą Rzymian, jeśli stacjonowali tam ich żołnierze, o czym świadczą pozostawione przez nich napisy dedykacyjne z lat 235-238 n.e.^[7] Dopiero wkrótce potem, po odparciu wojsk Ardaszira, została ostatecznie zdobyta (według podania – tylko dzięki zdradzie córki króla) i zniszczona przez jego syna Szapura w 240/241 r.

Dotychczas brak bliższych danych o dziejach Hatry (zwłaszcza we wcześniejszych epokach), gdyż nie zachowały się żadne kroniki, zapisy historyczne, prawne czy religijne. Podobnie nie wiadomo zbyt wiele o mieszkańcach, ich pochodzeniu i życiu. Badania takich epigrafików jak Basil Aggoula^{[potrzebny przypis]}, André Caquot, Francesco Vattioni czy Klaus Beyer pozwoliły stwierdzić, że ich język i pismo było miejscowym dialektem aramejskiego^[8].

Z zarysu dziejów odtworzonego ogólnie dzięki odczytaniu ok. 500 napisów wynika, iż w partyjskim imperium Arsacydów Hatra należała do kilkunastu podobnych „księstw” rządzonych przez miejscowych dynastów, o mieszanej populacji (głównie arabsko-aramejskiej). Władcy jej nosili najpierw tytuł māryā (pan), później malkā (król). Udało się ustalić listę panujących w okresie szczytowego rozwoju miasta^[9]:

Zachowane teksty zawierające bardzo wiele imion własnych (władców, kapłanów, urzędników, założycieli, fundatorów itp.) wskazują na niezwykle mieszaną ludność tego miejsca. Poza imionami semickimi, aramejskimi i arabskimi pojawia się też sporo irańskich (Worod, Walagasz = Wologazes, Sanatruk i in.)^[10].

Podczas największego rozkwitu miasto, stanowiące niezwykły zlepek cywilizacyjny, znane też było jako wielokulturowy ośrodek religijny. Przejściowo wysuwano nawet przypuszczenie, iż było to tylko centrum religijne i rodzaj „świętego miasta”^[11]. Pod względem kultowym Hatra wykazuje jednak podobieństwo do innych miast, takich jak Palmyra i Dura Europos z ich mieszaniną elementów mezopotamskich, partyjskich i grecko-rzymskich. Zróżnicowany jest także panteon bóstw, którym oddawano tu cześć^{[potrzebny przypis]}.

Naczelnym i opiekuńczym bóstwem Hatry był niewątpliwie mezopotamski bóg słońca Szamasz, określany jako „wielki bóg”^[12]. Legendy monet hatreńskich zawierają informację: Hatra Szamasza (ḥtr' dy šmš)^[13]. Bóg Szamasz był czczony pod imieniem Maran – Nasz Pan, jako jeden ze Świętej triady wyznawanej w Hatrze, obok Martan („Nasza Pani”) oraz Bar-Maren (Syn Naszych Panów). Niestety nie wiadomo, jakie bóstwa kryją się pod tytułem Martan i Bar-Maren. Co do żeńskiego bóstwa, są przypuszczenia, na podstawie analogii epigraficznych z Aszur okresu Królestwa Partów, można przypuszczać, że tytuł Nasza Pani jest tożsama z Nannają, babilońską boginią. Niestety brakuje jakichkolwiek paralel dotyczących Barmarina^{[potrzebny przypis]}.

Istniały również świątynie wzniesione ku czci greckiego Hermesa, syryjskiej Atargatis identyfikowanej z Afrodytą, przedislamskich arabskich Allat (utożsamianej z Ateną) oraz Samija, Szahiru (symbolizującego Jutrzenkę) i mezopotamskich Nabu oraz Nergala – boga świata podziemnego, któremu oddawano też cześć pod postacią Herkulesa^[c]. Odnalezione posągi ujawniają poza tym kult greckiego Posejdona, Erosa, Tyche i rzymskiej Fortuny. Nie spotykanym gdzie indziej przedmiotem czci były też sztandary wojskowe (typu rzymskiego – z kilkoma falerami i orłem na szczycie), zwane sēmyā (od gr. semeion)^{[potrzebny przypis]}.

Pierwszym w czasach nowożytnych, który spenetrował i opisał obszar ruin miasta w latach 1836-1837, był John Ross – lekarz z angielskiego konsulatu w Bagdadzie^[14]. Natomiast pierwsze systematyczne badania terenu są dokonaniem archeologów z Deutsche Orient-Gesellschaft, którzy pod kierunkiem Waltera Andrae prowadzili wówczas prace wykopaliskowe w odległym o 50 km Aszur. W latach 1906–11 sporządzili oni ogólny plan miasta wraz z opisem stanu zachowania ruin^[15]. W latach 30. dodatkowo wykonano zdjęcia lotnicze tego stanowiska.

W 1951 r. iracka Dyrekcja Starożytności podjęła ponowne wykopaliska z pomocą archeologów brytyjskich, francuskich, włoskich i in., kierowane przez prof. Fuada Safara. Później prowadzili je też sami Irakijczycy; w latach 70. XX w. kierował nimi dr Wathiq al-Salihi, który zlokalizował świątynię boga Nebo^[16]. Podczas pięciu kampanii (do 1955) odkryto 12 niewielkich świątyń z posągami, przedmiotami kultu oraz inskrypcjami dającymi podstawową wiedzę o mieszkańcach Hatry. Dopiero jednak w 2006 r. dzięki zdjęciom z powietrza odkryto na wschód od miasta potężne umocnienia uznane za ślady warownego obozu Sasanidów założonego podczas oblężenia Hatry w 239/240 r.

Od tego czasu odsłonięto znaczne części starożytnego miasta. Ponadto od 1960 r. władze irackie uruchomiły rozległy program rekonstrukcyjno-konserwatorski połączony z kontynuowaniem wykopalisk. W 1990 rząd Saddama Husajna podjął decyzję o planowej rekonstrukcji ruin (świątynia Słońca).

Również w 1990 roku na zaproszenie dyrekcji Irackiego Departamentu Starożytności prace archeologiczne przeprowadziła polska misja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Michała Gawlikowskiego^[17]. Prace miały miejsce w południowo-wschodniej części miasta. Odsłonięte pozostałości murów, pochodzących z I wieku n.e. zostały prześledzone na dystansie ok. 200 m za pomocą sondaży. Zadokumentowano też ok. 500 m długości odcinek murów obronnych z II–III wieku n.e^[18]. Badania te nie były kontynuowane z powodu wybuchu I wojny w Zatoce Perskiej.

W 2003 r. podczas działań wojennych, ze złupionego Muzeum Narodowego w Bagdadzie skradziono wiele cennych zabytków pochodzących z Hatry, i wywieziono za granicę^[19].

Prace w Hatrze prowadzą także Włosi z uniwersytetu w Turynie. Początkowo pracami kierowała profesor Roberta Venco-Ricciardi^[20]. Obecnie^[kiedy?] są prowadzone prace nad skatalogowaniem i konserwacją posągów hatreńskich w Muzeum w Bagdadzie^[21].

Rozległe pole ruin z okresu późnopartyjskiego (I-II w.) obejmuje obszar miasta na planie owalu (jak w Ktezyfonie) i powierzchni ok. 320 ha. Jako najlepiej zachowany zabytek starożytnej cywilizacji partyjskiej, Hatra ocalała w tak dobrym stanie jedynie dlatego, że po jej zagładzie nigdy w pobliżu nie powstały siedliska większych gromad ludzkich, wtórnie wykorzystujących materiał budowlany z ruin. Oglądał je już historyk Ammianus Marcellinus podczas odwrotu wojsk cesarza Jowiana z Mezopotamii w 363 r.^[d] Miejsce to w ciągu stuleci popadło w zapomnienie również dlatego, że w istocie było odizolowanym miastem-państwem, któremu nie towarzyszyły inne większe organizmy osadnicze.

Miasto wyróżnia brak regularnego planu ulic; otaczała je fosa i mur z obronnymi wieżami. W miejscowej architekturze, w której korzystano głównie z wapienia, splatają się (podobnie jak w Ktezyfonie) elementy greckie, rzymskie, partyjskie i perskie. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielkich budowli halowych zwanych ayvān – szeregowych sal otwartych z frontu i nakrytych wysokimi sklepieniami beczkowymi, a będących zapewne miejscami zgromadzeń i stanowiących innowację Partów w dziedzinie budownictwa^[e]. Z kolei kolumnady budowli wyposażone są w kapitele jońskie i korynckie.

Do naszych czasów dotrwały pozostałości okazałych budowli z bogatymi dekoracjami, usytuowanych na centralnym placu miasta, gdzie znajdował się tzw. temenos w kształcie prostokąta (440 x 320 m), otoczony murem i podzielony na kilka dziedzińców. Od jego ogrodzenia (aram. hatra) pochodzi nazwa miasta. Wszystkie budowle znajdujące się wewnątrz – to świątynie z „ajwanami”^[f]. Głównym sanktuarium w „temenosie” jest Wielka Świątynia, której przedłużeniem jest świątynia Szamasza – obydwie zbudowane na początku II wieku^[g]. Widoczne są pozostałości mniejszych świątyń, a także innych budynków, wśród których rozróżniono sklepy. Na terenie wykopalisk odnaleziono liczne rzeźby – posągi bogów i królów, świadczące o bogactwie miejscowej plastyki tego rodzaju. Wykonane w typowo partyjskim stylu, jako wizerunki stanowią niezwykłą mieszaninę posthellenistyczno-orientalną (np. w połączeniu elementów ubioru partyjsko-perskiego i rzymskiego)^[h].

W warunkach pustynnych ogromnym atutem Hatry było stałe posiadanie w obrębie murów naturalnego i niewyczerpalnego zbiornika wodnego – istniejącego do dziś i określanego jako „jezioro” bądź „jeziora”. Ponadto w dalszej części pola ruin zlokalizowano hippodrom, zaś we wschodniej części miasta przetrwały wzniesione z kamienia wieżowate „grobowce” (tumulusy)^[22].

• Hatra [w] Encyclopædia Britannica (ed. XV, 1993), t. 5, s. 747
• M. Gawlikowski, The first season of excavations in Hatra, Iraq [w] Polish Archaeology in the Mediterranean, 2, Warszawa 1991, 119–121.
• Rüdiger Schmitt, Hatra [w] Encyclopaedia Iranica, t. XII, z. 1, s. 58-61 [2]
• W.L. Mac Donald, Hatra [w] The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton 1979, s. 379-380
• Encyklopedia sztuki starożytnej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974, s. 212
• Historical note on Hatra (3rd edition), Baghdad 1973
• Guide Book to the Mosul Museum (2nd ed.), Bagdad 1966

• Hatra na: Lista światowego dziedzictwa UNESCO (ang.)
• Alfabet hatreński (hiszp.)
• Hatra, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-03]  (ang.).