Азербайжан

Азербайжан Azərbaycan Respublikası Азәрбајҹан Республикасы
Пайдах Герб Гимн: Azərbaycan Marşı (Азәрбајҹан Маршы)
Кьилин шегьер:	Баку
Шегьерар:	Баку
Аслутуширвал:	18 декабрь 1991 (СССРдилай)
ЧӀал:	Азербайжан чӀал[1]
Идара авунин тегьер:	Пр��зидентдин республика
Кьил:	Илгьам Алиев
Майдан:	86 600 км² (111-лагьай)
· Цин кьадар %:	1,6
Агьалияр:	9 780 780[2] кас (89-лагьай)
· Агьалийрин чуькьуьнвал:	105 кас/км²
Пул:	Азербайжандин манат
КъВБ:	168,4 млрд. $ (67-лагьай)
· АСКА КъВБ:	17 500 $
ИПВИ:	0,751 (78-лагьай)
Домен:	.az
Телефондин код:	+994
Сятдин чӀул:	+4

Азербайжан (азер. Azərbaycan Respublikası, Азәрбајҹан Республикасы) — Кьиблепатан Къавкъазда авай уьлкве. Адан чилерин чӀехи пай Виликпатан Азиядиз, гъвечӀи пайни (тахминан 3-9 %, кеферпатан лезги чилер) Европадиз талукь я. 9 миллиондилай пара агьалияр ва 86 600 км² (адак Къарабагъни кваз) чилерин майдан галай Азербайжан Кьиблепатан Къавкъазда виридалайни чӀехи гьукумат я.

Кьилин ва виридалайни чӀехи шегьер — Баку я. Гьукуматдин официал чӀал азербайжан чӀал я. Пулунин тек — азербайжандин манат я. Диндин тушир уьлкве я.

Кьилел президент алай унитар уьлкве я. 2003 йисалай къедалди Азербайжандин президент Илгьам Алиев я.

Къе Азербайжан зарб камаралди вилик физвай экономика гвай аграрни-индустриал уьлкве я. 2012 йисан малуматрив кьурвал, уьлкведин къенепатан вири бегьер 98.776 млрд. АСШ-дин доллар туькӀуьрзавай. Им агьалидин са касдал къвезвай пулунин кьадар 10 624 агъзур доллар тирди лагьай чӀал я. ГьакӀ ятӀани кӀвалах, пул къведай чкаяр гьат тийизвай жемятдин гзафни-гзаф пай чара авачиз гъурбатдиз чкӀизва, иллаки Урусатдиз.

«Азербайжан» гаф дегь парфия ва юкьван фарс чӀаларин «Атурпатакан» (Āturpātakān) гафуникай арадал атана. Им Атропатена (ва я Мидия-Атропатена) гьукуматдин тӀвар тир. Александр Македонскийди дяведалди вигьинар авурла Мидиядин агьеменияр династиядикай тир эхиримжи сатрап Атропата (Артурпатак) уьлкведин кефер пата Атропатена тӀвар алай пачагьвал туькӀуьрнай. Адаз гьакӀни ГъвечӀи Мидия лугьудай. Гьа Атурпаткан уьлкведин фарс чӀалал «Адербадган» (перс. Âzarâbâdagân‎) тӀварцӀикай гилан Азербайжан гаф арадал атанай.

1918 йисалди Азербайжан гафуникай анжах Урмия вирин къваларив галай чилер къалурун патал менфят къачузвай. ТӀа лагьайтӀа дегь Атропатена гьа и чилерал алай. ГьакӀ ятӀани чара-чара девирра Азербайжан гаф Урмия вирин кефердихъ галай Араз вацӀалай анихъни гьалтзавай.

Сифте яз и термин 1918 йисан 28 майдиз Азербайжандин Демократиядин Республика малум авур чӀавуз уьлкведин официал тӀвар хьиз кардик кутунай.

И. М. Дьяконов ва В. Ф. Минорский тарихдарри къейд авурвал, XX виш йисалди Азербайжан гаф, азербайжанари уьмуьр ийизвай анжах Ирандин кеферпатан регион фикирда кьурла лугьузвай. Чпиз чара гьукумат туькӀуьрзавай азербайжанариз Ирандин РагъакӀидай Азербайжан ва РагъэкъечӀдай Азербайжан вилаятарни чпин чилерик кутадай, гуьгъуьнлай кьилиз акъат тавур къастар авай.

Азербайжан Республикадин гьукуматдин символар тӀаратӀ, гимн ва герб я.

Асул макъала: Азербайжандин пайдах

Азербайжан Республикадин тӀаратӀ пуд сад хьтин къаткай зуларикай ибарат я. Вини вили ранг алай зулу азербайжан халкьдин туьрквал къалурзава. Кьулан яру зулу — демократия, агъа зулун къацу рангни мусурманвилин лишан я. Кьулан яру зулал ацӀун тавур вацран ва муьжуьд пипӀен гъетрен хъипи суьретар ала. Зур варс исламдин лишан я, муьжуьд пипӀен гъетре туьрк халкьарин муьжуьд хилер къалурзава.

Асул макъала: Азербайжандин герб

Гербдин юкьва, Азербайжан «ЦӀаярин уьлкве» тирди къалурзавай цӀаюн шикил ала. Гербдал алай пуд рангни гьа тӀаратӀдин рангар я, туьрк халкьдин муьжуьд тайифаяр къалурзавай гъедни цӀаюн къваларив гала. Гербдин кӀаник пата къуьлуьн кьилерикай расай кӀунчӀ ва мегъуьн тарцин хел ала. Къуьлуь мублагъвал ва девлетлувал, мегъуьн хилени уьлкведин дегьвал къалурзава.

Асул макъала: Азербайжандин гимн

Азербайжандин гимндин тӀвар «Азербайжандин марш!» (азерб. «Azərbaycan Marşı!») я. Гимндин макьам 1918 йисуз азербайжандин композитор Уьзеир Гьажибекова туькӀуьрнай, гафарни зари Агьмед Жаваданбур я. И гимн гьеле совет бередилай вилик девирдани Азербайжандин официал гимн яз кардик квай.

Совет бередин, урусатдин ва рагъакӀидай патан европадин нуфус авай чешмейрив кьурвал, Азербайжандин ва гьакӀни вири Къавкъаздин чилер Виликпатан Азиядиз талукь я. Амма америкадин бязи малуматрикай Азербайжан Мукьва РагъэкъечӀдай патаз ва лап кефер пата авай районар Европадиз талукь тирди лугьузвай баянар аквазва.

Уьлкведин саки зур пай сувари кьунва, кефер пата Къавкъаздин цӀиргъ, кьибле пата Талыш сувар, рагъакӀидай патани Кърабагъдин сувар ала. Уьлкведин юкьван пата чӀехи Куьре-Араз аран экӀя хьанва.

Майдандин чӀехивилел гьалтайла Азербайжан Къавкъаздин виридалайни чӀехи уьлкве я. Вилик адан майдан 88,6 агъзур кв км тир. 1992 йисуз эрменийри чпин АрцӀах азербайжанаривай дяведалди гахчурла кьулухъ Азербайжандин чилерин майдан саки 21 % тӀимил хьана 75 агъзур кв. км-див агакьнай.

Уьлкведин кефер патахъай кьибле патав кьван авай яргъивал 400 км я, рагъакӀидай патахъай рагъэкъечӀдай патав кьван — 500 км я.

Азербайжанда чара-чара климатдин зулар ава. Ленкаран арандин чими субтропикрилай эгечӀна кеферпата Къавкъаздин сувун векъи гьавадилай хкъечӀна. Пара кьадарда авай вацӀарик энергиядин чӀехи сурсатар ава. Гьавиляй Азербайжанда цин электростанцияяр ва дигидай коллекторар туькӀуьруниз къулай шартӀар ава. Уьлкведин кьилин вацӀ Куьре я. ЧӀехи метлеб авай цин гьамбарханайрик Вини Кърабагъдин, Вини Ширвандин къбуяр ва Мингечевирдин цин гьамбархана акатзава. Мингечевирдин цин гьамбарханадин сивел галай цин электростанция уьлкведа виридалайни зурбади я ва вири уьлкве электричестводив таъминарзава.

Чилин накьварин жуьре асул гьисабдалди рехи, сувун кеферпатан тамара ва чӀурара рехи шуьтруь, Ленкаран арандизни хъипи жуьредин накьв хас я.

Азербайжанда сагъардай ятар, курортдин чкаяр, гьукуматди хуьзвай тӀебиатдин сергьятар пара ава. Нафталан шегьерда дуьньяда санани авачир сагъардай нафтӀадин чешме ава. Иниз сагъарунин курсар тухуз дуьньядин вири патарихъай начагъ инсанар къвезва.

Климатар чара авунин Кёппенан тегьердалди, дуьньяда авай климатрин 11 жуьрейрикай 9 жуьре Азербайжанда ава. Юкьван гьисабдалди июнь вацран температура сувун районра + 5 °C, арандин районра +25—35 °C я. Кьуьд хъуьтӀуьл, гад гзаф чимиз алатзава. Январ вацра юкьван температураяр сувара −10 °C, аранда +4 °C туькӀуьрзава.

Къваларин кьадарни регионрикай аслу яз дегиш жезва. Сувун районра юкьван гьисабдалди йисан къваларин кьадар 200 мм/йиса, кьибледа авай Ленкаран районда вичин максимумдив агакьзава — 200—1700 мм/йиса.

Уьлкведа виридалайни векъи климат авай чка Нахчивандин АР я. Ина гатуз чимивал, хъуьтӀуьзни аязар рекорддин дережайрив агакьзава.

Асул макъала: Азербайжандин кьарадин вулканар

Кьарадин вулканрин кьадардай Азербайжанди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Ина 800 кьван кьарадин вулканар ава.

Чилин кӀанер пара кьадарда менфятлу мяденрив девлетлу я. Ина асул гьисабдалди нафтӀадин, тӀебиатдин газдин, цурцин къванерин, алунитдин, молибдендин, къизилдин къванерин ва маса мяденар ава. Идалайни гъейри уьлкведа дараматар туькӀуьрун патал герекзавай жуьреба-жуьре хам-мал ава. Месела, мермер, каолин, туф, доломит ва мсб.

Каспи гуьлуьн тӀебии сурсатрин куьмекдалди Азербайжанда нафтӀадин, гъетерхъанвилин ва гимияр туькӀуьрнин кеспиятар гзаф вилик фенва.

Азербайжандин чилерал жуьреба-жуьре ва масанра кьериз гьалтзавай набататар ацӀана ава. Икьван гъвечӀи майданди дуьньяда авай набататрин саки вири жуьреяр виче гьакьарнава. Иллаки сагъардай дармандин-набататар. Идан кьилин себеб мублагъ накьв ва кутугай гьава я. Азербайжанда дуьньяда мад санани авачир ракьун тар экъечӀзава. ЧӀехи шегьерра япониядин софора, лацу ва жегьре олеандр, жасмин хьтин кьери цуквер гьалтзава. Субтропикда чка кьунвай Ленкаранда пахлайрин жинсиниз талукь тир декорациядин набатат — альбиция экъечӀзава.

Азербайжанда экъечӀзавай тахминан 450 жуьре чилин набататар 125 группайрик кутунва.

Къавкъазда экъечӀзавай набататрин кьадардин гзафни-гзаф пай Азербайжандин паюнал къвезва. ГьакӀни, Къавкъазда ва муькуь регионра авай набататрилай гъейри, Азербайжандин флорада мад санани гьалт тавуна анжах Азербайжандин тӀебиатдиз хас тир 240-лай пара жуьре эндемик набататарни ава.

Азербайжан са шумуд зоогеографиядин полюсар сад садак ккӀанвай чкадал ала. Идан себебдалди, Къавкъаздин, Ирандин, Кьулан Азиядин ва Аравилин гьуьлуьн регионрин фаунайриз хас тир гьайванрин жуьрейрин саки вири Азербайжанда гьалтзава. ТӀебиатдин чара-чара шартӀар авайвиляй Азербайжанда гьайванрин 12 агъзур жинс гьисабнава.

Арандин зонада сикӀер, жанавурар, къуьрер, миргер, гъуьлягъар ва мсб. гьалтзава. Куьре ва Араз вацӀарин кӀамара барсук, къабан, чакъалар, чӀуран цӀегь ва мсб. уьмуьр ийизва. Сувун регионра чӀехи крчар алай мирг, сувун кьун, сувун цӀегь, сев, тамун пси, машах, дикобраз, муфлон ва лекьен хьтин гьайванар гьалтзава.

Азербайжандиз чара чкайрай гъана чкадин климатдиз вердишарна кутунвай гьаванар агъадихъ галайбур я: тӀвехер алай мирг, сайгак, енот хьтин кицӀ, америкадин енот, хундуз, скунс.

Ина нуькӀверин алемни гзаф жуьреба-жуьрединди я. Гегьенш уьленарни тамар вишералди жуьре нуькӀвери уьмуьр гьалзавай кӀвал я. ХъуьтӀуьн береда иниз кьуьд акъудиз, бакланар, фламингояр, гьажилеглегар, кӀуф шуькӀуь нуькӀвер, пӀатӀар, къугьар ва маса ихьтин цӀудралди жуьре цин нуькӀвер къвезва.

Азербайжандин Яру Ктабдиз 108 жуьре гьайван кутунай. Абурук 14 жуьре нек хъвадай гьайванар, 36 жуьре нуькӀвер, 13 жуьре галчӀур жедайбур, 5 жуьре гъед ва 40 жуьре гьашаратар ква.

Гьавадин, накьвадин ва цин кьацӀур хьунин нетижада Азербайжандин Абшерон зуростров ва гьакӀни гьуьлуьз мукьва тир бязи районар экологиядин жигьетдай Чилин винел виридалайни усал чкайрикай сад я.

Инра памбагдин плантацияяр цадайла ДДТ ва муькуь токсик химиядин дефолиантар кардик кутунин себебдалди, накьв ва чилин кӀанин ятар виже текъвер гьалариз атанва. Бегьем накьв авачирвиляй ина тарарин экъечӀуниз герек тир шартӀар авач. Икьван гегьенш чилерал тарарин кьитвили экология лапни барбатӀзава. Чкаяр баябанриз ухшар жезва.

Гьавадин кьацӀайвал Сумгаит, Баку хьтин кеспиядин чӀехи шегьерра авай пара кьадарда заводри гьавадиз акъайзавай агъу квай газрихъ галаз алакъалу тирди малум я.

Каспи гьуьлуьн кацӀурунин кьилин рекьерикай сад, уьлкведа гзаф вилик фенвай нафтӀ акъудунунни-расунин кеспиятар я.

Уьлкведин девлетлу набататринни гьайванрин алемар къати антропоген таъсирдик акатзава. Тарар атӀунин ва малар хуьнин нетижада тамариз чӀехи зарарар галукьзава. Тамар атӀунин гьисабдай гьукуматди вичиз майишатдин чилер гегьеншарзава, фермаяр туькӀуьрзава.

Инсандин чукӀурдай эсердик акат тавур тӀебиат, реликт тир фауна ва кьери гьайванар хуьн паталди гьукуматди къадагъа алаз хуьзвай тӀебии сергьятар туькӀуьрнава. Вири санлай уьлкведа 34 ахьтин сергьятар ава. Мирг, сувун цӀегь, сайгак, муфлон хьтин гьайванар гьукуматдин паталай кьетӀендаказ хуьзва.

Экономикадин вири рекьера инсандин кардин йигиндаказ гзаф хьуни тӀебии сурсатрин гуьнгуьна тежедайвал харж хьуниз гъизва. Азербайжандин экологиядин асул проблемаяр агъадихъ галайбур я:

• чирк ва амукьаяр галай ятари михьи ятар кьацӀурзава.
• агьалийрин пунктар хъвадай михьи цивиди таъминариз къвердавай четин жезва.
• кеспиятдин заводри ва улакьри гьава кьацӀурзава.
• накьвадин эрозия, мублагъ чилер къвердавай тӀимил жезва. Шуьрекатар пара жезва.
• токсик ва гьакӀан зибилринни амукьайрин терг авунин система къайдада авач.

Азербайжанда къадагъа алаз хуьзвай чкайриз анин сифтегьан къаматда амай тӀебиат, кьери жуьреяр чирун ва илимдин жагъурунар тухун паталди кьетӀен статус ганвайди я. Абурукай виридалайни чӀехибур Къизилагъаждин, Закаталадин ва Ширвандин тӀебии сергьятар я.

Азербайжандик 66 район, 77 шегьер (абурукай 11 республикадиз табий тир чӀехи шегьерар я), 257 посёлок, 4260 хуьр ва 1 автономиядин республика Нахчиван акатзава.

Азербайжандин республикадиз табий тир шегьерар:

№	Шегьеррин округар	Агьалияр
1	Баку	↗ 2 181 800
2	Генже	↗ 1 054 962
3	Сумгаит	↗ 298 000
4	Ленкеран	↗ 205 244
5	Мингечевир	↗ 100 600
6	Хырдалан	↗ 96 850
7	Нахчиван	↗ 82 552
8	Ширван	↗ 75 500
10	Ширван	↗ 75 500
11	Шеки	↗ 64 000
12	Евлах	↗ 59 000
13	Нафталан	↗ 9 737

Азербайжанда авай районрин сиягь.

№	Муниципал район	Агьалияр	Администрациядин юкь
1	Агъдам район		Агъдам ш.
2	Агъдаш район		Агъдаш ш.
3	Агъжабеди район		Агъжабеди ш.
4	Агъстафа район		Агъстафа ш.
5	Абшерон район		Абшерон ш.
6	Астара район		Астара ш.
7	Агъсу район		Агъсу ш.
8	Берде район		Берде ш.
9	Бейлагъан район		Бейлагъан ш.
10	Балакен район		Балакен ш.
11	Билесувар район		Б��лесувар ш.
12	Кьвепеле район		Кьвепеле ш.
13	Гуьйчай район		Гуьйчай ш.
14	Геранбой район		Геранбой ш.
15	Гёйгёл район		Гёйгёл ш.
16	Гобустан район		Гобустан ш.
17	Гьажикъабул район		Гьажикъабул ш.
18	Дашкесен район		Дашкесен ш.
19	Жалилабад район		Жалилабад ш.
20	Жебраил район		Жебраил ш.
21	Евлах район		Евлах ш.
22	Закатала район		Закатала ш.
23	Зангелан район		Зангелан ш.
24	Зардаб район		Зардаб ш.
25	Имишли район		Имишли ш.
26	Исмаиллы район		Исмаиллы ш.
27	Къазах район		Къазах ш.
28	Къах район		Къах ш.
29	Гадабег район		Гадабег ш.
30	Келбежер район		Келбежер ш.
31	Къубадлы район		Къубадлы ш.
32	Къуба район		Къуба ш.
33	КцӀар район		КцӀар ш.
34	Куьрдемир район		Куьрдемир ш.
35	Лачин район		Лачин ш.
36	Ленкеран район		Ленкеран ш.
37	Лерик район		Лерик ш.
38	Масаллы район		Масаллы ш.
39	Нефтечала район		Нефтечала ш.
40	Огъуз район		Огъуз ш.
41	Саатлы район		Саатлы ш.
42	Сабирабад район		Сабирабад ш.
43	Сальян район		Сальян х.
44	Самух район		Самух ш.
45	Сиезен район		Сиезен ш.
46	Товуз район		Товуз ш.
47	Тертер район		Тертер ш.
48	Ужар район		Ужар ш.
49	Физули район		Физули ш.
50	Хъачмаз район		Хъачмаз ш.
51	Хожавенд район		Хожавенд ш.
52	Хожалы район		Хожалы ш.
53	Хызы район		Хызы ш.
54	Шабран район		Шабран ш.
55	Шемкир район		Шемкир ш.
56	Шеки район		Шеки ш.
57	Шемаха район		Шемаха ш.
58	Шуша район		Шуша ш.
59	Ярдымлы район		Ярдымлы ш.
Нахчиван АР-дин районар
60	Бабек район		Бабек ш.
61	Жулфа район		Жулфа ш.
62	Кенгерли район		Кенгерли ш.
63	Урдубад район		Урдубад ш.
64	Седерек район		Седерек ш.
65	Шагьбуз район		Шагьбуз ш.
66	Шарур район		Шарур ш.

Автономиядин Республика Нахчиван — им Азербайжандиз талукь тир, амма адакай чараз алай администрациядин тек я (эксклав). Адан автономиядин статус Азербайжандинни Нахчивандин конституциядин ва 1921 йисуз кутӀуннавай Москвадинни Карсдин икьраррин къайдайрив кьурвал хуьзва. Эксклав Турциядихъ, Ирандихъ ва Армениядихъ галаз са сергьятра ава. Кърабагъдин дяведилай инихъ Армениядихъ галаз авай сергьятар кӀеви я. Азербайжандихъ галаз алакъа Ирандин машиндин рекьяйтӀуз ва Нахчивандин аэропортдин куьмекдалди хуьзва.

Азербайжандин хъуьтуьл климат ва уьмуьр авуниз кутугай шартӀари сифте яшайишдин инсанриз фад заманайрилай ина чпиз макан кутуниз мумкинвал ганай. Сифте яшайишдин инсанри уьмуьр гьалай чкайрин гелер виридалайни пара кьадарда Къарабагъдин, Нахчивандин ва Къазах райондин зонайра дуьздал акъатзава. Къарабагъдин Азых, Таглар ва Зар кьветӀера геологри сифте инсанрин кӀарабар ва алатар хьтин дуьньядин метлеб авай затӀар жагъанай. Азых кьветӀедай сифте инсандин са свах амай кӀаник рекьуьн кӀус жагъанай.

Къазах райондин Дамжылы ва Дашсалагьлы кьветӀера ва гьакӀни Шишгузей ва Келикли тӀвар алай чкайра дегь заманадин инсанрин зегьметдин алатар ва маса затӀар дуьздал акъуднай.

КъванцӀин девирдин инсанрин амукьаяр Талыш зонадани ашкара авунай.

Дегь чӀавуз гилан Азербайжандин гегьенш чилерал азербайжанар къведалди лезги чӀаларал рахазвай алпан халкьари уьмуьр ийизвай. Чав агакьай лингвистикадин малуматрилай аквазвайвал, гьа тайифайрин дуьз несилар гилан арчияр, къирицӀар, агъулар, табасаранар, лезгияр, цӀахурар, удияр, рутулар ва муькуь лезги миллетар я. Са удийрилай гъейри амай миллетар чара-чара тайифайрин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвайди я. Чпин сифтегьан къамат, чӀал ва дин хвенвайбур са удияр я. Вилик удияр Алпандин вирибурулайни нуфус авай чӀехи халкь тир. Абуруз чпин культура, кӀел-кхьинар авай. Гила абур Азербайжанда терг хьана къвердавай азербайжанариз элкъвезвай халкьарикай сад я.

Бязи алимри тестикьарзавайвал, Алпанда классдин жемият чи. э. вилик II виш йисан эхирда туькӀуьр хьанвай. Адалай вилик уьлкве гагь Мидиядин сатраприн, гагьни Атропатенадин пачагьрин гьукумдик квай. Чи э. вилик II виш йисан сифте кьилера Куьре вацӀалай Араз вацӀал кьван экӀя хьанвай Алпан ЧӀехи Армениядин паталай дяведалди къачунвай. Чи эрадилай вилик II виш йисан эхир кьилера алпандин тайифайри чпиз чара пачагьвал туькӀуьрнай, амма а пачагьвал персиядин Сасанидрин аслувилик квай. Ва 457 ийсуз сасанидри алпанрин пачагъвал терг авунай.

VII виш йисуз арабри Алпания фарсаривай дяведалди къачунай. Гьа береда фарсарин кӀеви таъсирдик яргъалди квай Куьре вацӀун чапла пата авай алпан тайифайри чпин милли кьетӀенвал квадарна фарс чӀалалди рахазвай. Им асул гьисабдалди гьа чӀавуз Азербайжандин кьилин шегьерар хьайи Аран ва Ширван вилаятрин чӀехи шегьеррин агьалийриз талукь тир. Амма хуьрерин эгьлийри чпин хайи чӀалар хвенвай. Гьа чӀаларикай гила чун рахазвай лезги чӀалар арадал атанай.

VII виш йисан юкьвара Алпан Арабрин Халифатдин кьушунрин мукьвал-мукьвал вигьинрик акатнй. Алпандин Гардман вилаятдин кьил тир Жаваншир князьдин тӀвар, душмандиз акси румар гудай береда къалурай кьегьалвилиз килигна виринриз чкӀанай. Адакай ахпа вири Алпандин регьбер хьанай. Анжах VIII виш йисан сифте кьилера халкьдин къарагъунар ва къалабулух къуватралди алудиз алакьай арабри Алпан ва гьакӀни вири Кьиблепатан Къавкъаз кӀаник кутунай. Гьа чӀавалай чкадин эгьлийрик ислам дин кутунин процесс гатӀумнай.

ЦӀийи иесийри инсанрал эцигай залан харжидин система, вини везифайрал алай ксари миллетдиз гузвай зулумар ва къанунар чӀурунин вакъиаяр, ибур вири алпанвийриз арабар ва абурун гъилибанар тир феодал чиновникар дакӀан хьуниз гъанвай. Пехъи халкьдин арада фад-фад наразивилер ва къалабулухар акатиз хьанай. IX виш йисуз арабрин аксиниз Бабек кьилел алаз сифте яз ирандин хуррамитар къарагънай. Али аль Масуди ва Ибн ан Надим дегь араб тарихдаррин гъилив кхьинрин малуматриз килигна, Бабекан машгьурвал цуькведавай чӀавуз адан гьукумдик акатай чилер кьибледавай Эрдебил шегьердал кьван, рагъэкъечӀдай пата Каспи гьуьлел кьван, кефер пата Мугъан арандал кьван ва рагъакӀидай пата Нахчивандал кьван экӀя хьанвай.

IX—X виш йисарин къене къвердавай зайиф хьайи арабрин таъсирдин чкадал майдандиз цӀийи сиясатдин гъулгъулаяр акъатнай. Гилан Азербайжандин рагъакӀидай пата сифте Ширваншагьрин гьукумат, гуьгъуьнлайни Шеддадидрин гьукумат (Генжедин эмират) арадал атанай.

Аранда ва Ширванда гьукум гьалзавай мурусман династияррин къати эсердин куьмекдалди чкадин агьалияр мусурманвилиз элкъуьрунин процессар йигиндаказ физвай. ГьакӀ ятӀани дуьз XI—XII виш йисарал кьван агьалидин чӀехи пайди чпин адетдин динар ва христианвал хвенай.

Са кӀус геж, Азиядай Кьиблепатан Къавкъаздиз зурба кьадарда туьрк-огъузар атунилай кьулухъ, чкадин агьалидин гзафни-гзаф пай ассимиляция хьана туьрквал кьабулнай. ГьакӀ, XI—XIII виш йисарин къене азербайжан халкь арадал атанай. азербайжанарин энтогенезда чара-чара халкьари иштиракнай, ибур чеб алпанар, куьрдер, ирандин халкьар, татар ва мсб. тир. азербайжанарин энтогенез тамам яз XV виш йисуз акьалтӀ хьанай. XVI виш йисан къене азербайжанаринни туьркверин арада авай тафават къвердавай чӀехи жезвай ва абур сад-садавай тамамдаказ къакъатнай. Къакъатунин кьилин себебрикай сад, Сефевийрин девирда иран халкьарин таъсирдик мадни пара квай азербайжанари шийивал кьабулун тир.

1037 йисалай 1194 йисал кьван гегьенш чилерал гьукум гьалай Селжукрин гьукуматдик Кьиблепатан Къавкъаздин чилерни акатнай. Селжукрин империя туьхвейдалай гуьгъуьниз сиясатдин майдандал кыпчак Илдегизидрин династия экъечӀнай. Кьилин шегьерар хьиз Тебриз, Эрдебил ва Нахчиван хкянай абуру чпиз «Азербайжандин ЧӀехи Атабегар» статус ганай. Чпин гьукумдин къуватралди атабегри Ирандин Азербайжан ва гилан Азербайжандин са пад сад авунай.

И гьукуматни 1225 йисуз Хорезмшагь Жалаладдинан кьушунрин кӀаник акатна терг хьанай. Гуьгъуьнлай, монголар Хорезмдин, Ирандин ва Къавкъаздин винел дяведалди атайла вич Жалаладдинни абурун телефуник акатна кьенай.

XIII виш йисан сифте кьилера регион монголрин кӀаник акатнай. Виш йисан юкьвара ина монголрин Хулагуидрин империя туькӀуьр хьанай. Империядин асул база Ирандин Азербайжан, кьилин шегьерни Тебриз тир.

Дербентдилай Багъдаддал кьван экӀя хьайнвай Хулагуидрин империя чкӀайдалай кьулухъ и чилерал, сад-садахъ галаз даим дявеяр тухузвай туркман — огъузрин тайифайрин Агъ Къуюнлу (азерб. Лацу хпер авайбур) ва Къара Къуюнлу (азерб. ЧӀулав хпер авайбур) гьукуматар арадал атанай. Гьа тайифаяр иниз Кьулан Азиядай монголри чуькьвена акъуднай. 1410 йисуз Къара Къуюнлуйрин гьукумдик Кьиблепатан Къавкъаздин чӀехи пай, Кеферпатан Иран ва Ирак акатнай. 1461 йисуз региондин винел гьукум Агъ Къуюнлуйрин гъилериз элячӀнай.

XV виш йисан юкьвара Агъ Къуюнлуйринни Османрин Империядин арада дяве гатӀуннай. И регионда Османрин Империя виридалайни къуватлу тир виляй, чарадик къекъвезвай Агъ Къуюнлуйриз гуржийрин пачагьвилер, Трапезунд империя ва гьатта бязи европадин гьукуматар сад авуна османрин аксиниз союз туькӀуьриз кӀанзавай. Амма 1461 йисуз Османрин зурба кьушунри Трапезунд империя чилихъ галаз сад авунай, ва 1473 йисуз Тержандин мукьвал абуру Агъ Къуюнлуйрин кьил тир Узун Гьасанан кьушунар барбатӀнай.

XV—XVI виш йисарин къене Азербайжандин тарихдин цӀийи девир гатӀумнай. Сефевийрин династиядин бине кутур кас I Шагь Исмаил Сефевидивай вири Кьиблепатан Къавкъаз ва Ирандин Азербайжан сад ийиз алакьнай. Османдин туьркверихъ галаз женгина адан куьмекдарар Англияни Португалия тир. ГьакӀ ятӀани 1514 йисуз Чалдыранда хьайи дяведа туьрквер Шагь Исмаилдин винел гъалиб хьанай. И карди Сефевийрин империядиз зурба кьадарда зарар янай. Идалайни гъейри, шагь агъузарун паталди Османрин гьаким I СултӀан Селима женгерилай гуьгъуьниз адан хзан есирдиз къачунай.

Вири и дявеяр суни туьркверинни шии фарсарин арада диндин пайдахдин кӀаник кьиле физвай.

Мукьвал-мукьвал хьайи дявейрин гъиляй XVI виш йисан эхирда Сефевийрин империя къуватдай аватнай ва гилан Азербайжандин чилер Османрин гъиле гьатнай. И чилерал османри къад йис гьукум гьалнай.

Сефевийрин тахтунин ирсдар ва Шагь Исмаилан птул тир I Шагь Аббасаз вичин ватан ягъийрикай азад ийидай къастар авай. Куьруь вахтунин къене Шагь Аббаса даим кьушунар туькӀуьрна, регионда авай туьрквер яна акъудна ва XVII виш йисуз Сефевийрин Империя саки виликан сергьятра гуьнгуьна кухтунай.

XVIII виш йисуз Сефевияр мад зайиф хьанай ва Азербайжанни Иран мад туьркверин гъилик акатнай. Туьркверин гьукумдик и чилер вирини вири 6 йис хьанай. И сеферда туьркверин аксиниз Ирандин туркоманрин афшарар тайифадикай тир Надир-Къули хан Афшар (Надир шагь) акъатнай. Ада Сефевийрин династиядиз эхир эцигнай.

Сефевийрин гьукумат терг хьайи береда гьукумдал атанвай Надир шагьди уьлкведавай туьквер чукурна ва кьунвай чилерин сергьятар мадни чӀехи авунай, 1739 йисуз адан къуватлу кьушунри гьатта Индиядин кефер патарни кьунай, Дели шегьерни кваз. Амма шагь вич кье��идалай кьулухъ, бегьем гьукум тухуз алакьдай кас авачиз империя чкӀанай. Гьеле чукӀуниз мукьвал ина пара кьадарда азербайжанарин ханвилер арадал атанай, абуру вирида чпиз азадвилер малумариз алахъзавай. Муькуьбурув гекъигайла са кьадар зайиф тир Зендрин империя авай чӀавуз и ханвилер саки азадбур тир. Амма XIX виш йисуз азербайжанарин къажарар тайифадикай тир Агъа Мегьамед ханди Иран нубатдин сеферда сад авунай. Гьа чӀавуз Иран пата авай азербайжанарин ханвилер Къажар Ирандин гъилик акатнай, амма Къавкъазда авай ханвилеривай чпин азадвал хуьз хьанай. Абурукай виридалайни чӀехибур Къубадин ва Къарабагъдин ханвилер тир, абуру муькуь бицӀи ханвилер чпиз муьтӀуьгъарзавай.

1796 йисуз урусрин кьушунар садлагьай сеферда Кьиблепатан Къавкъаздиз гьахьна Баку шегьер ва Талышистан кьунай. Кьведлагьай сеферда урусри Баку урусринни-фарсарин арада хьайи дяве чӀавуз 1806 йисуз кьунай.

Сефевийрин гьукум зайиф хьайидилай ва сиясатда къалабулухарни дегишвилер хьайидилай гуьгъуьниз Азербайжандин, Армениядин ва Ирандин кефер пата пара кьадарда ханвилер арадал атанай, абурун вири азербайжанарин династиядин регьбервилик квай.

Кьиблепатан Къавкъазда арадал атай ханвилер:

• Бакудин ханвал
• Генжедин ханвал
• Жавад ханвал
• Къарабагъдин ханвал
• Къубадинни-Дербентдин ханвал
• Нахчивандин ханвал
• Шекидин ханвал
• Ширвандин ханвал
• Талыш ханвал
• Еревандин ханвал

Кеферпатан Иранда (Ирандин Азербайжан) арадал атай ханвилер:

• Эрдебильдин ханвал
• Зенжандин ханвал
• Къарадагъдин ханвал
• Маку ханвал
• Марагъа ханвал
• Сарабдин ханвал
• Тебриздин ханвал
• Урмиядин ханвал
• Халхалдин ханвал
• Хой ханвал

Фарсаринни-урусрин дяве акьалтӀарнай Гуьлуьстандин икьрардалди, Персиядин шагьди гилан Азербайжандин чилер урус императордин ихтиярдик вуганай. Урусатдин империяди идара авунин комендантвилин тегьер кардик кутунай. Виликан ханвилерни султӀанатар округризни вилаятриз элкъуьрнай. Ина Бакудин, Къубадин, Шекидин, Ширвандин, Къарабагъдин ва Ленкерандин вилаятар, Елизаветополь ва Жар-Балакен округар, Къазах ва Шамшадил династияяр арадал атанай. Вилаятрин ва шегьеррин дуванханаяр тешкил авунай. 1829 йисуз ислам диндин ругьанийрин ихтиярар ва везифаяр тайин ийизвай идара тешкил авунай.

Дегь заманайрилай Къавкъазда авай гуржийрилайни эрменийрилай тафаватлу яз цӀийиз атанай азербайжанариз чпин гьукумат 1918 йисалди авачир. Абуру чпи чеб чӀехи мусурман уммадин са чӀук тирди гьисабзавай.

1918 йисуз Кьиблебатан Къавкъазда хьайи инкъилабдин вакъиайрин нетижада пуд цӀийи гьукумат малум хьанай, ибур: Грузиядин Демократиядин Республика, Республика Армения ва Азербайжандин Демократиядин Республика. АДР-дин вини советдин председательвиле Мамед Эмин Разулзаде тайинарнай.

Амма, Къарабагъдинни Зангезурдин эрменияр АДР-дин гьукумдиз муьтӀуьгъ хьунин аксиниз къарагънай.

1918 йисан 22 июльдиз Кърабагъдин Шуша шегьерда кьиле фейи эрменийрин садлагьай кӀватӀалда кьабулнавай къарардалди, абуру АДР-дин къене авай Сувун Къарабагъдиз аслу туширвилин статус малумарнай ва чпиз кьилдин Халкьдин Гьукум тешкилнай. 1918 йисан сентябрьдиз гьа тешкилатдин тӀвар Эрмени халкьдин Къарабагъдин совет хьанай. Гьа чӀавалай и регионда азербайжанаринни эрменийрин арада яракьлу гьуьжетар дуьз СССР-дин гьукум къведалди давам жезвай.

1920 йисан апрель вацран юкьвара 11-й Яру армиядин кьушунри Деникинан кьушунрин амукьаяр яна алудна АДР-дин кеферпатан сергьятрив агатнай. 27 апрельда 11-й Яру армия АДР-дин сергьятар элячӀнай, ва вацран 28 Бакудиз гьахьнай. ГьакӀ АДР СССР-дин гъилик акатна АССР-диз элкъвенай.

1920 йисан 28 апрельдиз АДР-дин чилерал Азербайжандин Советдин Социал Республика туькӀуьрун малумарнай.

1922 йисан декабрь вацра Азербайжан, Грузия ва Армения сад авуна Закавказиядин Социал Федератив Советдин Республика (ЗСФСР) арадал гъанай. И республикадин уьмуьр дуьз 1936 йисал кьван давам хьанай, гуьгъуьнлай чкӀайдалай кьулухъ АССР СССР-дин къене кьилдин республика хьиз тайин хьанай ва 1991 йисалди уьмуьр авунай.

1923 йисан июль вацра АССР-дин эрмени агьалияр виниз тир Шуша, Жабраил, Жаваншир ва Зангезур уездрин районар сад авуна Сувун Къарабагъдин Автономиядин Вилаят тешкилнай (СКъАВ).

Ватандин ЧӀехи Дяве чӀавуз, 1941—1945 йисара фронтдиз харжнавай нафтӀадин 80 % АССР-ди ганай.

1980-й йисарин эхирда СССР-да хьанай демократиядин дегишвилери уьлкведин гьукумдин ва партиядин регьбервилин зайиф хьуниз гъанай. Идакай менфят хкудна Сувун Къарабагъда авай эрменийри чпин чилер АССР-дивай къахчуна Армениядин ССР-дик кутунин месела къарагъарнай. Идан бинедаллаз азербайжанаринни эрменийрин арада къати гуьжет гатӀумнай.

1988 йисан 20 февральдиз Сувун Къарабагъдин Автономиядин Округдин халкьдин депутатри нубатдилай къецихъ тешкилнай сессияда СССР-диз, АССР-диз ва Армениядин ССР-диз чин элкъуьрна Сувун Къарабагъ Азербайжандин составдай акъудна Армениядиз вугун тӀалабнай. СССР-динни АССР-дин партияррин регьберри и кьарардиз ваъ лагьана жаваб ганай.

И кьве халкьдин арайра гьатай тӀарамвилин хъиткьинуниз гъайи цӀерекӀв, Сумгаит ва Баку шегьерра пара кьадарда уьмуьр ийизвай эрменияр азербайжанарин паталай тарашун ва кьиникь хьанвай. Идан себебдалди Азербайжандин маса районра ва шегьерда авай эрменийри чпин кӀвалер мулкар авайвал гадарна массайралди Къарабагъдиз ва Армениядиз куьч хьанай. Эрмени халкьдин арада азербайжанарин аксиниз душманвал ва пехъивал къвердавай гзаф жезвай. СКъАО-дин эрмени эгьлийри гегьенш къатара ийизвай митингриз, къарагъунриз, къанун чӀурунин гьалариз Армениядин паталай пулунин, тешкилунин ва цӀай кутунин чӀехи дестек къвезвай. Сумгаитдин эрменияр тарашунилай кьулухъ, Азербайжандай эрменияр, Армениядайни азербайжанар акъудна чукурунин процессди кьил кьунай.

Гьалар хъсанарун паталди СССР-дин ва АССР-дин партияррин регьберар дегишаруникай, жуьреба-жуьре провокациярикай са менфятни хьаначир ва СКъАО-да гьалар ислягьвилинбурулай яргъа тир. Гуьгъуьнлай иниз СССР-дин Къенепатан Крарин Министерстводин кьушунар гьалнай, ятӀани гьалар тӀарам яз амукьзавай.

1988 йисан июнь вацра Армениядин ССР-дин Кьилин Советди кьабулнавай кьарар: Сувун Къарабагъдин Автономиядин Округ Армениядин ихтиярдиз вугун. Идан нетижада 1988 йисуз азербайжанарини эрменийри сада-сад лапни къатидаказ тарашиз ва телефиз хьанай. Кьве патайни агъзурралди инсанар мажбур яз уьлквейрай катнай. И рекьелди 1989 йисан сифтейра Арменияда са азербайжанни амачир, Азербайжандин районрани (Къарабагъдилай гъейри) эрменияр амачир.

Эрменияр авай районра ислягь агьалиди хуьнуьхин кӀеретӀар туькӀуьриз эгечӀнай.

1990 йисан январь вацра сергьятдин зонада азербайжанаринни эрменийри арада залан артилерия кардик кутуна сифтегьан куьруь ягъунар гатӀумнай.

«Азербайжандин Халкьдин Фронт» тӀвар алай коммунизмдиз акси гьукум вилик тухузвай партия терг авун паталди 1990 йисан 19-20 январдиз Бакудиз СССР-дин кьушунар гьахьнай. Гъил гъиле кьуна кьушунар акъвазарун патал танкрин вилик экъечӀнай ислягь агьалияр регьим авачирвилелди телеф хьанай. Гьа йифиз (азербайжанари адаз «ЧӀулав январь» лугьуда) 170 кьван ислягь инсан танкрин кӀаник акатна кьенай, 800 кьван касдихъ хирер галукьнай, чӀехи пай инвалид хьанай.

1990 йисан 18 майдиз Азербайжандин президентвиле, Азербайжандин Компартиядин ЦК-дин секретарь Аяз МутӀалибов тайинарнай.

1990 йисан 25 июль вацра СССР-дин президентди акъуднай цӀийи кьарар: «СССР-дин ихтиярдилай къецихъ галай яракьлу кӀеретӀар туькӀуьриз къадагъа авун ва къанундин ихтияр авачиз хуьзвай ксаривай яракьар къакъудун».

1991 йисуз апрель вацралай июнь варцал кьван СССР-динни Азербайжандин Къенепатан Крарин Министерствойрин кьушунрин куьмекдалди Сувун Къарабагъдин Вилаятда «Уьнуьгъ» тӀвар алай операция кьиле тухванай. Операциядин кьилин метлеб, эрменийрин яракьлу кӀеретӀар терг авуна яракь-суьрсетар къахчун ва Къарабагъда паспортрин режимдиз килигун тир. Идан нетижада чкадин агьалидин арада чӀехи наразивилер хьанай ва телефвилер гъайи гьуьжет къарагънай. Операциядин финифда 24 эрмени хуьруьн эгьлияр Къарабагъдай чукурнай.

1991 йисан 30 августдиз Азербайжандин Кьилин Советди «Азербайжандин Республикадин гьукуматдин аслутуширвал малумарунин» кьарар кьабулнай. Гьа йисузни СКъАО-дин ва Шаумян райондин чилерал эрменийри Сувун Къарабагъдин Республика малумарнай.

1991 йисан зулухъай эрменийри, депортация авур 24 хуьруьн ихтияр гуьнгуьна кухтун паталди азербайжанарин винел яракьлу вигьинар ийиз гатӀумнай. Эрменийриз тӀем агакьариз тахьай азербайжанарин яракьлу кӀеретӀри гьа хуьрериз цӀай яна катзавай. Агъзурралди азербайжанар мажбур яз Къарабагъдай катнай.

Гуьгъуьнлай, эрменийрини азербайжанари сад садал акси патан хуьрера дяведин базаяр авайди тахсир кутуна хуьрериз яракьлу вигьинар ийиз хьанай.

19 декабрь вацра СССР-ди вичин кьушунар СКъР-дай акъуднай. Гьадалай кьулухъ кьве уьлкведин арада вилик пад кьаз тежедай хьтин дяве гатӀумнай.

Республика Азербайжан СССР чкӀайдалай кьулухъ 1991 йисуз арадал атанай. Адан садлагьай президент виликан номенклатурадин партиядин векил Аяз МутӀаллибов хьанай. 1991 йисан 18 октябрьдиз Азербайжандин Кьилин Советди «Азербайжан Республикадин гьукуматдин аслутуширвиликай» декларация кьабулнай, гьа чӀавузни Азербайжандин экономикадин, политикадин ва гьукуматдин туькӀуьр хьунин тегьердин бине эцигнай.

1992 йисан июнь вацра Аяз МутӀаллибован чкадал, президентвилин везифадал Азербайжандин Халкьдин Фронт партиядин кьил тир Абулфаз Элчибег атанай. Идалайни гъейри, куьруь муьгьлетдин къене вахтуналди президентвилин везифа 1992 йисуз Якъуб Мамедова, 1993 йисузни Иса Къамбера кьиле тухванай.

Къарабагъдин дяведин финифда азербайжанарин татугайвилери ва Халкьдин Фронт партиядивай чпин крар бегье кьилиз акъуд тавуни уьлкведа кризисдин арадал атуниз гъанай. Адан нетижада 1993 йисан июнь вацран 4 юкъуз Генже шегьерда полковник Суьрет Гьусейнован регьбервилик гьукуматдин аксиниз бунтар тешкилнай.

Уьлкведин къене гражданвилин дяведин вилик пад кьун паталди Элчибега Бакудиз гьа чӀавуз Нахчивандин кьил Гьайдар Алиеваз эвернай. Гьа и рекьелди Элчибегдилай шумудра пара тежриба ва алакъаяр авай Гьайдар уьлкведин президент хьанвай. Гьа береда Азербайжандин кьибледа уьмуьр ийизвай талыш халкьди са шумуд талыш офицеррин куьмекдалди, абурун кьилел Аликрам Гьумметов алаз чпиз Талыш-Мугъан Автономиядин Республика малумарнай. ЦӀийиз гьукумдал атанай Алиева талышрин автономия кьабул тавуна терг авунай ва гьа кардик гъил квайбурун виридал сепаратиствилин лишан яна дустагъра тунай.

Талышрихъ галаз са вахтунда кардик эгечӀнай кеферпатавай лезгийрин «Садвал» тешкилатдин членарни са сад кьуна дустагъра тунай. Бязибур гилани Бакудин дустагъра ктӀизва.

1991 йисан эхирда — 1992 йисан сифте кьилера Азербайжан Республикадин ва кьабул тавунай Сувун Кърабагъдин Республикадин арада Кърабагъдин ва мукьув галай районрин чилер патахъай яракьлу дяве гатӀумнай. Гьа береда эрмени эксклав Арцвашен азербайжанарин гъилик, азербайжанарин Керки, Бархударлы, Вини Эскипара эрменийрин контролдик акатнай.

1994 йисан май вацра Аслутушир Уьлквейрин Дуствал (СНГ) тешкилатдин арачивиливди Азербайжандинни Армениядин арада цӀай атӀуникай икьрар кутӀуннавай.

Кърабагъдин дяведин финифда азербайжанари кьадардиз килигна эрмени агьали пара авай Азербайжандин чара чара районрай эрменияр чуькьвена акъуднай, вичин нубатда 1991 йисуз эрменийри Армениядин куьмекдалди Сувун Къарабагъдин къваларив галай азербайжанари винизвал ийизвай районарни кьуна чпин гъилик кутунай. И кардиз 1993 йисуз СМО-дин Хатасузвилин Советди оккупациядин лишан эцигнай. Гуьгъуьнлай эрменийри гьа районар СКъР-дин составдик кутунай.

Чпин кӀвалер туна мажбур яз катнавай азербайжанарин кьадар саки са милион кас, Армениядиз катай эрменийрин кьадар 376 агъзур кас тир. Алай аямда Азербайжандинни Арцахдин сергьятдал къуллугъ ийизвай кьве патанни аскеррин арада мукьвал-мукьвал телефвилер жезва. Гьар са эрмени яна кьейи азербайжанраз гьукуматдин паталай чӀехи савкьатар, пулунин пишкешар гузвайди я. Эрменидин гуьлледик акатайдаз кьегьалвилин лишан кутуна шагьид яз гьуьрметдалди кучудзавайди я. Сергьятдал къуллугъзавай аскерди къаншардал алай эрменидин техника, продуктар тухузвай машин яна терг авуртӀа, адаз командирар паталай 10 къан рухсат ва маса ихьтин пишкешар гузвайди я. Эрмени патани гьа икӀ я.

Къецепатан уьлквейрин арачивиливди Азербайжандинни Сувун Къарабагъдин гьуьжет шумудни садра ислягьвилелди гьял ийиз алахъайтӀани гилалди хьанач.

2009 йисуз Азербайжанда кьиле фейи вири миллет сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, уьлкведин агьалияр 8 922 447 кас тирди чир хьанай. 2010 йисуз и кьадар 9 миллиондив агакьнай.

Вири агьалидин 54 % пай шегьервияр я, амай пайни хуьруьнвияр.

Агьалидин 1000 итимдал 1039 дишегьли къвезва.

1987—1994 йисарин къене Азербайжандиз Армениядай 200 агъзурав агакьна катайбур атанай, гьа катайбурукай 170 агъзур азербайжанар, 30 агъзурни курдар ва муькуь миллетрин векилар тир. ГьакӀни, уьлкведиз Кьулан Азиядай (асул гьисабдалди Къазахстандай) саки 40 агъзур кас туьрквер-месхетияр атанай. 1940-й йисара Сталинан къарардалди абур чпин хайи чилер тир Месхетиядай Кьулан Азиядиз акъуднай. Идалайни гъейри, эрменийри азербайжанаривай къакъуднавай Сувун-Къарабагъдай 500 агъзурав агакьана кьажарри чпин чилер гадарна Азербайжандин муькуь районриз ва шегьерриз чкӀанай. Расис Мусабекован фикирдалди, Азербайжандин агьалидин 10 % катайбур я.

Азербайжан Республикадин гьукуматдин чӀал — азербайжан чӀал я. Азербайжан чӀал туьрк чӀаларин группадин угъуз чӀаларин хзандик акатзава. Гьайдар Алиева 2001 йисан 9 августдиз кьабулай къарардалди и югъ азербайжан чӀалан ва алфавитдин югъ хьиз къейдзава.

Рахазвайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал урус чӀал акъвазнава. 1994 йисуз вири агьалидин 38 % урус чӀалал рахазвай. Къе урус чӀалал рахазвайбурун чӀехи пай урусламиш хьанвай лезгияр, татарар, азербайжанар, чувудар ва украинар, тӀимил пайни этник урусар я. Баку, Сумгаит хьтин чӀехи шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгийрин лап чӀехи пай фадлай урус чӀалал элячӀнава. Гзаф вахтара ахьтин хзанра чӀехи жезвай аялриз лезги чӀалакай гьич хабарни авач, кӀвале абур урусдал, къецел азербайжан чӀалал рахазвайди я. Ажеб кар я, амма идалай гъейри Азербайжанда урус чӀалал элячӀнавай гьатта лезги хуьрерни ава. Месела, Хъачмаз райондин Мукьтадир ва Набран хуьрерин лезгияр урус чӀалал рахазва, гзаф пай жегьилриз лезги чӀал бегьем чизвач.

Азербайжан гзаф-миллетрин уьлкве тирвиляй ина чӀаларни пара ава. Закатала, Белокан, Къах, Шеки, Угъуз районра авар, цӀахур, рутул, уди, ингилой чӀалар гегьенш хьанва, Кьвепеле, Исмаиллы, Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Шабран районрин агьалидин са пай лезги ва тат чӀаларал рахазва, кьибле пата авай Лерик, Ленкаран, Масаллы, Ярдымлы, Астара районра уьмьур ийизвай талышар талыш чӀалал рахазва.

• azerbaijan.az