Jump to content

Արամ Մանուկյան (ռազմական, պետական գործիչ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
(Վերահղված է Արամ Մանուկյան (ՀՅԴ)ից)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մանուկյան (այլ կիրառումներ)
Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Մանուկյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։
Արամ Մանուկյան
Սարգիս Հովհաննիսյան
Դրոշ
Դրոշ
 Վանի նահանգապետ
Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերի նախարար
Երևանի նահանգի դիկտատոր
 
Կուսակցություն՝ ՀՅԴ
Կրթություն՝ Երևանի թեմական դպրոց (1901)[1]
Մասնագիտություն՝ կուսակցական աշխատող և հասարակական գործիչ
Ազգություն հայ
Ծննդյան օր մարտի 19, 1879(1879-03-19)[2]
Ծննդավայր Շուշի, Ելիզավետպոլի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն[1]
Վախճանի օր հունվարի 29, 1919(1919-01-29)[1] (39 տարեկան)
Վախճանի վայր Երևան, Հայաստան[1]
Թաղված Հայաստան
Քաղաքացիություն  Հայաստան և  Ռուսական կայսրություն
Ի ծնե անուն Սարգիս Հովհաննիսյան[1]
Ամուսին Կատարինե Զալյան-Մանուկյան
 
Ինքնագիր Изображение автографа

Արամ Մանուկյան (Սարգիս (Սերգեյ) Հարությունի Հովհաննիսյան մարտի 19, 1879(1879-03-19)[2], Շուշի, Ելիզավետպոլի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն[1] - հունվարի 29, 1919(1919-01-29)[1], Երևան, Հայաստան[1], ծնունդով Զեյվա, այժմ` գյուղ Դավիթ Բեկ), Հայաստանի առաջին հանրապետության պետական, հասարակական գործիչ, հայոց նորագույն պետականության հիմնադիր, ներքին գործերի նախարար, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն կուսակցության անդամ։ Ղեկավարել է Վանի ինքնապաշտպանությունը, եղել է Վանի նահանգապետ, Հայաստանի հանրապետության կառավարության անդամ։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ տարիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուշիում դերձակություն անող եղբոր օգնությամբ ավարտելով Շուշիի Ագուլյաց ծխական ուսումնարանը՝ 1890 թվականին ընդունվել է Շուշիի թեմական դպրոցը։ Դաշնակցության ազդեցությամբ տեղի ունեցած խռովահույզ ցույցերից հետո, ընկերների հետ վտարվել է դպրոցից, ապա ընդունվել և ավարտել է Երևանի թեմական դպրոցը (1907 թվական)։ Ընդգրկվելով հայ ժողովրդի հակացարական պայքարի մեջ՝ 1901-1903 թվականներին գործել է Բաքվում[3], Գանձակում, Թիֆլիսում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում։ 1903 թվականից Կարսում զբաղվել է Արևմտյան Հայաստան զենք, զինամթերք, նաև կամավորական խմբեր փոխադրելով։ 1904[4]-1908 թվականներին գործել է Վանում (որտեղ էլ նրան անվանել են Վանի Արամ), ապա Օրդու քաղաքում զբաղվել է ուսուցչությամբ, այնուհետև 2 տարի ապրել է Ժնևում։

Պետական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արամ Մանուկյանի պետական գործունեության մեջ կարելի է առանձնացնել չորս շրջան[5].

  1. Վանի հայկական նահանգապետության շրջան, երբ Վանը որոշակի ինքնուրույնություն ցուցաբերեց, ստեղծվեց պետական-վարչական ապարատ, սահմանվեցին իշխանության գործառույթներ և համակարգվեց նրանց գործունեությունը
  2. Երևանում 1917 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1918 թվականի մայիսի 28-ը` Հայաստանի Առա­ջին Հանրապետության հռչակումն ընկած ժամանակաշրջանը, երբ Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ վարչաքաղաքական, ռազմական, տնտեսական բնագավառներում իրականացվեցին նշանակալից միջոցառումներ
  3. 1918 թվականի մայիսի 28-ից մինչև հուլիսի 24-ը` Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հռչակումից մինչև նրա անդրանիկ կառավարության ձևավորումն ընկած ժամանակահատվածը
  4. Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ժամանակաշրջանը, մինչև մահ։

Վանի հայկական նահանգապե­տության 72-օրյա գոյության ընթացքը ինչպես նաև Ռուսական կայսրության նախ­կին Երևանի նահանգի տարածքում 1917 թվականի դեկտեմբերից 1918 թվականի մայիսի 28-ը Արամի ծավալած գործունեությունը պետական որակելը հարաբերական է, քանի որ երկու դեպքում էլ պետական միավորներ որպես այդպիսիք, չկային։ Նրանցից առաջինը Ռուսական կայսրությանը ենթակա սահմանափակ ինքնուրույնություն ունեցող վար­չական միավոր էր, իսկ երկրորդը՝ Ռուսական կայսրության քայքայումից հետո բախտի քմահաճույքին թողնված, դեպքերի բերումով նրանից փաստորեն անկախացած, բայց իրականում անորոշ կարգավիճակ ունեցող երկրամաս էր։ Սակայն Արամ Մանուկյանի գործունեությունը պետականությանը բնորոշ մակարդակ և բնույթ էր կրում[5]։

Առաջին փուլ. Գործունեությունն Արևմտյան Հայաստանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1910 թվականին Արամ Մանուկյանը կրկին վերադարձել է Վան` դառնալով Վասպուրականի հայության ամենաճանաչված և սիրված գործիչը։ Վասպուրականում նա ամեն ինչ էր՝ և դպրոց, և մամուլ, և ազգային հաստատություններ, և երիտասարդական շրջաններ, և հարաբերություններ կառավարության հետ և այլն։ Արմենակ Եկարյանի և այլ ազգային գործիչների հետ կազմակերպել և ղեկավարել է 1915 թվականիի[6] Վանի ապրիլյան ինքնապաշտպանությունը, որի հաղթական ավարտից հետո նշանակվել է որպես Վանի նահանգապետ (գոյատևել է 70 օր՝ անկում ապրելով ռուսական զորքերի անակնկալ հեռանալուց հետո)։ Նա միակ մարդն էր, որ հեղինակություն ուներ ամենքի մոտ՝ թե հակառակորդների, թե կողմնակիցների։ Հայ ժողովուրդը բուռն ոգևորություն էր ապրում, քանի որ անկախ պետականության կորստից դարեր անց (թեկուզ ռուսական զինվորական իշխանության ենթակայության ներքո), թեկուզ փոքր տարածքում, հայ ժողովուրդը որոշակի ինքնուրույնություն էր ստացել։

Ռուսական կառավարությունը Արամի նշանակմամբ ակնկալում էր, որ «նա ամբողջովին կենթարկվի զինվորական իշխանությանը ի դեմս Վանի կայազորի պետի, և որ նրա միջոցով փոխանցվեն զինվորական իշխանության բոլոր կարգադրութ­յունները»[7]։ Մանուկյանը` ողջունելով ռուսական զորքերի մուտքը Վան, Ռուսաստանի միապետին հեռագրով խնդրել էր իրենց որպես ինքնավար Հայաստան ընդունել ռուսական հովանու ներքո[8]։ Այդպես մտածելու տեղիք է տալիս նաև նահանգապետի պաշտոնում նրա անդրանիկ ելույթը, որտեղ նա կոչ է արել համախմբվել ձևավորվելիք «կառավարութեան շուրջը, վերակազմակերպելու համար կեանքը քաղաքի և ամբողջ շրջանի մէջ»[9]։

Նորաստեղծ նահանգը շատ ծանր վիճակում էր. շրջափակում, ավերված տնտեսություն, ցեղասպանությունից մազապուրծ 10.000 գաղթականներ, պարենամթերքի սուր պակաս, համաճարակային հիվանդություններ և այլն։ Արամ Մանուկյանից մեծ ջանքեր էին պահանջվում հայկական շահերից բխող քաղա­քականություն վարելու համար։ Նա ձեռնամուխ եղավ նահանգի իշխանության մարմինների ձևավորման, նահանգի հայության անվտանգության ապա­հովման, տնտեսության վերականգնման, սովի կանխման, օրինականության ապահով­ման և այլն անհրաժեշտ խնդիրների լուծմանը։ Նրա ղեկավարությամբ ստեղծվեցին իշխանության օրենսդիր ու գործադիր մարմիններ։ Նահանգի կառավարության ձևավորման ժամանակ նրա դրսևորած ապակուսակցական, անաչառ մոտեցման շնորհիվ կառավարության մեջ ընդգրկվեցին բոլոր կուսակցությունների նեկայացուցիչներ, ինչպես նաև անկուսակցականներ` հիմք ընդունելով բացառապես նրանց բանիմացությունը[10]։

Նահանգի հայության անվտանգությունը, նախ և առաջ քրդերից ապահովելը, առաջնային նշանակություն ուներ։ Այդ նպատակով շուրջ հազար մարդ ընդգրկվեց ինքնապաշտպանական խմբերում։ Քրդական վտանգի չեզոքացմանը մասնակցում էին նաև գավառների ոստիկանության ուժերը։ Ռուսական կառավարությունն ընդդիմանում էր դրան. ոչ միայն թույլ էր տալիս, որ քրդերը նահանգի տարածք վերադառնան, այլև հայությունից պահանջում էր չխոչնդոտել դրան, դեռ ավելին, նահանգապետից էլ պահանջում էր ապահովել նրանց անվտանգությունը[11]։ Հայության շահերից ելնելով` Արամ Մանուկյանը Ռուսական բանակի հրամանատարությանն ուղղած գրություններով հիմնավորում էր հայերի գործողությունների դրդապատճառները` մատնան­շելով 1914 թվականի աշնանը և ձմռանը հայերի նկատմամբ քրդերի ոճրագործությունները և թուրքերի հետ համատեղ գործողությունները ռուսական զորքերի դեմ։ Նա գրում էր, որ քրդերին պետք է վերաբերել որպես ռազմագերիների, քանի որ նրանք սովորական հանցագործներ են և նրանց վերադարձով կխախտվի Վանի անդորրը. ջարդված և կողոպտված հազարավոր հայերի հարազատնե­րը չէին կարող անտարբեր մնալ իրենց թշնամիների հանդեպ։ Արամ Մանուկյանը հայ ժողովրդի շահերից ելնելով հանդգնել է ցարական միապետությանը զգուշացնելով մատնանշելով, որ քրդերի վերադարձի դեպքում ինքը չի կարող իր վրա պատասխա­նատվություն վերցնել Վանի շրջանում հանդարտության և օրինակարգի համար[12]։ Արամ Մանուկյանն այդ շրջանում նաև զենքի արտոնագրեր է տրամադրել այն հայերին, ովքեր քրդերից (նաև ռուս զինվորների ապօրինություններից) պաշտպանության կարիք էին զգում[5][13]։

Սովը կանխելու նպատակով Արամ Մանուկյանը ոչ միայն գյուղատն­տեսական աշխատանքները վերսկսելու միջոցներ ձեռնարկեց, այլև հեռատեսություն ցուցաբերելով` օգնության խնդրանքներով դիմեց նահանգի ժողովրդին, Կովկասի և գաղութ­ների հայությանը, ինչպես նաև առանձին գրությամբ Ամենայն Հայոց կաթո­ղիկոս Գևորգ Ե.-ի աջակցությունը խնդրեց[14]։

Ռուս-թուրքական Կովկասյան ռազմաճակատից 1915 թվականին հուլիսի 11-ից ռուսական զորքերի սկսած նահանջի մասին տեղեկանալով Արամ Մանուկյանը հայրենիքն աղետից փրկելու նպատակով կազմակերպեց ժողովրդի ինքնապաշտպանության ծանր և պատասխանատու գործը։ Ապրիլյան հերոսամարտի ավելի քան 1000 մասնակիցների հետ խորհրդակցությունից հետո հայտարարեց 17-45 տարեկան տղա­մարդկանց հավաքագրում, փորձեց զենք-զինամթերք ստանալ ռուսական հրամանատարությունից` թուրքերին դիմադրություն կազմակերպելու նպա­տակով։ Արամ Մանուկյանը Վանում հայ կամավորական ջոկատները կենտրոնացնելու համար ցանկանում էր Կովկասից խնդրել նաև, որ կա­մավորական նոր ջոկատների ուղարկելն արագանցնեն։ Սակայն հնարավոր չեղավ գաղթի կասեցումից խուսափել և նա կազմակերպեց Վասպուրականի հայության (շուրջ 200 հազար մարդ) գաղթը դեպի Արևելյան Հայաստան[15]։

Նահանգապետության շրջանում ձեռք բերած փորձը Արամ Մանուկյանը կիրառեց հետագայում` Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ստեղծման և ամրապնդման գործում։ 1915 թվականին Վանից հարկադրաբար հեռանալով` Արամը մինչև 1917 թվականի դեկտեմբեր ակտիվորեն մասնակցեց Կովկասում եռացող ազգային-քաղաքական կյանքին[5]։

Երկրորդ փուլ։ Գործունեությունն Արևելյան Հայաստանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1916-1917 թվականներին Արամ Մանուկյանն աշխատել է Թիֆլիսի հայոց Ազգային բյուրոյում և ՀՅԴ բյուրոյում (զբաղվել հիմնականում արևմտահայ գաղթականության հարցերով)։ Մեծ դեր է խաղացել արևմտահայերի առաջին համագումարի կազմակերպման գործում։ 1917 թվականին ռուսական հեղափոխությունների հետևանքով ռուսական Կովկասյան ռազ­մաճակատի քայքայումը թուրքական ներխուժման սպառնալիքի տակ դրեց ոչ միայն Արևմտյան, այլև Արևելյան Հայաստանը։ Երևանի նահանգում ուժեղ իշխանություն ստեղծելու, Հայկական կորպուս ձևավորելու, 100 հազարավոր արևմտահայ փախստականների խնամքը հոգալու նպատակով 1917 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ա. Մանուկյանը որպես Հայոց ազգային խորհրդի լիազոր-ներկայացուցիչ ժամանեց Երևան։

Այդպիսով սկսվեց Արամ Մանուկյանի` որպես պետական գործիչ լինելու երկրորդ փուլը։ Այս շրջանից Արամը ձեռնամուխ եղավ պետականաշինության բարդ գործին` որոշակի հիմքեր դնելով Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ստեղծման համար։ Ծանոթանալով տեղում ստեղծված ծանր պայմաններին՝ Արամը կտրուկ միջոցներ է ձեռնարկել իրադրու��յունը կայունացնելու համար։ Նրա առաջարկությամբ ստեղծվեց Հատուկ կոմիտե` Երևանի նահանգի իշխանության նոր մար­մին, որն օժտել է նրան լայն լիազորություններով։ Ապակուսակցական ոգու շնորհիվ 1918 թվականի մարտին Երևանի տարբեր խավերի ներկայացուցիչների ժողովում նա ընտրվեց դիկտատոր[16]։ Մանուկյանը բազմաթիվ կոչերով ու հրամաններով դիմում էր հայ ժողովրդին կազմակերպված պայքար մղելու, սեփական ուժերին վստահելու, թուրքական հարձակումներից երկրի պաշտպանությունը նախապատրաստելու համար։ Հետևողական քայլերի շնորհիվ 1918 թվականի մարտի սկզբին հիմնականում կազմակերպված էր Հայկական կորպուսի երկրորդ դիվիզիան։

Կարգուկանոնի հաստատման տեսակետից ան­չափ կարևոր էր թաթարական (ներկայումս` ադրբեջանցիներ) հակապետական խռո­վությունների ճնշումը։ 1918 թվականի սկզբին Արամի և Դրոյի գլխավորած վճռական և անզիջում պայքարի շնորհիվ հնազանդեցվեցին 50-ից ավելի թաթարական գյուղեր։ Արամն իր հեռատեսությամբ և պետա­կան մտածողությամբ շարունակեց խռովարար տարրից, նաև այսպես կոչված մաուզերիստներից երկիրը մաքրելու քաղաքականություն։ Այդպիսով լուծելով նաև ցեղասպանությունից մազապուրծ հայ փախստականների տեղավորման հարցերը[5][17]։

Անձնական պատասխանատվություն։ Դիկտատոր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հանուն ազգային շահերի նա երբեմն շրջանցում էր օրենքը` իր վրա վերցնելով ողջ պատասխանատ­վությունը։ Այս կապակցությամբ բնորոշ է ավազակային տարրերի պարագլուխ Չոլախ Գևորգի մահապատիժը։ Այդ որոշումը Ա. Մանուկյանը կայացրեց ավազակային հարձակումները դադարացնելու մասին բազմաթիվ նախազգուշացումները անտեսելու, և ապա իշխանության դեմ ըմբոստանալու համար[18][19]։

Հայրենիքի փրկության ճանա­պարհին գաղափարական-քաղաքական խոչընդոտների առաջ կանգ չէր առնում։ Թուրքերին դիմակայելու համար գնաց Խորհրդա­յին Ռուսաստանի հետ համագործակցելուն, չնայած իշխող բոլշևիկյան կուսակցությունը ՀՅԴ գաղափարական-քաղաքական հա­կառակորդն էր։ Արամի ջանքերով ընդունվեց հայ-բոլշևիկյան համագործակցութ­յան ծրագիր, ըստ որի Արևմտյան Հայաստանը լինելու էր անկախ, իսկ Արևելյան Հայաստանը ամբողջ Կովկասի հետ միասին հայ-բոլշևիկյան ուժերով խորհրդայնացվելու էր։

Կովկասյան ռազմաճակատում 1918 թվականի հունվարի 28-ից հարձակման անցած թուր­քական բանակը գրավեց Արևմտյան Հայաստանը ու մոտեցավ Արևելյան Հայաստանին։ Երևանի նահանգի իշխանության հետագա ուժեղացման նպատակով 1918 թվականի մարտի 24-ին Երևանի բնակչությունը, զորքը և Հայոց Ազգային խորհուրդը Արամին` իր կամային հատկանիշների շնորհիվ ընտրեցին Երևանի նահանգի դիկտա­տոր` նրան օժտելով անսահմանափակ լիազորություններով։

Ցոյց տանք աշխարհին, որ Հայը ազատ անկախ ապրելու իրաւունք ունի։ Այժմ կամ երբէք[20]
- Հայ ժողովրդին ուղղված Արամ Մանուկյանի կոչից

Թուրքական զորքերը 1918 թվականի մայիսի 21-ին գրավեցին Երևանից 30 կմ հեռու գտնվող Սարդարապատ կայարանն ու գյուղը, և ամբողջ սրությամբ դրվեց հայ ժողովրդի լինել-չլինելու հարցը։ Հայ քաղաքական գործիչները, զորքը, բնակչությունը հուսալքված էին, շրջանառության մեջ էին մտել Ս. Էջմիածնից ու Երևանից նահանջելու մտքեր։ Արամն իր կազմակերպչական մեծ ունակություններով, շրջահայեցությամբ, թշնամուն դիմակայելու վճռականությամբ, մեծագույն եռանդով ու լավատեսությամբ կազմակերպեց Սարդարապատի և Ապարանի հաղթական հերոսամարտերը, որոնք հայ ժողովրդին փրկեցին վերջնական բնաջն­ջումից և ապահովեցին հայոց անկախ պետականության վերականգնումը[21][22]։

Երրորդ փուլ։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ստեղծում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1918 թվականի մայիսի 28-ին վերականգնվեց Հայաստանի անկախությունը. ստեղծվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, որով նշանավորվում է Արամ Մանուկյանի պետական գործունեության երրորդ փուլը, արդեն պետական` եզրաբանական առումով նույնպես։ 1918 թվականի մայիսի 30-ին Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հռչակել էր նորանկախ Հայաստանի գերագույն իշխանություն, սակայն Հ. Քաջազնունու կողմից ձևավորվող ՀՀ կառավարությունը մոտ երկու ամիս հետո ժամանեց Երևան[23]։

Պետական իշխանությանը ու ժողովրդի ճակատագրին տեր կանգնելով` Արամ Մանուկյանն անմիջապես սկսեց Հայաստանի անկախությունը պետականության հիմքերի վրա դնելու գործը։ 1918 թվականի հունիսի կեսերին Արամը նախաձեռնեց Հայաստանի ժամանակավոր կառավարության` Երևանի Ազգային խորհրդի վարչության ստեղծումը, մինչև Հովհաննես Քաջազնունու գլխավորությամբ Երևան կժամաներ Թիֆլիսում ստեղծված Հայաստանի կառավարությունը (1918 թվականի հուլիսի 20)[24]։ Արամ Մանուկյանը Վարչության նախագահն էր և զինվորական բաժնի վարիչը։

Արամն էր, որ փաստօրէն կառավարում էր երկիրը։ Իբրեւ լիազօր Ազգային Խորհրդի, նա կազմակեր­պել էր վարչութիւնները եւ սպասում էր նորընտիր կառավարութեան եւ Ազգային Խորհր­դի Երեւան տեղափոխուելուն
- Ա. Բաբալէան, «Էջեր Հայաստանի անկախութեան պատմութիւնից», Գահիրէ, 1959, էջ 8։

Երևանի Վարչության բաժինների ղեկավարների ընտրության հարցում Մանուկյանը կրկին ապակուսակցական մոտեցում ցուցաբերեց։ Նրա գլխավորությամբ գործող Երևանի կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ ռազմական, վարչական, ընկերային-տնտեսական և այլ հրատապ խնդիրների լուծմանը։ Պետականաշինության գործում լրատվության կարևորությունը գիտակցելով` հունիսի 23-ին, այդ բարդ ժամանակաշրջանում որոշվեց հիմնել պետական թերթ` «Երևանի Ազգային խորհրդի լրատու»։

Երկու ամսվա ընթացքում Արամ Մանուկյանի կառավարությունը Հայաստանի պետականաշինության, կյանքի տարբեր ոլորտների գործունեության ու համեմատական կայունության գործում մեծ աշխատանք կատարեց։ Եվ 1918 թվականի հուլիսի 19-ին, Արամի վճռական պահանջից հետո միայն, Թիֆլիսի Հայոց Ազգային խորհրդի և Հ. Քաջազնունու կառավարության անդամները ժամանեցին Երևան։ Հուլիսի 20-ին Երևանի և Թիֆլիսի Հայոց Ազգային խորհուրդների համատեղ նիստում Արամը հայտնեց իշխանությունը ՀՀ «օրինավոր կառավարությանը» հանձնելու մասին և պատրաստակամություն հայտնեց աջակցելու նրան «երկրում կարգ ու կանոն և տանելի կյանք ստեղծելու գործում»։ Սակայն «փաստօրէն կառավարութիւնը մնում էր Արամը...»[25]։

Նոր կառավարության մեջ Մանուկյանը ներքին գործերի նախարար էր և այդ պաշտոնը վարել է մինչև մահը, իսկ աշխատանքի և խնամատարության նախարար Խաչատուր Կարճիկյանի սպանությունից հետո, մոտ մեկ ամիս՝ 1918 թվականի նոյեմբերի 15-ից դեկտեմբերի 13-ը հանրային խնամատարության և աշխատանքի նախարարի պաշտոնակատարն էր։

Չորրորդ փուլ։ Ներքին գործերի նախարար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արամի պետական գործունեության չորրորդ փուլը սկսվում է 1918 թվականի հուլիսի 26-ին ՆԳ նախարարի պաշտոնի ստանձնումով։ Սիմոն Վրացյանը գրել է, որ Արա­մը միակն էր, որ «այդ խառնակ օրերին ընդունակ էր կարգ ու անդորրութիւն պահել երկ­րում և պետական» շինարարություն սկսել[26]։ Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ` կոալիցիոն կառավարության ձևավորման ժամանակ ՀՑԴ-ն խոստովանեց, որ միայն Արամ Մանուկյանն է ի վիճակի երկրում կարգ ու կանոն պահպանել։

1918 թվականի օգոստոսի 29-ին Հայաստանի խորհուրդն ընդունեց Արա­մի ներկայացրած «Մասնաւոր սեփականութիւն կազմող զէնքերի և զինամթերքների պետականացման մասին» օրենքը[27]։ Անկախության սկզբնական շրջանում երկրում մեծ չափերի էին հասնում հանցագործությունները, այդ թվում և սպանություն­ները, մաուզերիզմը։ Գյուղե­րում բնակիչների մի մասը խուսափում էր հարկերը վճարել[28]։ Արամ Մանուկյանն մասնավոր զենք-զինամթերք պետականացնելը հիմնավորում էր նրանով, որ եթե ժամանակին ժողովրդին զինելն անհրաժեշտություն էր և ինքնապաշտպանական նպատակ էր հետապնդում, ապա այժմ անձի անձեռնմխելիությունը, ունեցվածքի և այլ իրավունքների պաշտպանությունը պետական իշխանության պար­տականությունն էր[5]։ Արամն ամեն կերպ ձգտում էր իր ենթակայության ներքո գտնվողներին զգաստացնել, գործի նկատմամբ պետական մոտեցում սերմանել նրանցում։

Արամ Մանուկյանը կարևորում էր երկրում գրագրությունը հայացնելը։ Նրա առաջարկությամբ ՀՀ կառավարությունը սեպտեմբերի 14-ի նիստում որոշում ընդունեց, որ նոյեմբերի 1-ից հեռագրերը ռուսերենից բացի հայերեն լեզվով պետք է հաղորդվեն[29]։ Որբերին հատուկ ուշադրությամբ և հոգածությամբ էր վերաբերվում` ժողովրդին կոչ անելով օգնել որբերին և փոխադարձ ջանքերով փրկել նրանց։

Կան դէպքեր...երբ օրէնքն ու իրաւունքը գոր­ծադրելով` մենք յանցաւորներ կը դառնանք, մանաւանդ այնպիսի ծանր ու անբնական ժամանակներում, երբ դէպքերը տեղի են ունենում գահավէժ արագութեամբ եւ ստեղծում դրութիւններ, որոնք օրէնքը չէր կարող նախատեսել[30]
- Արամ Մանուկյան

Արամ Մանուկյանի բոլոր նախաձեռնությունները անձնական շահախնդ­րություն չէին հետապնդում։ Նա հասարակ երևանցու նման էր ապրում, պատահում էր, որ ճաշի ժամանակ հաց չէր ունենում։ Նա ի պաշտոնե մեծ գումարների հետ էր շփվում և մեծ իշխանություն ուներ, սակայն դրանք երբեք չի ծառայեցրել իր անձնական հարստացմանը, երբեք չի շրջանցել օրենքը հանուն անձնական շահի[5]։

Սարդարապատի ճակատամարտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Սարդարապատի ճակատամարտ
Արամ Մանուկյանի տունը Երևանի իր անունը կրող փողոցում, որի պատին փակցված է նրան նվիրված հուշատախտակ

Ընտանիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամուսանցած էր Հայաստանի առաջին խորհրդարանի 2-րդ գումարման պատգամավոր՝ բժշկուհի Կատարինե Զալյան-Մանուկյանի հետ։ Ունեին մեկ դուստր՝ Սեդա[31]։

Մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արամ Մանուկյանը ժողովրդի հետ ամենօրյա անմիջական շփումների մեջ գտնվող գործիչ էր։ 1918 թվականի դեկտեմբերին նա վարակվեց բծավոր տիֆով և 1919 թվականի հունվարի 29-ին կնքեց իր մահկանացուն։ Արամ Մանուկյանի մահը հայ ժողովրդին, պետական ու հասարակական-քաղաքական գործիչներին մեծ վիշտ պատճառեց։ Նրա հուղարկավորությունը համա­ժողովրդական սուգի վերածվեց։ Ներկա էր ամբողջ Երևանը. մարդիկ եկել էին մի վերջին անգամ հարգանքի տուրք մատուցելու Արամ Մանուկյանին` իրատես ու շրջահա­յաց, կազմակերպչական բացառիկ ձիրք, անկոտրում կամք, անշահախն­դիր վարք, համեստ կենցաղ և իր ժողովրդի ճակատագրի նկատմամբ մեծագույն պատասխանատվություն ունեցող քաղաքական գործչին[5]։

Հետաքրքիր փաստեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արամ Մանուկյանի անվան հուշարձան Կապանում

Տպագիր գործերից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Արամ Մանուկյան, Հուշեր, Երևան, 1991 թվական։

Մեծերը Արամի մասին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
...Երբ գիշերը գա, մտնեք ձեր հոգու սենյակը, խոսեք ձեր խղճի հետ և ասեք, արդյո՞ք աշխատել եք հայ ժողովրդի համար այնպես, ինչպես Արամը, եղե՞լ եք այնքան անձնազոհ, որքան Արամը, տվե՞լ եք ձեր ամբողջ կյանքը հայ ժողովրդին, ինչպես Արամը...
- Նիկոլ Աղբալյան, գրականագետ, քաղաքական գործիչ
Արամ Մանուկյանը հայ ժողովրդի բովանդակ պատմության այն սակավաթիվ իրատես դեմքերից մեկն է, որոնց մեծությունը ճիշտ տեսնելու և ճիշտ գնահատելու համար հարկավոր է ժամանակի հեռավորություն։
- Հարություն Թուրշյան, պատմաբան, գրող

Աղբյուրներ և գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլմագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) — Երևան: 1981. — հատոր 7. — էջ 254.
  2. ↑ 2,0 2,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #132469332 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  3. ↑ В 1905 году, после массовых возмущений армянского народа, данный указ был Николаем II отменён.
  4. ↑ По другим сведениям, в феврале 1905-го.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 ԱՐՄԵՆ ԱՍՐՅԱՆ ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ Արխիվացված 2019-05-03 Wayback Machine ԷՏՄԻԱԾԻՆ, 2014 Բ
  6. ↑ В русских документах Манукян именуется «городским головой столицы Турецкой Армении Вана».
  7. ↑ Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 19, թ. 44; ֆ. 121, ց. 2, գ. 158, թ. 1
  8. ↑ Փ . Елисеев, Казаки на Кавказском фронте 1914-1917, Москва, 2001, էջ 97
  9. ↑ Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 39, թ. 4
  10. ↑ Ա. Ասրյան, Արմեն Ասրյան «Արամ Մանուկյան. կյանքը և գործը» (Ազատագրական շարժման եւ անկախ պետակա­նության վերականգնման ուղիներում), Երեւան, 2009, էջ 123
  11. ↑ Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 39, թ. 42, ֆ. 503, ց. 1, գ. 62, թ. 6
  12. ↑ Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 39, թ. 45-47
  13. ↑ ՀԱԱ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 2, թ. 8; գ. 16, թ. 2-3
  14. ↑ Մ. Ավետիսյան, Փաստաթղթեր Արամ Մանուկյանի պետական գործունեության մասին. «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1990, թ. 2, էջ 137-138
  15. ↑ Ա. Ասրյան, «Արամ Մանուկյան. կյանքը եւ գործը (Ազատագրական շարժման եւ անկախ պետակա­նության վերականգնման ուղիներում)», Երեւան, 2009, էջ 142-143
  16. ↑ Ասրյան, Արմեն. Արամ Մանուկյանի պետական գործունեությունը (PDF). էջ 59. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ մայիսի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 24-ին.
  17. ↑ Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 121, ց. 2, գ. 84, թ. 5. Ա. Հարությունյան, «Թուրքական ինտերվենցիան...», էջ 137
  18. ↑ ԲԺ. Յովակիմ Մէլիքէան, Արեան ճանապարհով. «Հայրենիք», 1925, փետրվար, թ. 4, էջ 85
  19. ↑ Ա. Ասրյան, «Արամ Մանուկյան. կյանքը եւ գործը (Ազատագրական շարժման եւ անկախ պետակա­նության վերականգնման ուղիներում)», Երեւան, 2009, էջ 173
  20. ↑ ՀԱԱ, ֆ. 289, ց. 1, գ. 9, թ. 1. Կ. Սարդարյան, Պատմություն եւ իրականություն, Երեւան, 1991, էջ 15-16
  21. ↑ Ա. Ասրյան, «Արամ Մանուկյան. կյանքը եւ գործը (Ազատագրական շարժման եւ անկախ պետակա­նության վերականգնման ուղիներում)», Երեւան, 2009, էջ 251
  22. ↑ Տիգրան Պետրոսյանց http։//hhpress.am/index.php?sub=hodv&hodv=20080513_2&flag=am Փառահեղ հաղթանակ Ապարանի հերոսամարտի 90-ամյակը։ "Հայաստանի Հանրապետություն" օրաթերթ, 13.05.2008 թ. էլեկտրոնային տարբերակ
  23. ↑ Հայաստանի Հանրապետության (1918-1920) թվականներին ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ, Փաստաթղթերի եւ նյութերի ժողովածու, Երեւան, 2000, էջ 18
  24. ↑ «Լրատու» Երեւանի Հայոց Ազգային խորհրդի, Երեւան, 1918, հուլիսի 9,թ. 2, հուլիսի 23, թ. 6
  25. ↑ Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 7, Երեւան, 1990, էջ 312
  26. ↑ Սիմոն Վրացյան, «Յուշապատում Հ.Յ. Դաշնակցութեան. 1890-1950», Բոստոն, 1950, էջ 467
  27. ↑ ՀԱԱ, ֆ. 199, ց. 1, գ. 4, թ. 1. «Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի օրենքները (1918-1920թթ.)», Երեւան, 1998, էջ 2-3
  28. ↑ «Զանգ», Երեւան, 1918, օգոստոսի 17, թ. 46
  29. ↑ ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 105, թ. 25
  30. ↑ «Արամը», Մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երեւան, 1991, էջ 140
  31. ↑ «Առաջին հանրապետության կին պատգամավորները». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 16-ին.
  32. ↑ Երևանում պաշտոնապես բացվեց Արամ Մանուկյանի աղմկահարույց արձանը

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Մանուկյան (ռազմական, պետական գործիչ)» հոդվածին։
Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Մանուկյան (ռազմական, պետական գործիչ)» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արամ Մանուկյան (ռազմական, պետական գործիչ)» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 254)։
Հայաստանի Ներքին գործերի նախարարները և ՀՀ ԿԱ ՀՀ Ոստիկանության պետերը
Հայաստանի առաջին հանրապետություն
1918-1920

Արամ Մանուկյան (1918թ. հուլիս - 1919թ. հունվար) • Ալեքսանդր Հովհաննեսի Խատիսյան (1919թ. փետրվար - օգոստոս) • Աբրահամ Գյուլխանդանյան (1919 թ. օգոստոս-1920 թ.մայիս) • Ռուբեն Տեր-Մինասյան (1920 թ.մայիս - 1920 թ.սեպտեմբեր) • Սարգիս Արարատյան (1920թ. սեպտեմեբր - նոյեմբեր) • Սիմոն Վրացյան (1920թ. նոյեմբեր)
Անդրկովկասյան ԽՍՖՀ
կամ Հայկական ԽՍՀ

Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարներ: Իսահակ Դովլաթյան (1920թ. դեկտեմբեր - 1921թ. ապրիլ) • Պողոս Մակինցյան (1921թ. ապրիլ - հուլիս) • Ավիս Նուրիջանյան (1921թ. հուլիս - օգոստոս) • Շավարշ Ամիրխանյան (1921թ. օգոստոս - 1924թ. մայիս) • Հովհաննես Դուրգարյան (1924թ. մայիս - 1927թ. հուլիս) • Սերգեյ Մելիք-Հովսեփյան (1927թ. հուլիս - 1928թ. դեկտեմբեր)
Պետական քաղաքական վարչության պետեր: Սեդրակ Մարգարյան (1929թ. փետրվար - նոյեմբեր) • Հայկ Պետրոսյան (1929թ. նոյեմբեր - 1930թ. մայիս) • Սեդրակ Օթյան (1930թ. մայիս - հոկտեմբեր) • Արմենակ Աբուլյան (1930թ. դեկտեմբեր - 1934թ. հուլիս)
Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարներ: Խաչիկ Մուղդուսի (1934թ. հուլիս - 1937թ. սեպտեմբեր) • Վիկտոր Խվորոստով (1937թ. նոյեմբեր - 1939թ. մարտ) • Ալեքսեյ Կորոտկով (1939թ. մարտ - 1941թ. մարտ) • Գեորգի Մարտիրոսով (1941թ. մարտ - 1943թ. մայիս) • Իվան Մաթևոսով (1943թ. մարտ - 1947թ. օգոստոս)
Ներքին գործերի մինիստրներ: Խորեն Գրիգորյան (1947թ. օգոստոս - 1953թ. մարտ) • Գեորգի Մարտիրոսով (1953թ. մարտ - 1954թ. ապրիլ) • Պյոտր Պիսկունով (1954թ. ապրիլ - 1957թ. օգոստոս) • Հայկ Հովհաննեսի Մելքոնյան (1957թ. օգոստոս - 1961թ. օգոստոս) • Սերգեյ Արկադիի Արզումանյան (1961թ. օգոստոս - 1968թ. դեկտեմբեր) • Վլադիմիր Սարգսի Դարբինյան (1968թ. դեկտեմբեր - 1974թ. սեպտեմբեր) • Եվգենի Գուրգենի Պատալով (1974թ. դեկտեմբեր - 1983թ. նոյեմբեր) • Հայկազ Շահինյան (1983թ. նոյեմբեր - 1988թ. հունիս) • Հուսիկ Սուրենի Հարությունյան (1988թ. հունիս - 1990թ. մայիս) • Լյովա Հակոբի Գալստյան (1990թ. հունիս - օգոստոս)
Հայաստան

Ներքին գործերի նախարարներ: Կառլոս Ղազարյան (1990 թ. օգոստոս - 1991 թ. մարտ) • Աշոտ Մանուչարյան (1991 թ. մարտ - 1991 թ. դեկտեմբեր) • Վալերի Պողոսյան (1991 թ. դեկտեմբեր - 1992 թ. փետրվար) • Վանո Սիրադեղյան (1992 թ. փետրվար - 1996 թ. նոյեմբեր)
Ներքին գործերի և ազգային անվտանգության նախարար: Սերժ Սարգսյան (1996 թ. նոյեմբեր - 1999 թ. հունիս)
Ներքին գործերի նախարարներ: Սուրեն Աբրահամյան (1999 թ. հունիս - նոյեմբեր) • Հայկ Հարությունյան (1999 թ. նոյեմբեր - 2003 թ. հունվար)
ՀՀ Կառավարությանն առընթեր ՀՀ Ոստիկանության պետեր: Հայկ Հարությունյան (2003 թ. հունվար - 2008 թ. հունիս) • Ալիկ Սարգսյան (2008 թ. հունիս - 2011 թ. նոյեմբեր) • Վլադիմիր Գասպարյան (2011 թ. նոյեմբեր - 2018 թ. մայիս) • Վալերիյ Օսիպյան (2018 թ. մայիս -)
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արամ_Մանուկյան_(ռազմական,_պետական_գործիչ)&oldid=10172509» էջից