Edukira joan

Leon Trotski

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Lev Trotski» orritik birbideratua)
Leon Trotski

SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1919ko martxoaren 25a - 1926ko urriaren 23a
Sobietar Batasuneko Defentsa ministro

1918ko martxoaren 13a - 1925eko urtarrilaren 15a
← Mikola Podvoiski - Mikhail Frunze →
SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1917ko azaroaren 29a (juliotar egutegia) - 1919ko martxoaren 25a
1918ko Errusiako Batzar Konstituziogileko diputatu

1917ko azaroaren 25a - 1918ko urtarrilaren 20a
People's Commissar (en) Itzuli

1917ko azaroaren 8a - 1918ko apirilaren 9a
← Mikhail Terestxenko - Georgi Vasilievitx Txitxerin →
SBAKaren Komite Zentraleko politburoaren kide

1917ko urriaren 10a (juliotar egutegia) - 1917ko urriaren 23a (juliotar egutegia)
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakЛейб Давидович Бронштейн
JaiotzaBereslavka (en) Itzuli, 1879ko urriaren 26a (juliotar egutegia)
Herrialdea Errusiar Inperioa
 Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa
 Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna  1932)
 Ukrainako Sobietar Errepublika Sozialista  (1919ko martxoaren 10a -  1922ko abenduaren 30a)
 Mexiko  (1937 -  1940)
Talde etnikoaUkrainian Jews (en) Itzuli
Russian Jews (en) Itzuli
HeriotzaCoyoacán, 1940ko abuztuaren 21a (60 urte)
Hobiratze lekuaGrave of Leon Trotsky and Natalia Sedova (en) Itzuli
Coyoacán
Heriotza moduagiza hilketa: garuneko odoljarioa
HiltzaileaRamon Mercader
Iosif Stalin
Familia
AitaDavid Bronstein
AmaAnna Bronstein
Ezkontidea(k)Natalia Sedova (en) Itzuli
Aleksandra Sokolovskaia
Seme-alabak
Haurrideak
Familia
Hezkuntza
HeziketaOdesa University (en) Itzuli
Hizkuntzakerrusiera
ukrainera
alemana
ingelesa
frantsesa
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria, diplomazialaria, autobiografialaria, filosofoa, iraultzailea, militarra, historialaria, kazetaria eta idazlea
Altuera176 zentimetro
Lantokia(k)San Petersburgo eta Mosku
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
KidetzaLeft Opposition (en) Itzuli
All-Union Society of Old Bolsheviks (en) Itzuli
Mugimenduatrotskismoa
Izengoitia(k)Троцкий, Перо, Антид Ото, Л. Седов eta Старик
Zerbitzu militarra
Adar militarraArmada Gorria
Graduajeneral
Parte hartutako gatazkakErrusiako Gerra Zibila
Errusiako Iraultza
Urriko Iraultza
Polonia-Sobietar Batasuna Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Alderdi politikoa Errusiako Langile Alderdi Sozialdemokrata
Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista
Russian Social Democratic Labour Party (bolshevik) (en) Itzuli
Suitzako Alderdi Sozialista
IMDB: nm0873654 Musicbrainz: 4911c4e7-c8a5-4907-8976-462e73cdad40 Find a Grave: 4174 Edit the value on Wikidata

Lev Davidovitx Bronstein[1] —errusieraz: Лев Дави́дович Тро́цкий; Lev Trotski, Троцкий), Leon Trotski[2] izenez ezagunagoa— (1879ko urriaren 26a (azaroaren 7a, gregoriotar egutegian) – Coyoacan, Mexiko, 1940ko abuztuaren 21a) errusiar-ukrainar iraultzaile komunista izan zen, jatorri judukoa.

Hasieran, mentxebikeak[3] bazituen gogoko eta borroka ideologiko eta pertsonalak izan bazituen Vladimir Lenin[4] buruzagi boltxebikearekin, Trotski izan zen Urriko Iraultzako antolatzaile giltzarrietako bat, eta, 1917ko azaroan, Errusian boterea hartzeko aukera eman zien boltxebikeei[5]. Errusiako gerra zibilean, gai militarretan, komisario izan zen.

Brest-Litovskeko Itunaren bidez, Errusia Lehen Mundu Gerratik ateratzeko negoziazioak eraman zituen. Bere gain hartu zuen Armada Gorriaren sorrera, eta lorpen iraultzaileak behin betiko sendotu zituen atzerriko armaden laguntza eskas bati eta Errusiako gerra zibilean armada zuriei garaituz; Izu Gorria[6] babestu zuen, eta Bandera Gorriaren Ordenarekin saritu zuten[7].

Gero, ezkerreko oposizioaren buru zela, politikoki eta ideologikoki aurre egin zion Iósif Stalini, eta horrek erbestea eta ondoren heriotza ekarri zion. Sobietar Batasunetik erbesteratu ondoren, nazioarteko ezker iraultzaileko mugimendu baten buru izan zen, troskismo izenez identifikatua eta, bereizgarritzat, «iraultza etengabearen» ideia zuena. 1938an, IV. Internazionala sortu zuen.

Ramón Mercader NKVD sobietarreko agente espainiarrak hil zuen Mexikon, Stalinen aginduz[8].

Baserri gaztaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
León Trotski, 1888an hartutako argazki batean, zortzi urte zituela.

Lev (Leon) Davídovich Bronstein klase ertaineko lur-jabe txiki juduen bosgarren[9][10] semea izan zen; 1879ko azaroaren 8an, Yánovka etxaldean —aurreko jabearen izenetik[1][11] eratorria[12]— jaio zen, Kherson Gobernazioan.​​ Aitonak, León ere, jaioterria (Poltavatik gertu) utzi zuen, eta landan (Khersonetik gertu) lekutu zen[1][10].​​ Leonen aita —analfabetoa[13]— izan zen landa-bizitzan arrakasta izan zuen Leonen ondorengo bakarra, eta baserritar arrakastatsu bihurtu zen[11]. Hori ez zen oso ohikoa garai hartako judu errusiar batentzat[12], bai hebrearrek lurrak izateko zituzten legezko oztopoengatik, bai juduek nekazaritzan aritzeko zuten errezeloengatik[1]. Aitak landetxea erosi, eta jabetzaren etxe apalean bizitzen jarri zen urte berean jaio zen Leon[12]. Ahalegin handiarekin[10], familiak aurrera egin zuen[1][11].​​ Ama, Trotski aitarekin bezain loturik ez zegoena, ikasiagoa zen David senarra baino[10]: liburutegi batean harpidetu, eta seme-alabei irakurtzen zien, hezkuntzaren garrantziaz jabetuta[14].​ Bikotearen zortzi seme-alabetatik lau bakarrik iritsi ziren helduarora[9]; gainerakoak eskarlatinaz edo difteriaz hil ziren[15].​ Juduak izan arren, gurasoak, David eta Anna[15], ez ziren oso erlijiosoak eta ez zuten juduen ohiturek hertsiki jarraitzen[10]; aitak ateotzat zuen bere burua[13]. Haurrak oraindik txikiak eta familia behartsuagoa zirenean soilik joaten ziren hurbil zegoen sinagoga batera, hebrear jaiak ospatzera[13]. Etxean ukraineraren eta errusieraren nahasketa bat hitz egiten zen, baina ez Yiddish[16][13][10].​​​ Ilobetako bat Samuel Bronston (Bronstein) zinema-ekoizlea izan zen. Familia Trotski-ren aitak erosi, eta, 1850eko hamarkadan, lantzen hasi zen lurretatik hurbil zegoen landetxe batean bizi zen[15].​ Trotski-ren haurtzaroa familiaren landetxean iragan zen[17];​ kiroletarako txarra lagunak egiten zituen ironiari eta txantxei esker[9]. Zazpi urte zituela, Gromokley herrixkako eskolara bidali zuten lehen aldiz, errusiera, hebreera eta matematika ikastera juduen eskola batean, non ikasle gehienek, Trotski txikiak ez bezala, yiddish hitz egiten baitzuten[16][13][18].​​​ Ezagutzen ez zuen hizkuntza batean lagunekin komunikatzeko gai ez zela, aitaren etxera itzuli zuten hilabete gutxiren buruan, esperientziarekin batere gustura gelditu ez zela[18].

Gaztaro kosmopolita Odesan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bederatzi urte zituela, 1888ko udaberrian[19], amaren iloba[20] baten eta haren emaztearen etxera bizitzera bidali zuten[21], Odesan bizi zirenak, orduan «Errusiako Marseilla» deitua, hiri kosmopolita[21] eta Trotski-ren lehen harremana hiri-bizitzarekin[22][23].​​ Heziketa formalagoa eta finagoa jasotzen hasi zen[22][23]. Etxe apal hartan —Trotski-k lau urtez egin zuen lo jantokian—[19], non Trotski gazteak sei urte eman zituen, antzerkia eta Errusiako eta Europako klasikoak irakurtzen zituen[21], eta, lehengusuari, argitaletxe bat sortzen lagundu zion. Enpresak inprentako lanak eta literaturaren mundua[24] ezagutarazi zion[22]. Irakurle aseezin eta gazte dotore bihurtu zen, bizitza osoan mantenduko zituen ohiturak[19]. Nahiz eta spencertarren etxean giro intelektual eta erreformista izan, non sistema zarista kritikatzen zen eta debekatutako[25] lanak irakurtzen ziren, kontua zen ideia erradikalek Trotski-rengan eraginik ez izatea, eta ez zitzaion egunkariak irakurtzen uzten[21]. Sartzeko azterketa egiteko urtebete prestatu ondoren, adin txikikoa baitzen[21], «Realschule zum Heiligen Paulus»[26] Aleman hizketa-eskolara joan zen, Odesako San Pablo katedral luteranoaren mendekoa, zeina Itsaso Beltzeko alemanek sortu baitzuten beren kolektibitateko gazteak hezteko, baina baita zenbait kredo eta kulturako ikasleak ere onartzen zituen[27][25]. Ikasle ona[24][28], langilea, ordenatua, hezia eta ondo jantzia zela erakutsi zuen[29]. Harrotasuna, suminkortasuna eta zorrozkeria ere hasi zen erakusten, geroago gogoratuko zuen moduan. Ezaugarri horiek heldu izaera ere markatu zuten[24].​ Bigarren urtean, ordea, eskolako bihurrikeria batek aldi baterako kanporatzera[24] eraman zuen, eta familia-landetxera itzuli zen[29][28]. Laster itzuli zen ikasketetara[28], eta ikasle on gisa jarraitu zuen[29].​ Aita, eskolako oporretan, Biblia eta hebreera ikas zezan saiatu zen, baina horretarako kontratatutako pertsona ateo izatea suertatu zen, Trotski bezala[29].​ Eskola luteranoko erlijio-klaseek ere ez zuten eragin handirik izan Trotski-rengan, zeinak ez zuen helduarora pasatzeko ohiko jaia ospatu[30].​ Nahiz eta kultura hebrearrak Odesan garrantzia handia izan, Trotski giro sekularrean hazi zen, antzerkiak, operak eta literaturak erakarrita[24].

Odesako «Realschule»-n zazpi urte eman ondoren —bat sartzea prestatzen, eta sei hezkuntza erregularrean—, 1895ean, Trotski-k eskolaz aldatu behar izan zuen, eskola luteranoak ez baitzuen ikastaro gehiago eskaintzen[31][32]. Gurasoengandik hurbilago egoteko, Mykolaiv hirira joan zen[32], Itsaso Beltzaren ertzera[31].​ Matematikako unibertsitate-ikasketak egitea kontuan hartzen ari zen[32]. Ordura arte, asaldura-sentimendu lausoa zuen, baina ez zuen kontzientzia politikorik[32]; 1896an aldatu zuen, bigarren hezkuntzako azken urtean[31]. Bizi zen familiaren seme-alabak, bera baino zaharragoak, sozialismora aldatzen saiatu ziren, emaitzarik gabe[31][33].​​ Bat-batean, urtearen erdialdean[33], sozialista egin zen[33]; ikasketei jaramon egiteari utzi zion; gai politikoko liburu eta egunkariak irakurtzen hasi zen, eta ohiko bihurtu zen etxe berean zegoen lorezain baten (Franz Svigovsky izeneko txekiar bat) tertulia sozialistan, non, haren txabolan, gazteak biltzen baitziren politikaz eztabaidatzeko[34][35].

Populista eta asaldatzaile

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Poliziak gaizki zaindutako Svigovskiren solasaldietan —kaltegabetzat jotzen zituen—, lorezainak sarbidea eman zion Trotski-ri literatura politikoan[34][36].​​ Trotski-ren ikasketen arretarik ezagatik familian liskarra izan ondoren, Trotski-k uko egin zion aitaren diru-esleipenari, eta, Mykolaiven, Svigovskiren txabolara joan zen bizitzera, eta baratzean hasi zen lanean.​​​ Lorezainarekin txabola partekatzen zuten bost lagunetako bat zen Leon[37][38][39]. Taldeak populistatzat hartzen zuen bere burua, eta kide batek, Aleksandra Sokolóvsayak, soilik defendatzen zuen marxismoa, arrakasta gutxirekin[40].​ Trotski-k, teoria sozialista ezberdinetan hasi berriak, hala ere, sutsuki defendatzen zuen populismo errusiarra, eta sarkasmoz erasotzen zuen Sokolóvsayaren marxismoa[40].​ Behin bigarren hezkuntza nota bikainekin amaitu ondoren, 1897an, ikasketak alde batera utzi, eta, aitarekin eztabaidatu ondoren, erabaki zen Odesara itzultzea osabarekin, herriko unibertsitatean matematika ikastera[41][42][43].

Interesatuago zegoen sozialismoaren hedapenean unibertsitate-ikasketetan baino —osabaren lantegiko langileen artean liburuxkak banatzen zituen, eta ezkutuko hitzaldiak ematen; 1896ko neguan, hiria utzi, eta Mykolaivera, eta eztabaida sozialistetara itzuli zen[41][42]. 1897ko udaberrian, San Petersburgon[42] Marija Vetrova emakume preso politikoaren suizidioarengatik protesta-bolada baten ondoren, hiriko langileak antolatzeko erabakia jakinarazi zuen[37][44]. Ikasleen eta langileen babesari esker, Hego Errusiako Langileen Batasuna[42] sortu ahal izan zen, izena 1875ean poliziak desegindako aurreko erakunde batetik hartuz[45].​ Batasuna azkar hazi zen, eta, laster, zortzi atal izan zituen, berrehun bat kiderekin, hamar mila langileko hiri batean[42], hein batean Trotski-ren jarduera biziari esker[46][45].​ Наше дело (Gure lana) aldizkariaz arduratu zen, Batasuna batzen zuen tresnaz[47][48]. Lan iraultzailea eta kazetari eta editore lana nahasteak geroko bizitzaren zati handi bat bereizi zuen[47].

Erakundearen arrakastak, ordea, poliziaren arreta berantiarra erakarri zuen, eta 1898ko urtarrilean, hogeita zortzi buruzagi atxilotu zituzten, tartean Trotski[49][46][50].​​​ Hau landazabalean babestu zen[50], atxiloketa saihestu asmoz, urtarrilaren 28an heldu zena[46].​ Mykolaiven[46] kartzelatze labur baten ondoren, agintariek Khertsoneko[46] kartzelara bidali zuten, baldintza gogorretan isolatuta[51];​ apenas galdekatu zuten, eta, formalki, ez zuten salatu[49][50]. Irakurketa, ariketa, berokuntza, higienea edo kanpoko kontaktua galarazi zitzaion[51][50].​​ Zenbait hilabeteren ondoren[46], 1898ko udan, Odesako[52] kartzelara eraman zuten, non beste preso batzuekin harremanak izan zituen eta baldintzak hobetu ziren[49][51].

Irakurtzeari eman zion, eta hizkuntza gehiago ikasi zituen Biblia hainbat hizkuntzatan irakurriz[51][52]. 1899. urtearen amaiera arte egon zen kartzelan[52]. Ia bi urte kartzelan eman ondoren —epaiketarik gabe—, administratiboki, Siberiako barrutian erbesteratzera kondenatu zuten[49][53][54], beste lau urtera.​​​ Bera eta kondenatutako gainerako sindikalistak Moskura eraman zituzten, eta han sei hilabete eman zituzten aldi baterako kartzela batean, eta obra marxistak irakurtzen hasi zen[54]. Ferdinand Lassalleren irudiarekiko grina hartu zuen, eta Mykolaiven tertulia sozialistetan lankide eta aurkari izandakoarekin, Aleksandra Sokolóvskayarekin, ezkontzea erabaki zuen[55] aita aurka izan arren Leonen konbertsio iraultzailearen erruduntzat jotzen baitzuen[53][56].​​ Ezkontza 1900eko udaberrian ospatu zen espetxeko gela batean[53][56]. Ia lau hilabeteko bidaiaren ondoren, bikotea (erbesteratu talde handi baten parte) Usti-Kut[55] hirira iritsi zen, Lenaren ondoan[57].

Errusiara itzuli zen 1905eko Iraultzan parte hartzeko, eta lehen sobieta antolatu zuen. Iraultzak porrot egindakoan, atxilotu eta Siberiara bidali zuten. Hala ere, 1906an berriro ihes egin zuen.

1917ko Iraultza eta gobernu sobietarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Leon Trotski Siberiako erbestean.

1917ko otsaileko iraultza (Nikolas II tsarra boteretik kendu zuen iraultza) gertatu eta berehala Errusiara joan zen. Mentxevikeak utzi eta boltxevikeekin bat egin zuen eta Petrogradoko Sobieteko presidente izendatu zuten. 1917ko urriko iraultzan, Neguko Jauregia hartzeko operazioetan parte hartu zuen. Handik aurrera, boltxevikeek boterea eskuratu eta komunismoaren printzipioetan oinarritutako estatua eraiki zuten.

Trotski Kanpo Arazoetako komisarioa izan zen (1917-1918): Alemaniarekin Brest-Litovsk ituna izenpetu eta, horren ondorioz, Errusia Lehen Mundu Gerratik atera zen. 1918tik 1925era Gerra komisarioa izan zenean, Armada Gorria antolatu zuen eta gerra zibila (1918-1920) irabazi. Era berean, Ukrainan Nestor Makhno eta haren jarraitzaileek anarkismoan oinarrituz garatu zituzten komuna federatuak gogor zapaldu zituen.

Komunismoa
Oinarrizko kontzeptuak
Aspektuak
Aldaerak
Komunismoaren Internazionalak
Komunista nabarmenak
Gertuko kontzeptuak

Zatiketa eta hilketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Trotski-k Iraultza jarraitua-ren printzipioa garatu zuen, Stalinen Sozialismoa herrialde bakarrean tesiaren aurka. Lenin hil eta gero, Stalinek boterea eskuratu zuenean Trotsk-ren gainbehera azkartu zen: 1925ean Alderdi Komunistako zuzendaritzatik bota zuten, 1927an alderditik kanporatu, 1928an Kazakhstanera deportatu eta 1929an Errusiatik erbesteratu zuten.

IV. Internazionalaren ikurra

Erbestean, Mexikon batez ere, Trotski-k bere ideiak defendatzen segitu zuen. Lan ugari idatzi zuen, besteak beste, Iraultza jarraitua (1930) Errusiako Iraultzaren Historia (1932). Haren jarraitzaileek Stalinekin bat egiten ez zuten alderdi komunistak sortu zituzten hainbat herrialdetan. Ezkerreko Oposizio Komunista aldarrikatzen zuten eta troskismoa deritzan korrontea garatu, 1938an IV. Internazionalaren baitan egituratu zena. Komunista anitzek troskismoa zatiketa eta traizioarekin identifikatu zuten. Troskistek estalinismo izena darabilte beren arerio komunistak izendatzeko.

1940an, Ramon Mercader Stalinen agente eta PSUC Kataluniako Alderdi Sozialista Batuko militanteak piolet bat erabiliz hil zuen Trotski Mexikon, Diego Rivera eta Frida Kahlo artista mexikarren etxean bizi zela.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Renton 2004, 3 orr. .
  2. ↑ Euskaltzaindiaren 156. araua: Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema
  3. ↑ Renton 2004, 32 orr. .
  4. ↑ Historia del movimiento obrero: El nacimiento del bolchevismo, 2.ª parte: Trotsky contra Lenin Archivado el 18 de diciembre de 2007 en Wayback Machine. en Revista Internacional, n.º 117.
  5. ↑ Cf. Pierre Broué, Trotsky, Paris, 1988, pag. 5; Julián Casanova, contra Europa, 1914-1945, Crítica, Barcelona, 2011, pág. 52.
  6. ↑ Argenbright, Robert (1 de diciembre de 1991). «Red Tsaritsyn: Precursor of Stalinist Terror». Revolutionary Russia 4 (2): 157-183. ISSN 0954-6545. doi:10.1080/09546549108575569. Consultado el 16 de noviembre de 2022.
  7. ↑ Antonio Moscato, Trockij oggi, 2010; [1];Manual de la historia del Partido comunista y la Unión Soviética 1898-1991 (errusieraz)
  8. ↑ Cf. Stanley G. Payne, «La revolución permanente: Trotski y el trotskismos», Revista de Libros, 161, mayo de 2010, pág. 5.
  9. ↑ a b c Renton 2004, 4 orr. .
  10. ↑ a b c d e f Deutscher 1997, 7 orr. .
  11. ↑ a b c Rubenstein 2013, 15 orr. .
  12. ↑ a b c Deutscher 1997, 5 orr. .
  13. ↑ a b c d e Rubenstein 2013, 16 orr. .
  14. ↑ Renton 2004, 7 orr. .
  15. ↑ a b c Rubenstein 2013, 13 orr. .
  16. ↑ a b Renton 2004, 5 orr. .
  17. ↑ Deutscher 1997, 8 orr. .
  18. ↑ a b Deutscher 1997, 11 orr. .
  19. ↑ a b c Rubenstein 2013, 18 orr. .
  20. ↑ «Trotsky -Mi vida- La familia y la escuela» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-22).
  21. ↑ a b c d e Rubenstein 2013, 19 orr. .
  22. ↑ a b c Renton 2004, 8 orr. .
  23. ↑ a b Deutscher 1997, 12 orr. .
  24. ↑ a b c d e Rubenstein 2013, 22 orr. .
  25. ↑ a b Deutscher 1997, 13 orr. .
  26. ↑ Mein Leben. Ein Essay über Trockijs Autobiographie und den jungen Trockij (1879-1904), Wolfgang und Petra Libitz, 2022, p. 48
  27. ↑ Rubenstein 2013, 20 orr. .
  28. ↑ a b c Deutscher 1997, 14 orr. .
  29. ↑ a b c d Renton 2004, 9 orr. .
  30. ↑ Rubenstein 2013, 21 orr. .
  31. ↑ a b c d Rubenstein 2013, 25 orr. .
  32. ↑ a b c d Deutscher 1997, 18 orr. .
  33. ↑ a b c Deutscher 1997, 22 orr. .
  34. ↑ a b Rubenstein 2013, 26 orr. .
  35. ↑ Deutscher 1997, 23 orr. .
  36. ↑ Deutscher 1997, 24-25 orr. .
  37. ↑ a b Renton 2004, 20 orr. .
  38. ↑ Rubenstein 2013, 27 orr. .
  39. ↑ Deutscher 1997, 29 orr. .
  40. ↑ a b Deutscher 1997, 25 orr. .
  41. ↑ a b Renton 2004, 19 orr. .
  42. ↑ a b c d e Rubenstein 2013, 30 orr. .
  43. ↑ Deutscher 1997, 29-30 orr. .
  44. ↑ Deutscher 1997, 30 orr. .
  45. ↑ a b Renton 2004, 22 orr. .
  46. ↑ a b c d e f Rubenstein 2013, 32 orr. .
  47. ↑ a b Rubenstein 2013, 31 orr. .
  48. ↑ Deutscher 1997, 33 orr. .
  49. ↑ a b c d Renton 2004, 24 orr. .
  50. ↑ a b c d Deutscher 1997, 36 orr. .
  51. ↑ a b c d Rubenstein 2013, 33 orr. .
  52. ↑ a b c Deutscher 1997, 37 orr. .
  53. ↑ a b c Rubenstein 2013, 34 orr. .
  54. ↑ a b Deutscher 1997, 40 orr. .
  55. ↑ a b Renton 2004, 25 orr. .
  56. ↑ a b Deutscher 1997, 42 orr. .
  57. ↑ Rubenstein 2013, 35 orr. .

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Leon Trotski Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Leon_Trotski&oldid=9801403"(e)tik eskuratuta