Візантыя

Гістарычная дзяржава
Візантыйская імперыя
лац.: IMPERIUM·ROMANORUM грэч. Βασιλεία Ῥωμαίων
Знак Палеалогаў. XV ст.
Змяненне межаў Візантыйскай імперыі
<   >  >  >  >  > 330 — 1453[1]
Сталіца	Канстанцінопаль
Мова(ы)	лацінская, грэчаская
Афіцыйная мова	сярэдневяковая лацінская[d] і візантыйская мова[d]
Рэлігія	праваслаўе
Грашовая адзінка	солід, візантыйская манета, дукат
Плошча	4,5 000 000 кв.км. у 6 стагоддзі пры Юстыніяне Вялікім.
Насельніцтва	ад 35 000 000 (VI стагоддзе) да 5 000 000 (1281 год)
Форма кіравання	манархія
Дынастыя	больш за 20 дынастый
Пераемнасць
< Рымская імперыя
Асманская імперыя >
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Усходняя Рымская імперыя, Візанты́йская імпе́рыя, Візанты́я (грэч. Βασιλεία Ρωμαίων — Рымская імперыя) — колішняя дзяржава на тэрыторыі ўсходняй часткі падзеленай Рымскай імперыі, існавала з часу раздзялення Рымскай імперыі (395) да падзення Канстанцінопаля і захопу яго Асманскай імперыяй (1453). Назвы Візантыя, візантыйскі пачалі ўжываць у Венецыі ў часы гуманізму ўжо пасля падзення Усходняй Рымскай імперыі. Жыхары дзяржавы лічылі сябе рамеямі, а сваю дзяржаву — працягам Рымскай імперыі, мовай адміністрацыі напачатку існавання дзяржавы была лацінская, з VII ст. — грэчаская мова. Заходнія крыніцы таксама называюць Візантыйскую імперыю «Раманія». Цягам большай часткі яе гісторыі шматлікія з заходніх сучаснікаў называлі яе «імперыя грэкаў» праз панаванне ў ёй грэчаскага насельніцтва і культуры. У Старажытнай Русі яе таксама звычайна называлі «грэчаскім царствам», а яе сталіцу — «Царградам».

Сталіцай Візантыі на працягу ўсёй гісторыі быў Канстанцінопаль, адзін з буйнейшых гарадоў сярэдневяковага свету. Найбольшыя тэрыторыі імперыя кантралявала пры імператары Юстыніяне I. Адгэтуль дзяржава паступова пачала губляць землі пад націскм варварскіх каралеўстваў і ўсходнееўрапейскіх плямёнаў. Пасля арабскіх заваяванняў імперыя займала толькі тэрыторыю Грэцыі і Малай Азіі. Некаторае ўзмацненне IX—XI стагоддзях змянілася сур’ёзнымі стратамі, распадам краіны пад ударам крыжакоў і згубай пад націскам туркаў-сэльджукаў і туркаў-асман.

У 330 годзе рымскі імператар Канстанцін Вялікі абвясціў сваёй сталіцай горад Візантый, пераназваўшы яго ў Канстанцінопаль. Новая сталіца знаходзілася на найважным гандлёвым шляху з Чорнага мора ў Міжземнае, па якім ажыццяўляўся падвоз хлеба. У Рыме стала з’яўляліся ўсё новыя прэтэндэнты на трон. Перамогшы супернікаў у знясільваючых грамадзянскіх войнах, Канстанцін жадаў стварыць сталіцу, першапачаткова і цалкам падуладную яму аднаму. Гэтай жа мэты закліканы быў паслужыць і глыбокі ідэйны пераварот: яшчэ нядаўна падвяргаючыся ў Рыме пераследам, падчас валадарання Канстанціна хрысціянства было абвешчана дзяржаўнай рэлігіяй. Канстанцінопаль адразу стаў сталіцай хрысціянскай імперыі.

Канчатковы падзел Рымскай імперыі на Усходнюю і Заходнюю адбыўся ў 395 годзе пасля смерці Феадосія I. Галоўным адрозненнем Візантыі ад Заходняй Рымскай імперыі была перавага на яе тэрыторыі грэчаскай культуры. Адрозненні нарасталі, і на працягу двух стагоддзяў дзяржава канчаткова набыла сваё індывідуальнае аблічча^[2].

Візантыйскае грамадства ў 4—6 стагоддзях дэманстравала значна большую стабільнасць антычных формаў жыцця, чым насельніцтва заходняй часткі Рымскай імперыі, якая перажывала ўнутраны крызіс і адначасова мусіла супрацьстаяць нападам варвараў. Візантыя змагла свой крызіс пераадолець. Для гэтага было некалькі прычын. Тутэйшыя правінцыі былі больш шчыльна населеныя, і іх эканоміка не трымалася толькі на працы рабоў. Дзяржава яшчэ з часоў Канстанціна I Вялікага намагалася прывязаць жыхароў да зямлі, каб забяспечыць апрацоўку надзелаў, ад якіх у казну паступалі падаткі, а ў войска правізія. Акрамя гэтага, захаваўся шматлікі слой вольных земляробаў з дробнай зямельнай маёмасцю. Таму тут змяншэнне колькасці ваеннапалонных не спрычыніла такога глыбокага эканамічнага заняпаду, як на захадзе. У Візантыі была гусцейшая сетка гарадскіх пасяленняў, ад дробных мястэчкаў аграрнага характару да значных рамесніцкіх цэнтраў, якія забяспечвалі ўсю імперыю, важных портаў ці скрыжаванняў наземных гандлёвых шляхоў, стотысячных гарадоў, якім былі, напрыклад, Канстанцінопаль, Антыёхія ці Александрыя ў Егіпце. У Візантыі захавалася інтэнсіўнае рамесніцтва і гандаль, развівалася палітычнае жыццё і культура. Гэта, натуральна, вяло да паглыблення адрозненняў паміж захадам і ўсходам.

У перыяд вялікага перасялення народаў Візантыйская імперыя была вымушана абараняцца ад варварскіх плямёнаў, сярод якіх былі готы, гуны, пазней авары і славяне ці булгары. Дзякуючы ваеннай, а часта і культурнай перавазе і дыпламатычнай хітрасці візантыйскія ўлады здолелі захаваць імперыю. У 6 стагоддзі за імператарам Юстыніянам І, які быў найвыбітнейшым візантыйскім уладаром познеантычнага перыяду, Візантыя нават захапіла тэрыторыі, якія раней належалі да Заходняй Рымскай імперыі (Італія, паўночная Афрыка, паўднёвая Іспанія). У гэты час з волі імператара адбылася кадыфікацыя рымскага права. Гэта быў важны юрыдычны крок, які ўзаконіў сучасныя нормы жыцця ў Візантыйскай імперыі. Сярод іх было выключна становішча старой рабаўласніцкай арыстакратыі, артадаксальнае хрысціянства як дзяржаўная рэлігія, злучэнне свецкай і царкоўнай найвышэйшай улады.

Апошнім імператарам гэтага перыяду быў Маўрыкій, які здолеў спыніць персідскі наступ, але не змог перашкодзіць славянскай экспансіі на Балканах. Пасля яго зняцця і забойства (602) Візантыя апынулася ў цяжкім становішчы. Познеантычны перыяд скончыўся.

Падзеі памежжа 6 і 7 стагоддзяў выразна прадэманстравалі, што намаганні Юстыніяна аднавіць імперыю не спраўдзяцца. Жыццё ў Візантыі было пад пастаяннай пагрозай славянскай міграцыі, працяглых войнаў з персамі, якія хутка змяніла рэзкая арабская экспансія. Каб пераадолець гэты крызіс, Візантыя мусіла перажыць значныя змены, ператварыцца з познеантычнай дзяржавы і грамадства ў дзяржаву і грамадства сярэдневяковае. Гэта адбылося ў 7 стагоддзі.

Славяне і арабы рабілі Візантыі шмат праблем сваімі набегамі. На працягу 7 стагоддзя былі практычна страчаныя балканскія і ўсходнія правінцыі (Месапатамія, Егіпет, Сірыя і інш.), імперыя была пазбаўлена эканамічнага патэнцыялу ўсходу ўключна з бальшынёй развітых гарадоў (Антыёхія, Александрыя і інш.). Гэтыя геаграфічна-палітычныя і дэмаграфічныя змены і патрэба ў актыўнай абароне тэрыторыі дзяржавы ўсё ж дапамаглі распачаць ваенныя рэформы і рэформы адміністрацыйнай сістэмы, якія вялі да змены сацыяльнай структуры візантыйскага грамадства і эканомікі. У той жа час страта правінцый, насельніцтва якіх збольшага не было грэчаскага паходжання і адрознівалася мовай (размаўлялі ў асноўным па-арамейску, армянску ці копцку), веравызнаннем і культурай, паспрыяла ўзмацненню адзінства імперыі як у культурным, так і ў рэлігійным сэнсе. Арабская і славянская экспансіі былі адным з важных фактараў, які ўплываў на пераўтварэнне Усходняй Рымскай імперыі ў сярэдневяковую грэчаскую дзяржаву.

Страціўшы вялікія тэрыторыі на карысць арабаў і славян, у 8 стагоддзі Візантыя размяшчалася ў значна меншых абсягах, чым у познеантычны перыяд. З іншага боку, імператарам удалося спыніць глыбокі палітычны крызіс, які пагражаў краіне ў мінулым стагоддзі, і ўзмацніць цэнтральную ўладу. Крызіс быў пераадолены, але ў хуткім часе ён перасунуўся ў сферу ідэалогіі і царкоўнай палітыкі. У 726 годзе імператар Леў III Ісаўр забараніў пакланяцца іконам і загадаў прыбраць іх з візантыйскіх храмаў. Дасюль гісторыкі дыскутуюць пра тое, што было прычынай гэтага рашэння. Загад свайго бацькі пашырыў Канстанцін V Капранім, які склікаў у 757 годзе ў Канстанцінопалі царкоўны сабор, удзельнікі якога абвясцілі іканаборства афіцыйным вучэннем хрысціянскай царквы. Пасля гэтага імператар пачаў пераследаваць іканафілаў.

У 787 імператрыца-рэгентша Ірына склікала Усяленскі сабор у Нікеі, на якім было адноўлена шанаванне ікон. У 815 годзе Леў V Армянін зноў абвясціў іканаборства.

Барацьба за шанаванне ікон паўплывала на візантыйскае грамадства мацней, чым ранейшыя хрысталагічныя спрэчкі, і паўплывала на падзеі ў імперыі наступных 120 гадоў. Вострае сутыкненне поглядаў падзяліла насельніцтва Візантыі на два лагеры, паспрыяла паглыбленню розніцы паміж заходняй (еўрапейскай) і ўсходняй (азіяцкай) часткамі імперыі і прывялі да адасаблення грэчаскага артадаксальнага свету і заходняга хрысціянства. Наступствам гэтага была змена арыентацыі папы на імперыю Франкаў, а таксама рэстаўрацыя заходняй імперыі.

У 9 стагоддзі былі скончаны вялікія дагматычныя спрэчкі аб шанаванні ікон, наступствам якіх быў працяглы духоўны і грамадскі крызіс. Вяртанне да шанавання ікон у 843 годзе не толькі паставіла канчатковую кропку ў іканаборскім руху, але і азначыла пераадоленне экстрэмісцкіх праяў абодвух кірункаў. Гэтаму дапамагла ўсеагульная стома і новыя праблемы ў знешняй палітыцы. У той жа час былі створаны перадумовы для ўзмацнення сярэдневяковай Візантыйскай імперыі.

У гэты перыяд адбываюцца новыя змены ў структуры візантыйскага грамадства. Утвараюцца вялікія прыватныя надзелы. Зямлю на гэтых тэрыторыях апрацоўвалі розныя катэгорыі земляробчага насельніцтва, наёмныя працаўнікі. Да канца 11 стагоддзя ў візантыйскім земляробстве сустракаецца рабства. Але паступова даволі вялікім грамадскім пластом сталі paroikoi — залежныя сяляне, падданыя. Пароікас быў асабіста вольны і тэарэтычна мог пакінуць маёнтак. Але калі ён жыў на зямлі больш за 30 гадоў, гаспадар не мог яго выгнаць. Шматлікі пласт залежнага сялянства паступова стаў падставовым складнікам земляробчага насельніцтва, у той час калі вольныя сяляне перасталі ў Візантыі займаць важную пазіцыю і пакрысе знікалі. Сфарміраваўся феадалізм са спецыфічнымі рысамі, якімі ён адрозніваўся ад заходнееўрапейскага феадалізму. Напрыклад, тут не развілася асабістая залежнасць падданых — прыгонніцтва, а таксама класічныя ленныя адносіны.

Феадалы пачалі ўмешвацца ў адміністрацыю і атрымліваць высокія ваенныя званні. Намагаючыся забяспечыць сабе палітычную ўладу, феадальным магнатам у гэтым супрацьдзейнічала адміністрацыйная арыстакратыя, якая дагэтуль прадстаўляла адну з найбольш уплывовых груп.

Візантыйская эканоміка была адной з самых перадавых у Еўропе і Міжземнамор’і на працягу многіх стагоддзяў. Еўропа, у прыватнасці, была не ў стане адпавядаць візантыйскай эканамічнай моцы да позняга Сярэднявечча. Канстанцінопаль быў гандлёвым цэнтрам, які ў розныя часы гандляваў амаль ва ўсёй Еўразіі і Паўночнай Афрыцы, у прыватнасці, горад з’яўляўся канчатковай кропкай знакамітага Шаўковага шляху. Да першай паловы VI стагоддзя ў рэзкім кантрасце з заняпадам на Захадзе, візантыйская эканоміка квітнела і ўмацоўвалася^[3]. Аднак чума Юстыніяна і арабскія заваёвы, істотна паслабілі імперыю і спрыялі перыяду заняпаду і застою. Ісаўраўскія рэформы і, у прыватнасці, засяленне Канстанціна V, грамадскія працы і падатковыя меры, паклалі пачатак адраджэнню імперыі, што працягвалася да 1204 года, нягледзячы на тэрытарыяльныя скарачэнні^[4]. З X стагоддзя да канца XII стагоддзя Візантыйская імперыя жыла ў раскошы, і нават вандроўцы, якія прыязжалі ў Канстанцінопаль, былі ўражаны багаццем сталіцы. Чацвёрты крыжовы паход прывё�� да парушэння візантыйскай вытворчасці і камерцыйнага панавання Візантыі ва ўсходняй частцы Міжземнага мора, што стала эканамічнай катастрофай для імперыі. Палеалогі спрабавалі ажывіць эканоміку, але да канца часоў імперыі дзяржава не здолела атрымаць поўны кантроль над знешняй і ўнутранай эканамічнай сілы. Паступова, яна таксама страціла свой уплыў на ўмовы гандлю і цэнавыя механізмы, а таксама кантроль над адтокам каштоўных металаў. На думку некаторых вучоных, імперыя ў апошнія гады нават не чаканіла ўласных манет^[5].

Адной з эканамічных асноваў Візантыі быў гандаль, чаму спрыяў марскі характар імперыі. Тэкстыльныя вырабы быў самым важным прадметам экспарту, гэта значыць візантыйскі шоўк, імпартаваў Егіпет, а таксама ён з’явіўся ў Балгарыі і на Захадзе^[6]. Дзяржава жорстка кантралявала як унутраны, гэтак і міжнародны гандаль, і доўгі час захоўвала на яго манаполію. Чаканку манет, падтрымліваючы трывалую і гнуткую грашовую сістэму, было адаптавана да патрэб гандлю. Урад ажыццяўляў фармальны кантроль над працэнтнымі стаўкамі, а таксама ўсталёўваў правілы дзейнасці цахоў і карпарацый, у якіх ён праяўляў асаблівую цікавасць. Імператар і яго чыноўнікі ўмешваліся ў перыяд крызісу ў цэнаўтварэнне, у мэтах зніжэння коштаў на збожжавыя. Нарэшце, урад часцяком перанакіроўваў лішкі з падаткаў у пераразмеркаванне ў выглядзе заробку для дзяржаўных служачых, або ў выглядзе інвестыцый у грамадскія працы.

Нягледзячы на тое, што Візантыйская імперыя ўспадкавала будову свайго войска ад Рымскай імперыі, яе структура набліжалася да фаланговай сістэмы элінскіх дзяржаў. Да канца існавання Візантыі яна стала ў асноўным наёмнай і адрознівалася даволі нізкай баяздольнасць.

Затое ў дэталях была распрацавана сістэма воінскага кіравання і забеспячэння, былі зроблены працы па стратэгіі і тактыцы, шырока прымяняліся разнастайныя тэхнічныя сродкі, у прыватнасці для апавяшчэння аб нападзе ворагаў была пабудавана сістэма маякоў. У адрозненне ад старой рымскай арміі моцна павялічылася значэнне флоту, якому вынаходства «грэчаскага агню» дапамагло заваяваць панаванне ў моры. У Сасанідаў была пераймавана цалкам браняваная конніца — катафрактарыі. У той жа час зніклі тэхнічна складаныя кідальныя прылады, як балісты і катапульты, якія былі выцеснены больш простымі каменямётамі.

Пераход да тэмнай сістэмы набору войска забяспечыў краіне 150 гадоў паспяховых войнаў, але фінансавае знясіленне сялянства і яго пераход у залежнасць ад феадалаў прывялі да паступовага зніжэння баяздольнасці. Сістэма камплектавання была зменена на тыпова феадальную, калі шляхта была абавязана пастаўляць воінскія кантынгенты за права валодання зямлёй. У далейшым армія і флот прыйшлі ва ўсе большы заняпад, а ў самым канцы існавання імперыі ўяўлялі сабой чыста наёмныя фараванні. У 1453 годзе Канстанцінопаль з насельніцтвам у 60 тысяч жыхароў здолеў выставіць толькі 5 тысяч чалавек, а таксама 2,5 тысячы наймітаў. З X стагоддзя канстанцінопальскія імператары наймалі русінаў і воінаў з суседніх варварскіх плямёнаў. З XI стагоддзя этнічна змешаныя варагі гулялі значную ролю ў цяжкай пяхоце, а лёгкая конніца камплектавалася з цюркскіх качэўнікаў.

Пасля таго, як эпоха паходаў вікінгаў падышла да канца ў пачатку XI стагоддзя, найміты з Скандынавіі, а таксама з заваяваных вікінгамі Нармандыі і Англіі, накіраваліся ў Візантыю праз Міжземнае мора. Будучы нарвежскі кароль Гаральд Суровы некалькі гадоў ваяваў у варажскай гвардыі па ўсім Міжземнамор’і. Варажская гвардыя адважна абараняла Канстанцінопаль ад крыжакоў у 1204 годзе і была разгромлена пры ўзяцці горада.

Візантыя часта атаясамляецца з абсалютызмам, праваслаўнай духоўнасцю, арыенталізмам і экзотыкай, у той час як тэрмін візантызм выкарыстоўваецца ў якасці прыгаворкі пра заняпад, складаную бюракратыю і рэпрэсіі. У краінах Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы, якія выйшлі з Усходняга блока ў канцы 1980-х і пачатку 1990-х гадоў, ацэнка Візантыйскай цывілізацыі і яе спадчынай была моцна адмоўнай з-за іх сувязі з меркаваным усходнім аўтарытарызмам і аўтакратыяй. Для ўсходняй і заходняй Еўропы Візантыйская імперыя часцяком успрымаецца як комплекс рэлігійных, палітычных і філасофскіх ідэй, якія супярэчаць тым, што паўсталі на Захадзе. Нават у XIX стагоддзі ў Грэчаскім каралеўстве, акцэнт быў зроблены ў асноўным на класічным мінулым, у той час як візантыйская традыцыя была звязана з адмоўнымі канатацыямі^[7].

Гэты традыцыйны падыход да Візантыі часткова або цалкам аспрэчвае і перагляд сучасных даследаванняў, якія засяроджваюцца на станоўчых аспектах візантыйскай культуры і спадчыны. Так некаторыя навукоўцы лічаць бясспрэчным візантыйскі ўклад у фарміраванне сярэдневяковай Еўропе і прызнаюць важную ролю Візантыі ў фарміраванні і пашырэнні праваслаўя, якое ў сваю чаргу, займае цэнтральнае месца ў гісторыі і грамадстве такіх краін, як Грэцыя, Балгарыя, Расія, Сербія і іншых^[8]. Візантыйцы таксама захавалі і скапіравалі класічныя рукапісы, і яны, такім чынам, разглядаюцца як носьбіты класічных ведаў, як і зрабілі важны ўнёсак у сучасную еўрапейскую цывілізацыю, і з’яўляліся папярэднікамі гуманізму эпохі Адраджэння і развіцця славянскай праваслаўнай культуры^[8].

• Гісторыя Усходняй Рымскай імперыі
• Бандон
• Іаан IV Ласкарыс

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Візантыя
• Візантыя. Гісторыя, культура і мастацтва
• Гісторыя і культура Візантыйскай імперыі.
• Візантыйскі ўрок.