Адраджэнне

Адраджэнне
Месцазнаходжанне	Еўропа
Папярэдні ў спісе	готыка, сярэдневякоўе і Позняе Сярэдневякоўе
Наступны ў спісе	барока і Ранні Новы час
Дата пачатку	XIV стагоддзе
Дата заканчэння	XVII стагоддзе
Вывучаецца ў	Renaissance studies[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Адраджэнне, або Рэнесанс (фр.: Renaissance, італ.: Rinascimento; ад «re/ri» — «зноў» або «зноўку» і «nasci» — «народжаны»^[1]) — эпоха ў гісторыі культуры Еўропы, якая прыйшла на змену культуры сярэднявечча і папярэднічала культуры Новага часу. Прыкладныя храналагічныя рамкі эпохі: пачатак XIV — апошняя чвэрць XVI стагоддзя і ў некаторых выпадках — першыя дзесяцігоддзі XVII стагоддзя (напрыклад, у Англіі і, асабліва, у Іспаніі).

Адметныя рысы культуры эпохі Адраджэння — яе свецкі характар, антыфеадальная і антыклерыкальная накіраванасць, адмаўленне дагматызму і схаластыкі, а таксама антрапацэнтрызм, узрастанне асобаснага пачатку, індывідуалізму, пашырэнне вальнадумства, свабодалюбівых і патрыятычных настрояў. З’яўляецца цікавасць да здабыткаў і каштоўнасцей антычнай культуры, адбываецца як бы яе «адраджэнне» — так і з’явіўся тэрмін.

Тэрмін Адраджэнне сустракаецца ўжо ў італьянскіх гуманістаў, напрыклад, у Джорджа Вазары. У сучасным значэнні тэрмін быў уведзены ва ўжытак французскім гісторыкам XIX стагоддзя Жулем Мішле. У цяперашні час тэрмін Адраджэнне ператварыўся ў метафару культурнага росквіту: напрыклад, Каралінгскае Адраджэнне або Адраджэнне XII стагоддзя.

Новая культурная парадыгма паўстала з прычыны кардынальных змен грамадскіх адносін у Еўропе.

Асаблівае значэнне ў станаўленні Адраджэння мела падзенне Візантыйскай дзяржавы і візантыйцы-ўцекачы ў Еўропу, якія ўзялі з сабой свае бібліятэкі і творы мастацтва, якія змяшчалі мноства антычных крыніц, невядомых сярэднявечнай Еўропе, а таксама якія з’яўляліся носьбітамі антычнай культуры, на якую ў Візантыі ніколі не забывалася. Так, пад уражаннем ад выступу візантыйскага лектара Казіма Медычы заснаваў Акадэмію Платона ў Фларэнцыі.

Рост гарадоў-рэспублік прывёў да росту ўплыву саслоўяў, якія не ўдзельнічалі ў феадальных адносінах: майстравых і рамеснікаў, гандляроў, банкіраў. Усім ім была чужая іерархічная сістэма каштоўнасцей, створаная сярэднявечнай, шмат у чым царкоўнай культурай, і яе аскетычны, сціплы дух. Гэта прывяло да з’яўлення гуманізму — грамадска-філасофскага руху, які разглядаў чалавека, яго асобу, яго свабоду, яго актыўную, стваральную дзейнасць як вышэйшую каштоўнасць і крытэр ацэнкі грамадскіх інстытутаў.

У гарадах сталі ўзнікаць свецкія цэнтры навукі і мастацтва, дзейнасць якіх знаходзілася па-за кантролем царквы. Апорай свецкай культуры станавіліся двары і маёнткі багатых мяшчан, а яе галоўнымі выразнікамі — прадстаўнікі новай інтэлігенцыі, пеарадавыя грамадскія і палітычныя дзеячы. Новы светапогляд звярнуўся да антычнасці, бачачы ў ёй прыклад гуманістычных, неаскетычных адносін. Вынаходніцтва ў сярэдзіне XV стагоддзя кнігадрукавання адыграла велізарную ролю ў распаўсюдзе антычнага спадчыны і новых поглядаў па ўсёй Еўропе.

Адраджэнне паўстала ў Італіі, дзе першыя яго прыкметы былі прыкметныя яшчэ ў XIII і XIV стагоддзях (у дзейнасці сямейства Піза, Джота, Арканья і інш.), але яно цвёрда ўсталявалася толькі з 1520-х гадоў. У Францыі, Германіі і іншых краінах гэта рух пачаўся значна пазней. Да канца XV стагоддзя яно дасягнула свайго найвышэйшага росквіту. У XVI стагоддзі наспявае крызіс ідэй Адраджэння, следствам чаго з’яўляецца ўзнікненне маньерызму і ба��ока.

Адраджэнне дзеляць на 4 этапы:

1. Протарэнесанс (2-я палова XIII стагоддзя — XIV стагоддзе)
2. Ранняе Адраджэнне (пачатак XV — канец XV стагоддзя)
3. Высокае Адраджэнне (канец XV — першыя 20 гадоў XVI стагоддзя)
4. Позняе Адраджэнне (сярэдзіна XVI — 90-я гады XVI стагоддзя)

Протарэнесанс цесна звязаны з сярэднявеччам, з раманскай, гатычнымі традыцыямі, гэты перыяд з’явіўся падрыхтоўкай Адраджэння. Ён дзеліцца на два падперыяды: да смерці Джота дзі Бандонэ і пасля (1337 год). Найважнейшыя адкрыцці, найярчэйшыя майстры жывуць і працуюць у першы перыяд. Другі адрэзак звязаны з эпідэміяй чумы, якая абрынулася на Італію. У канцы XIII стагоддзя ў Фларэнцыі ўзводзіцца галоўнае храмавае збудаванне — сабор Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ, аўтарам быў Арнольфа дзі Камбія, затым працу працягнуў Джота, які спраектаваў кампанілу Фларэнційскага сабора.

Раней за ўсё мастацтва протарэнесанса праявілася ў скульптуры (Нікола і Джавані Піза, Арнольфа дзі Камбія, Андрэа Пізана). Жывапіс прадстаўлены двума мастацкімі школамі: Фларэнцыі (Чымабуэ, Джота) і Сіены (Дуча дзі Буанінсенья, Сімонэ Марціні). Цэнтральнай фігурай жывапісу стаў Джота. Мастакі Адраджэння лічылі яго рэфарматарам жывапісу. Джота азначыў шлях, па якім пайшло яго развіццё: напаўненне рэлігійных формаў свецкім зместам, паступовы пераход ад плоскасных малюнкаў да аб’ёмных і рэльефных, нарастанне рэалістычнасці, увёў у жывапісу пластычны аб’ём фігур, адлюстраваў у жывапісу інтэр’ер.

Перыяд так званага «Ранняга Адраджэння» ахоплівае сабой у Італіі час з 1420 па 1500 год. На працягу гэтых васьмідзесяці гадоў мастацтва яшчэ не цалкам адмаўляецца ад паданняў нядаўняга мінулага, але спрабуе дамешваць да іх элементы, запазычаныя з класічнай старажытнасці. Толькі пазней пад уплывам ўсё больш зменлівых умоў жыцця і культуры, мастакі зусім кідаюць сярэднявечныя асновы і смела карыстаюцца ўзорамі антычнага мастацтва, як у агульнай канцэпцыі сваіх твораў, так і ў іх дэталях.

Тады як мастацтва ў Італіі ўжо рашуча ішло па шляху пераймання класічнай старажытнасці, у іншых краінах яно доўга трымалася традыцый гатычнага стылю. На поўнач ад Альпаў, а таксама ў Іспаніі, Адраджэнне надыходзіць толькі ў канцы XV стагоддзя, і яго ранні перыяд доўжыцца, прыблізна, да сярэдзіны наступнага стагоддзя.

Трэці перыяд Адраджэння — час самага пышнага развіцця яго стылю — прынята называць «Высокім Адраджэннем». Ён распаўсюджваецца ў Італіі прыблізна з 1500 па 1527 год. У гэты час цэнтр ўплыву італьянскага мастацтва з Фларэнцыі перамяшчаецца ў Рым, дзякуючы ўступленню на папскі пасад Юлія II — чалавека славалюбівага, смелага, прадпрымальнага, які прыцягнуў да свайго двара лепшых мастакоў Італіі, займаў іх шматлікімі і важнымі працамі і даваў сабой іншым прыклад любові да мастацтваў. Пры гэтым Папе і пры яго бліжэйшых пераемніках Рым становіцца як бы новымі Афінамі часоў Перыкла: у ім будуецца мноства манументальных будынкаў, ствараюцца цудоўныя скульптурныя творы, пішуцца фрэскі і карціны, да гэтага часу лічацца жамчужынамі жывапісу; пры гэтым усе тры галіны мастацтва стройна ідуць рука аб руку, дапамагаючы адно другому і ўзаемна дзейнічаючы адзін на аднаго. Антычнасць вывучаецца зараз больш грунтоўна, прайграваецца з большай строгасцю і паслядоўнасцю; спакой і годнасць замяняюць сабой гуллівую прыгажосць, якая складала імкненне папярэднічаў перыяду; прыгадвання сярэднявечнага зусім знікаюць, і цалкам класічны адбітак кладзецца на ўсе стварэнні мастацтва. Але перайманне старажытным не заглушае ў мастаках іх самастойнасці, і яны, з вялікай знаходлівасцю і жвавасцю фантазіі, свабодна перапрацоўваюць і ўжываюць да справы тое, што лічаць дарэчным пазычаць для сябе з антычнага грэка-рымскага мастацтва.

Творчасць трох вялікіх італьянскіх майстроў азначае сабой вяршыню Рэнесансу, гэта — Леанарда да Вінчы (1452—1519), Мікеланджэла Буанароці (1475—1564) і Рафаэль Санці (1483—1520).

Позняе Адраджэнне ў Італіі ахоплівае перыяд з 1530-х па 1590-1620-я гады. Некаторыя даследчыкі адносяць да Позняга Адраджэння і 1630-я, але гэтая пазіцыя выклікае спрэчкі сярод мастацтвазнаўцаў і гісторыкаў. Мастацтва і культура гэтага часу настолькі разнастайныя па сваіх праявах, што зводзіць іх да аднаго назоўніка можна толькі з вялікай доляй умоўнасці. Напрыклад, Брытанская энцыклапедыя піша, што «Адраджэнне як цэласны гістарычны перыяд скончылася з падзеннем Рыма ў 1527 годзе». У Паўднёвай Еўропе перамагла Контррэфармацыя, якая з асцярогай глядзела на ўсякае вальнадумства, уключаючы апяванне чалавечага цела і ўваскрашэнне ідэалаў антычнасці як краевугольныя камяні рэнесанснай ідэалогіі. Светапоглядныя супярэчнасці і агульнае адчуванне крызісу выліліся ў Фларэнцыі ў «нервовае» мастацтва надуманых колераў і паламаных ліній — маньерызм. У Парму, дзе працаваў Карэджа, маньерызм дабраўся толькі пасля смерці мастака ў 1534 годзе. У мастацкіх традыцый Венецыі была ўласная логіка развіцця; да канца 1570-х гг. там працавалі Тыцыян і Паладзіа, чыя творчасць мела мала агульнага з крызіснымі з’явамі ў мастацтве Фларэнцыі і Рыма.

Італьянскі Рэнесанс практычна не меў ўплыву на іншыя краіны да 1450 года. Пасля 1500 года стыль распаўсюдзіўся па кантыненце, але многія познегатычныя ўплывы захоўваліся нават да наступлення эпохі барока. Перыяд Рэнесансу на тэрыторыі Нідэрландаў, Германіі і Францыі прынята вылучаць у асобнае стылявы кірунак, якое мае некаторыя адрозненні з Адраджэннем ў Італіі, і называць «Паўночнае Адраджэнне». Яго асаблівасцю стаў кампраміс з сярэдневяковымі традыцыямі, моцная сувязь з рэлігійнымі і нацыянальна-культурнымі рухамі (напрыклад, з Рэфармацыяй).

Найбольш прыкметныя стылявыя адрозненні ў жывапісу: у адрозненне ад Італіі, у жывапісу доўга захоўваліся традыцыі і навыкі гатычнага мастацтва, меншая ўвага надавалася даследаванням антычнага спадчыны і спазнання анатоміі чалавека.

Выдатныя прадстаўнікі — Альбрэхт Дзюрэр, Ганс Гольбейн Малодшы, Лукас Кранах Старэйшы, Пітэр Брэйгель Старэйшы. Перадрэнесансным духам прасякнутыя і некаторыя творы майстроў позняй готыкі, такіх, як Ян ван Эйк і Ганс Мемлінг.

Перадумовамі станаўлення і развіцця культуры Адраджэння сталі ўзаемасувязі ВКЛ з краінамі Заходняй Еўропы, адносна дэмакратычны лад жыцця, рост гарадоў, завяршэнне працэсу фарміравання беларускага этнасу і старабеларускай мовы.

Тыповыя рысы рэнесанснай культуры (гуманізм, свабодалюбства, патрыятызм, антыдагматычнасць) выразна праявіліся ў культурна-асветніцкай творчай дзейнасці Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, Міколы Гусоўскага, Сімяона Полацкага і інш. Расквітнела летапісанне, заняпала жыційная літаратура, былі створаны хронікі, гістарыяграфічныя творы, на старабеларускую мову перакладаліся ўзоры свецкай прозы. Пашырэнню рэнесансных ідэй паспрыяла ўзнікненне і хуткае развіццё мясцовага кнігадрукавання. Літаратура перастала быць ананімнай, цэлая пляяда літаратараў, публіцыстаў (Мялецій Сматрыцкі, Андрэй Волан, Афанасій Філіповіч, Андрэй Рымша, Лаўрэнцій і Стафан Зізаніі, Іпацій Пацей і інш.) гучна заявіла пра сябе творамі высокага мастацкага і эстэтычнага ўзроўню, напісанымі на старабеларускай, лацінскай і польскай мовах. З’явіліся прафесійныя паэты, атрымала развіццё мемуарная літаратура.

Паспяхова развівалася архітэктура, што знайшло адлюстраванне ў будаўніцтве шматлікіх ратуш, храмаў, палацаў, шпіталяў, дамоў цэхавых брацтваў і інш. Спачатку рэнесансныя рысы спалучаліся з элементамі готыкі (Мірскі замак, Мураванкаўская царква-крэпасць).

У XVI — сяр. XVII ст. рысы Адраджэння праявіліся і ў выяўленчым мастацтве, якое спалучала заходнееўрапейскія традыцыі, асаблівасці візантыйскай мастацкай спадчыны і адметныя рысы творчасці мясцовых мастакоў. Пашырыўся жанр партрэта, у якім праявілася рэнесанснае разуменне асобы чалавека. Фарміраваўся жанравы і батальны жывапіс. У беларускім іканапісе ўзнікла наватарская плынь, што выявілася ва ўвядзенні ў сюжэтную канву бытавых і этнаграфічных дэталяў. У беларускім мастацтве першай паловы XVII ст. формы Адраджэння суіснавалі з рысамі маньерызму, але паступова пачалі саступаць вядучае месца стылістыцы барока.

Філосафы Адраджэння ад Эразма Ратэрдамскага да Мішэля дэ Мантэня схіляліся перад розумам і яго творчай моцай. Розум — гэта бясцэнны дар прыроды, які адрознівае чалавека ад усяго існага, робіць яго богападобным. Для гуманіста мудрасць з’яўлялася вышэйшай дабром, даступным людзям, і таму сваёй найважнейшай задачай яны лічылі прапаганду класічнай антычнай літаратуры. У мудрасці і пазнанні, верылі яны, чалавек набывае сапраўднае шчасце — і ў гэтым складалася яго сапраўднае высакароднасць. Паляпшэнне чалавечай прыроды праз вывучэнне антычнай літаратуры — краевугольны камень рэнесанснага гуманізму.

Паняцце «гуманізм» у філасофскай літаратуры ўжываецца ў двух значэннях. У шырокім — гэта сістэма ідэй і поглядаў на чалавека як вышэйшую каштоўнасць, у больш вузкім — гэта прагрэсіўны працяг заходнееўрапейскай культуры эпохі Адраджэння, накіраваны на зацвярджэнне павагі да годнасці і розуму чалавека, яго права на зямное шчасце, свабоднае праяўленне натуральных чалавечых пачуццяў і здольнасцей.

Носьбітамі новага светапогляду былі людзі рознага сацыяльнага становішча, перш за ўсё гараджане, якія вывучалі філасофію, а таксама паэты, мастакі. Аб’ектам іх вывучэння стаў чалавек, ўсё чалавечае. Адсюль і назва гэтых дзеячаў — гуманісты.

Антычнасць адбілася на фармаванні вядучай ідэйнага плыні эпохі Адраджэння — рэнесанснага гуманізму. Яго сумам можна вызначыць як праяўленне гарачай цікавасці да зямнога жыцця.

Паміж гуманізмам і неаплатонаўскім Рэнесансам існавала не толькі адзінства, але і тоеснасць. Пачынальнікам гуманістычнага руху лічыцца італьянскі грамадскі дзеяч і дэмакрат Калуча Салютаці (1331—1404).

Адну з асноўных ідэй новага гуманістычнага светапогляду развіў італьянскі філосаф Джавані Піка дэла Мірандола (1463—1494), адзначаючы ў творы «Гаворка на годнасць чалавека», што чалавек сам творыць свой лёс, ён здольны да бязмежнага ўдасканалення сваёй прыроды.

Вялікую ролю ў зацвярджэнні гуманістычных ідэй у Еўропе згуляла платонаўскай Акадэмія ў Фларэнцыі (1459—1521), якую ўзначальвалі неаплатонікі і свецкі філосаф Марсіліа Фічына (1433—1499).

Значнымі дасягненнямі характарызуецца мастацкая культура эпохі Адраджэння. Менавіта ў гэты перыяд у скарбніцу сусветнай літаратуры з’явіліся творы такіх мастакоў слова, як Дантэ Аліг’еры, Франчэска Петраркі, Джавані Бакача, Франсуа Рабле, Мігеля дэ Сервантэса, Лопэ дэ Вэгі, Джэфры Чосера і інш.

Развіццё ведаў у XIV—XVI стагоддзях істотна паўплывала на ўяўленні людзей аб свеце і месцы чалавека ў ім. Вялікія геаграфічныя адкрыцці, геліяцэнтрычная сістэма свету Мікалая Каперніка змянілі ўяўленні аб памерах Зямлі і яе месцы ў Сусвеце, а працы Парацэльса і Везалія, у якіх упершыню пасля антычнасці былі зроблены спробы вывучыць будову чалавека і працэсы, якія адбываюцца ў ім, паклалі пачатак навуковай медыцыне і анатоміі.

Буйныя змены адбыліся і ў грамадскіх навуках. У працах Жана Бадэна і Нікало Макіявелі гістарычныя і палітычныя працэсы ўпершыню сталі разглядацца як вынік узаемадзеяння розных груп людзей і іх інтарэсаў. Тады ж былі зроблены спробы распрацоўкі «ідэальнага» грамадскага прылады: «Утопія» Томаса Мора, «Горад Сонца» Тамаза Кампанелы. Дзякуючы цікавасці да антычнасці былі адноўлены, вывераныя і надрукаваныя шматлікія антычныя тэксты. Амаль усе гуманісты так ці інакш займаліся вывучэннем класічнай латыні і старажытнагрэцкай мовы.

У цэлым, пераважная у дадзеную эпоху пантэістычная містыка Адраджэння стварала неспрыяльны ідэйны фон для развіцця навуковых ведаў. Канчатковае станаўленне навуковага метаду і якая рушыла за ёй Навуковая рэвалюцыя XVII ст. звязаны з апазіцыйным Адраджэнню рухам Рэфармацыі^[2].

Сапраўдным родапачынальнікам эпохі Адраджэння ў літаратуры прынята лічыць італьянскага паэта Дантэ Аліг’еры (1265—1321), які праўдзіва раскрыў сутнасць людзей таго часу ў сваім творы пад назвай «Камедыя», якое пасля будзе названа «Боскай камедыяй». Гэтай назвай нашчадкі явілі сваё захапленне грандыёзным стварэннем Дантэ. У літаратуры Адраджэння найбольш поўна выказаліся гуманістычныя ідэалы эпохі, услаўленне гарманічнай, свабоднай, творчай, усебакова развітай асобы. Любоўныя санеты Франчэска Петраркі (1304—1374) адкрылі глыбіню ўнутранага свету чалавека, багацце яго эмацыянальнай жыцця. У XIV—XVI стагоддзі італьянская літаратура перажыла росквіт — лірыка Петраркі, навелы Джавані Бакача (1313—1375), палітычныя трактаты Нікало Макіявелі (1469—1527), паэмы Лудовіка Арыёста (1474—1533) і Тарквата Таса (1544—1595) вылучылі яе у лік «класічных» (разам з старажытнагрэчаскай і старажытнарымскай) літаратур для іншых краін.

Літаратура Адраджэння абапіралася на дзве традыцыі: народную паэзію і «кніжную» антычную літаратуру, таму часта рацыянальны пачатак спалучаўся ў ёй з паэтычнай фантастыкай, а камічныя жанры атрымалі вялікую папулярнасць. Гэта выявілася ў найбольш значных літаратурных помніках эпохі: «Дэкамероне» Бакача, «Дон Кіхоце» Сервантэса, і «Гарганцюа і Пантагруэль» Франсуа Рабле. З эпохай Адраджэння звязана з’яўленне нацыянальных літаратур — у адрозненне ад літаратуры сярэдніх стагоддзяў, якая ствараецца пераважна на латыні. Шырокае распаўсюджванне атрымалі тэатр і драма. Самымі вядомымі драматургамі гэтага часу сталі Уільям Шэкспір (1564—1616, Англія) і Лопэ дэ Вэга (1562—1635, Іспанія)

Для жывапісу эпохі Адраджэння характэрна зварот прафесійнага погляду мастака да прыроды, да законаў анатоміі, жыццёвай перспектыве, дзеяння святла і іншым ідэнтычным натуральным з’яў.

Мастакі Адраджэння, малюючы карціны традыцыйнай рэлігійнай тэматыкі, пачалі выкарыстоўваць новыя мастацкія прыёмы: пабудова аб’ёмнай кампазіцыі, выкарыстанне пейзажу як элемент сюжэту на заднім плане. Гэта дазволіла ім зрабіць малюнкі больш рэалістычнымі, ажыўленымі, у чым выявілася рэзкае адрозненне іх творчасці ад папярэдняй іканаграфічнай традыцыі, збытнай ўмоўнасцямі ў малюнку.

Галоўнае, чым характарызуецца гэтая эпоха — вяртанне ў архітэктуры да прынцыпаў і формаў антычнага, пераважна рымскага мастацтва. Асаблівае значэнне ў гэтым напрамку надаецца сіметрыі, прапорцыі, геаметрыі і парадку складовых частак, пра што наглядна сведчаць ацалелыя ўзоры рымскай архітэктуры. Складаная прапорцыя сярэднявечных будынкаў змяняецца спарадкаваны размяшчэннем калон, пілястраў і шулам, на змену несіметрычным абрысах прыходзіць паўкола аркі, паўсфера купалы, нішы, эдыкулы. Найбольшы ўклад у развіццё рэнесансай архітэктуры ўнеслі пяць майстроў:

• Філіпа Брунелескі (1377—1446) — заснавальнік рэнесанснай архітэктуры, распрацаваў тэорыю перспектывы і ордэрную сістэму, вярнуў у будаўнічую практыку шматлікія элементы антычнай архітэктуры, стварыў ўпершыню за многія стагоддзі купал (Фларэнційскага сабора), да гэтага часу дамінуючы ў панараме Фларэнцыі.
• Леон Батыста Альберці (1402—1472) — найбуйнейшы тэарэтык рэнесанснай архітэктуры, стваральнік яе цэласнай канцэпцыі, пераасэнсаваў матывы раннехрысціянскіх базілік часоў Канстанціна, у палацо Ручэла і стварыў новы тып гарадской рэзідэнцыі з фасадам, апрацаваным рустам і расчленённым некалькімі ярусамі пілястраў.
• Даната Брамантэ (1444—1514) — пачынальнік архітэктуры Высокага Адраджэння, майстар цэнтрычных кампазіцый з ідэальна выверанымі прапорцыямі; на змену графічнай стрыманасці архітэктараў кватрачэнта ў яго прыходзяць тэктанічная логіка, пластычнасць дэталей, цэльнасць і яснасць задумы (Тэмп’ета).
• Мікеланджэла Буанароці (1475—1564) — галоўны архітэктар Позняга Адраджэння, які кіраваў грандыёзнымі будаўнічымі работамі ў папскай сталіцы; у яго пабудовах пластычны пачатак выяўляецца ў дынамічных кантрастах як бы наплывае мас, у велічнай тэктанічнасці, наперад абвяшчаюць мастацтва барока (сабор Святога Пятра, лесвіца Лаўрэнцыяны).
• Андрэа Паладзіа (1508—1580) — пачынальнік першай фазы класіцызму, вядомай як паладыянства; з улікам канкрэтных умоў бясконца вар’іраваў розныя спалучэнні ордэрных элементаў; прыхільнік адкрытай і гнуткай ордэрнай архітэктуры, якая служыць гарманічным працягам навакольнага асяроддзя, прыроднай або гарадскі (Паладыевы вілы); працаваў у Венецыянскай рэспубліцы.

За межамі Італіі італьянскі ўплыў напластоўваецца на мясцовыя сярэднявечныя традыцыі, спараджаючы нацыянальныя рэнесансныя стылі. Для іберыйскага рэнесансу характэрна захаванне гатычнага і маўрытанскага спадчыны накшталт дробнай ажурнай разьбы. У Францыі эпоха Адраджэння пакінула помнікі ў выглядзе мудрагеліста дэкараваныя луарских шато з гатычнымі нахільнымі стрэхамі; эталонам французскага рэнесансу лічыцца Шамборскі замак Францыска I. У Лізавецінскай Англіі архітэктар Роберт Смітсан праектаваў рацыянальна-просталінейныя асабнякі з вялізнымі вокнамі, якія залівалі інтэр’еры святлом (Лонглит, Хардвік-хол).

У эпоху Адраджэння прафесійная музыка губляе характар чыста царкоўнага мастацтва і адчувае ўплыў народнай музыкі, пранікаецца новым гуманістычным светаадчуваннем. Высокага ўзроўню дасягае мастацтва вакальнай і вакальна-інструментальнай паліфаніі ў творчасці прадстаўнікоў «Ars nova» («Новага мастацтва») у Італіі і Францыі XIV ст., У новых поліфанічных школах — англійскай (XV ст.), нідэрландскай (XV—XVI ст.), рымскай, венецыянскай, французскай, нямецкай, польскай, чэшскай і інш. (XVI ст.).

З’яўляюцца розныя жанры свецкага музычнага мастацтва — фратола і віланела ў Італіі, вільянсіка ў Іспаніі, балада ў Англіі, мадрыгал, які ўзнік у Італіі (Лука Марэнцыа, Якаб Аркадэльт, Карла Джэзуальда ды Веноза), але атрымаў паўсюднае распаўсюджванне, французская шматгалосныя песня (Клеман Жанекен, Клод Лежон). Свецкія гуманістычныя памкненні пранікаюць і ў культавую музыку — у франка-фламандскіх майстроў (Жаскен Дэпрэ, Арланда дзі Ласо), у мастацтве кампазітараў венецыянскай школы (Андрэа і Джавані Габрыэлі).

У перыяд Контррэфармацыі ставілася пытанне аб выгнанні шматгалосся з рэлігійнага культу, і толькі рэформа кіраўніка рымскай школы Джавані П’ерлуіджы да Палестрына захоўвае паліфанію для каталіцкай царквы — у «вычышчаным», «праясненым» выглядзе. Разам з тым у мастацтве Палестрына знайшлі адлюстраванне і некаторыя каштоўныя заваяванні свецкай музыкі эпохі Адраджэння. Складваюцца новыя жанры інструментальнай музыкі, вылучаюцца нацыянальныя школы выканання на лютні, аргане, вёрджынелі.

У Італіі расквітае мастацтва вырабу смычковых інструментаў, якія валодаюць багатымі выразнымі магчымасцямі. Сутыкненне розных эстэтычных установак праяўляецца ў «барацьбе» двух тыпаў смычковых інструментаў — віёлы, якая існавала ў арыстакратычнай асяроддзі, і скрыпкі — інструмента народнага паходжання. Эпоха Адраджэння завяршаецца з’яўленнем новых музычных жанраў — сольнай песні, кантаты, араторыі і оперы, якія садзейнічалі паступовага сцвярджэнні гамафоннаму стылю.

• Протарэнесанс

У артыкуле або раздзеле ёсць спіс крыніц або спасылак, але крыніцы асобных сцвярждэнняў няясныя праз неўжыванне зносак. Сцвярджэнні, не падмацаваныя крыніцамі, могуць быць пастаўлены пад сумненне і выдалены. Вы можаце палепшыць артыкул, дадаўшы дакладнейшыя спасылкі на крыніцы.

• Культуралогія: Энцыкл. давед./ Э. С. Дубянецкі; Маст. А. А. Глекаў. — Мн.: БелЭн, 2003. —384 с.:іл ISBN 985-11-0277-6
• Возрождение, эпоха // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Абрамсон Марк Лазаревич. От Данте к Альберти / Ответственный редактор член-корреспондент АН СССР Зинаида Удальцова. Академия наук СССР.. — М.: Наука, 1979. — 176, [8] с. — (Из истории мировой культуры). — 75 000 экз. (обл.)
• Искусство раннего Возрождения. — М.: Искусство, 1980. — 257 с.
• История искусства: Ренессанс. — М.: АСТ, 2003. — 503 с.
• Яйленко Е. В. Итальянское Возрождение. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — 128 с.
• Андреев М. Л. Инновация или реставрация: казус Возрождения Архівавана 5 лістапада 2017.// Вестник истории, литературы, искусства. Т. 1. — М.: Наука, 2005. С. 84-97.
• Баренбойм П., Шиян С. Микеланджело. Загадки Капеллы Медичи. М.: Слово, 2006. ISBN 5-85050-825-2
• Государство как произведение искусства: 150-летие концепции Архівавана 20 ліпеня 2011.: Сб. статей/ Институт философии РАН, Московско-Петербургский философский клуб; Ответственный редактор Абдусалам Гусейнов. — М.: Летний сад, 2011. — 288 с. (PDF-версия)

• Художники эпохи возрождения
• Society for Renaissance Studies
• Ливанова Т. "История западноевропейской музыки до 1789 года (Эпоха Возрождения) Архівавана 10 лютага 2010.
• Костюм Италии в эпоху Возрождения