Empèri Bizantin

Empèri Bizantin Imperium Romanum (la) Βασιλεία Ῥωμαίων (grc)
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
(Detalhs) (Detalhs)
Devisa nacionala : (cap)
Imne nacional : {{{imne}}}
Lengas oficialas	latin puei grèc
Capitala	Constantinòble (395-1204 puei 1261-1453), Nicea (1204-1261)
Poder civil	Emperaire Roman d'Orient (tanben dich Basileus)
Superfícia	Sègle IV : 2 500 000 km² Sègle VI : 3 500 000 km²
Populacion	Evolucion : IVe sègle a p. 34 000 000 ab. VIIIe sègle a p. 7 000 000 ab. XIe sègle a p. 12 000 000 ab. XIIIe sègle a p. 5 000 000 ab.
Moneda	Nomisma, Solidus e Iperpiron

L'Empèri Bizantin (en grèc : Βυζαντινή αυτοκρατορία / Bizandiní aftokratoría) ò Empèri Roman d'Orient (en grèc Βασιλεία Ῥωμαίων / Basileía Rhōmaíōn), es lo nom de la mitat orientala de l'Empèri Roman. Creat en 395 après la decision de Teodòsi de devesir lo territòri roman per facilitar sa defensa, subrevisquèt ai Grandeis Invasions dau sègle V. D'efiech, au contrari de l'Empèri d'Occident, dispausava de ressorsas importantas e sa capitala, Constantinòble, èra ben fortificada.

Lo premier periòde de son istòria o veguèt mantenir lei tradicions romanas, instaurar lo cristianisme e restaurar una partida de la poissança de l'Empèri Roman durant lo rèine de Justinian (527-565). Pasmens, a sa mòrt, foguèt atacat en Itàlia, dins lei Balcans e en Itàlia. A l'eissida d'un conflicte malaisat, l'emperaire Eraclius (610-641) impausèt la patz ais adversaris tradicionaus de l'Empèri coma Pèrsia. Adaptèt tanben leis institucions en abandonant lo latin au profiech dau grèc. Pasmens, poguèt pas s'opausar ais invasions arabas. A partir dau sègle VII, l'Empèri Bizantin deguèt faciar de dificultats militaras sus plusors frònts e son territòri foguèt reduch a Grècia, Anatolia e quauquei pòchis isoladas en Itàlia e en Mediterranèa.

Au sègle IX, un dinamisme economic e demografic novèu permetèt ai Bizantins d'aprofichar lei dificultats deis Arabis e dei Bulgars per restaurar sa poissança. En particular, tornèt prendre lo contraròtle d'Anatolia e de la riba sud de Danubi. Pasmens, en 1071, foguèt batut a Manzikert, çò que permetèt ai Turcs de s'installar en Anatolia Centrala. Grèvament menaçada, Constantinòble demandèt l'ajuda de l'Occident qu'organizèt plusors crosadas. Dins aquò, lei relacions entre catolics e ortodòxs venguèron lèu marridas. Ansin, en 1204, lei Crosats prenguèron Constantinòble e la pilhèron avans d'i fondar l'Empèri Latin.

L'Empèri Bizantin subrevisquèt dins plusors principats periferics. Lo pus poderós reconquistèt la capitala en 1261 e restabliguèt l'Empèri. Pasmens, Constantinòble èra desenant una poissança segondària que foguèt incapabla d'arrestar l'avançada turca. Plusors rèines catastrofics reduguèron son territòri durant lo sègle XIV au relarg de la capitala e a quauquei regions grègas. Fin finala, Constantinòble foguèt presa en 1453 e lei darriereis estats bizantins destruchs entre 1460 e 1475.

Durant aqueu periòde anant dau sègle IV au sègle XV, l'Empèri Bizantin foguèt un centre intellectuau major dau bacin mediterranèu amb lo desvolopament d'una cultura fòrça rica qu'inspirèt mai d'un pòble vesin. En particular, son arquitectura introduguèt e difusèt l'usatge de la copòla dins la construccion de monuments. Au nivèu religiós, l'Empèri foguèt lo centre de la Glèisa Ortodòxa fins a sa disparicion. Participèt donc fòrça a la definicion dau cristianisme orientau e a son implantacion en Euròpa Orientala.

Durant lo sègle III apC, l'Empèri Roman conoguèt una lònga crisi politica marcada per la sucession rapida deis emperaires e per la revirada dau projècte de Tetrarquia iniciat per Dioclecian (284-305). L'unitat foguèt restablida per Constantin (306-337) mai la fragilitat de l'Empèri necessitèt de transformacions importantas. La premiera foguèt lo transferiment de la capitala en Orient onte foguèt fondada Constantinòble sus lo site de la vila antica de Bizanci. D'autra part, après lo rèine de Teodòsi (379-395), l'Empèri foguèt tornarmai devesit per facilitar sa defensa. Pasmens, la mitat occidentala dispareguèt tre 476, victima dei Grandeis Invasions de 406.

La mitat orientala constituiguèt pauc a pauc l'Empèri « Bizantin ». Pasmens, aqueu darrier tèrme es aparegut après la disparicion de l'Empèri per descriure lo periòde anant de l'ellenizacion de l'Empèri Roman d'Orient a la casuda de Constantinòple en 1453. Ansin, per sei contemporanèus, l'Empèri Bizantin foguèt totjorn « Roman » en despiech de son caractèr mai e mai orientau. En particular, sei premiereis institucions èran aquelei de l'Empèri e Teodòsi foguèt remplaçat per sei fius Flavius Arcadius (395-408) e Teodòsi II (408-450) segon lei règlas romanas. Pasmens, de problemas dinastics e de temptativas d'usurpacion regularas trebolèron la succession que passèt a Marcian (450-457), a Leon I^èr (457-474) e a Zenon (474-491). Aquò menèt a la formacion de la dinastia justiniana amb la presa dau poder quand la succession d'Anastasi I^èr (491-518) foguèt usurpada per lo generau Justin I^èr (518-527). Administrator competent, Justin contunièt la politica de redreiçament e de reorganizacion de l'Empèri començada per son predecessor.

Leis emperaires dau periòde luchèron activament còntra lo paganisme que resistiguèt fins au sègle IV^[1]. Pasmens, aqueu succès permetèt pas d'amaisar la situacion religiosa car la definicion malaisada dau dògma crestian entraïnèt de crisis religiosas grèvas. La premiera foguèt aquela de l'arianisme, una eretgia condamnada per lei concilis de Nicèa (325) e de Constantinòble (381). Dins aquò, lei partisans d'Arius demorèron actius fins au sègle IV dins lei províncias imperialas e ganhèron una influéncia importanta dins lei regions « barbaras »^[2]. La segonda crisi foguèt aquela dau nestorianisme e foguèt iniciada per la publicacion de tèsis controvertidas per lo patriarca de Constantinòble, Nestòri. Pasmens, seis idèas foguèron condamnadas au concili d'Efèsa en 431 e, en defòra d'Asia, rapidament abandonadas^[3].

En revènge, la crisi dau monofisisme (que regardava la forma de l'union dei naturas divina e umana dins Jèsus) foguèt mau reglada. Egipte, Siria, Palestina e Armenia adoptèron lei posicions monofisistas que foguèron declaradas ereticas au concili de Calcedònia. En fàcia d'aquela oposicion, leis emperaires esitèron entre la defensa de l'ortodoxia e la cèrca d'un compromés. Pasmens, lei radicaus dei dos camps empachèron tot raprochament e d'esmogudas aguèron luòc dins de vilas importantas coma Alexàndria. La repression donèt egalament ges de resultat mai suscitèt de tensions intèrnas dins lei regions fidèlas au monofisisme.

Lei problemas religiós foguèt pas l'unica causa de trèbols dins l'Empèri durant lo sègle V. D'efiech, se l'Empèri d'Orient dispausava de ressorsas economicas, demograficas e militaras superioras a aquelei de son vesin d'Occident, èra tanben menaçda per de temptativas d'invasion. La pus importanta foguèt aquela dei Visigòts dins leis ans 370. Somés a una pression militara dura de part de pòbles de l'estèpa^[4], aqueu pòble barbar ben conegut dei Romans demandèt l'autorizacion d'intrar dins l'Empèri per s'i installar coma federats^[5]. Pasmens, lei Visigòts foguèron victimas de tractaments marrits e se revoutèron. En 378, anientèron una armada romana a la batalha d'Andrinòple e l'emperaire Valens foguèt tuat sus lo prat batalhier^[6]. Son successor negocièt la retirada dei venceires qu'acceptèron tornarmai l'estatut de federats avans de se revòutar tornarmai en 395. Ravatgèron lei Balcans avans de pilhar Roma en 410 e de s'installar dins lo sud de Gàllia e en Hispania.

Après lei Visigòts, venguèron lei Huns, un pòble nomada originari d'Eurasia que s'installèt lòng de Danubi. Formada d'arquiers de cavalariá rapids e ben disciplinats, l'armada dei Huns èra una fòrça considerabla e Teodòsi II preferiguèt negociar. Acceptèt ansin de pagar un important tribut que foguèt aumentat en 441 après de menaçadas novèlas. Pasmens, après la mòrt d'Atila en 453, lei Huns foguèron afeblits per de conflictes intères e lor menaça demeniguèt d'intensitat.

Lòng de la frontiera septentrionala de l'Empèri, lei Huns foguèron rapidament remplaçats per leis Ostrogòts que ravatjèron a son torn lei Balcans. Pasmens, la diplomacia de l'emperaire Zenon permetèt de lei desplaçar vèrs Itàlia^[7]. D'efiech, en 488, son cap Teodoric recebèt lo drech de fondar un reiaume dins la peninsula per evincir Odoacre, rèi deis Heruls, qu'aviá reversat lo darrier emperaire d'Occident en 476. Victoriós, Teodoric fondèt lo Reiame Ostrogòt d'Itàlia en 493.

Fichièr:Empèri Bizantin - Periòde de Justinian 2

En 518, lo poder foguèt fisat per l'armada e lo Senat au generau Justin que reorganizèt rapidament l'administracion imperiala e la percepcion deis impòsts. Puei, fatigat, laissèt la direccion de l'Empèri a son nebòt Justinian que li succediguèt en 527. Fins a sa mòrt en 565, son rèine marquèt l'apogèu de « l'Empèri Roman d'Orient ». Dins lo domeni militar, ordonèt una tiera de campanhas destinadas a tornar impausar la dominacion romana en Mediterranèa. Son premier succès important foguèt la destruccion dau Reiaume Vandal d'Africa e la reconquista de Cartage en 535^[8]. Puei, aprofichèt una guèrra de succession au sen dau Reiaume Ostrogòt per reconquistar Itàlia. Pasmens, sei tropas se turtèron a una resisténcia acarnada e la peninsula, totalament ravatjada, foguèt pas somesa avans 552. Enfin, de 550 a 554, una pichona armada ocupèt lo sud de la Peninsula Iberica e placèt lo Reiaume Visigòt sota son influéncia. En parallèl, Justinian neutralizèt la Pèrsia Sassanida gràcias a la victòria de Dara en 530 e ai pagaments regulars de tributs.

Au sen de l'Empèri, Justinian reprimiguèt premier una revòuta en 532 (la sedicion Nika) en chaplant plusors desenaus de miliers d'insurgents. Puei, se preocupèt de restablir e d'estabilizar la patz civila. En particular, publiquèt plusors mesas a jorn dei lèis romanas coma lo Còdi Justinian (sintèsi de la jurisprudéncia pareguda dempuei lo rèine d'Adrian) ò leis Institutes (còrpus destinat a l'aprendisatge dau drech). Tornèt organizar l'avitalhament de la capitala e realizèt de trabalhs importants per melhorar lei condicions de vida dins lei vilas pus importantas.

En revènge, dins lo domeni religiós, Justinian adoptèt una posicion autoritària destinada a promòure lo cristianisme ortodòx e la posicion de cap de la Glèisa de l'emperaire. La construccion de l'Hagia Sophia, sèti dau Patriarcat de Constantinòble, es la partida pus famosa d'aqueu plan. Pasmens, Justinian foguèt a l'origina de tensions grèvas au sen dau clergat e de la populacion en causa de la repression còntra leis evesques ò lei patriarcas opausats a sei posicions. Per exemple, en 537, despausèt e exilièt lo papa Silvèri. Aquò agravèt lei tensions religiosas en Egipte e dins lei províncias orientalas.

A la mòrt de Justinian, l'Empèri aviá restaurat una partida de sa poissança mai sei finanças èran afeblidas. Lo rèine de Justin II (565-578), tocat per de problemas mentaus, agravèt lo problema. Laissèt lo poder a dos generaus, que venguèron leis emperaires Tibèri II Constantin (578-582) e Maurici (582-602), que deguèron faciar d'invasions en Itàlia (Lombards), en Espanha (Visigòts), en Orient (Pèrsia Sassanida) e au sud de Danubi (Eslaus e Avars). La menaça eslava èra probablament la pus importanta car aqueu pòble assaièt de s'installar dins lei regions balcanicas. Per resòuvre la situacion, Maurici fondèt dos govèrns militars (exarcats) a Cartage e a Ravena que foguèron encargats de la defensa militara d'Africa e d'Itàlia. Puei, en 591, aprofichèt un conflicte dinastic en Pèrsia per impausar la patz ai Sassanidas. Pasmens, poguèt pas infligir de desfachas decisivas ais Eslaus e, en 602, foguèt assassinat per de mutins lassats de sei campanhas repetidas dins lei Balcans.

Focas (602-610), un oficier de l'armada rebèla, prenguèt lo poder. Gràcias a un traïment, sei fòrças ocupèron Constantinòble e executèron tota la familha imperiala. Aquò entraïnèt una represa de la guèrra còntra Pèrsia^[9] e la revòuta de mai d'un cap militar. Lo caòs se desvolopèt maugrat la repression saunosa dirigida per Focas (602-610) e sei partisans. Durèt fins a 610 e lo reversament de l'emperaire per Eraclius, lo fiu de l'exarca de Cartage.

Lo rèine d'Eraclius (610-641) es una etapa majora de l'istòria de l'Empèri car es aqueu de la transicion entre l'Empèri « Roman » eissit de l'Antiquitat latina e l'Empèri « bizantin » eissit de la cultura grèga medievala. De mai, Eraclius foguèt capable de rebutar l'invasion pèrsa començada en 602. D'efiech, a sa presa dau poder, l'Empèri èra en dificultat sus lo teatre orientau e atacat per leis Avars dins lei Balcans. Lei Bizantins perdiguèron ansin Siria, Palestina, Egipte e la màger part d'Anatolia e Constantinòble foguèt assetjada en 626 per una coalicion gropant Sassanidas, Eslaus, Gepids, Bulgars e Avars. Pasmens, sa garnison e sei muralhas resistiguèron, çò que permetèt a Eraclius d'organizar una còntra-ataca en Pèrsia. Venceire de la batalha de Niniva, poguèt impausar una patz blanca a son adversari.

En parallèl, Eraclius reformèt l'administracion e l'armada per l'adaptar ai besonhs novèus de l'Empèri. En particular, per melhorar la defensa, creèt lei tèmas, de circonscripcions administrativas dirigits per d'estratègs. De païsans soudats i recebèron de tèrras en cambi d'una obligacion de servici militar. Au combat, lei soudats originaris d'un meteis tèma formavan una unitat comuna. Aquò permetèt de constituïr una armada « nacionala » relativament ben entraïnada e una « classa mejana » susceptibla de pagar d'impòsts. De mai, la defensa dau territòri venguèt pus reactiva^[10].

Dins aquò, la fin dau rèine d'Eraclius foguèt marcada per leis invasions arabas. Afeblida per lo lòng conflicte de 602-628, l'armada bizantina foguèt durament batuda en 636 lòng dau riu Yarmuk. Aquò permetèt ais Arabis de conquistar Siria (636), Palestina (638), Mesopotamia (639-640), Armenia (640) e Egipte (642). L'ostilitat dei monofisistas a respècte dau poder centrau facilitèt aqueleis avançadas car lei populacions localas resistiguèron gaire.

Après la mòrt d'Eraclius, lo rèsta dau sègle VII foguèt una sucession de dificultats per lei Bizantins, tornarmai atacats en Orient, en Africa e dins lei Balcans per leis Arabis, lei Bulgars e leis Eslaus e totjorn minats per de questions religiosas. Militarament, la menaça pus seriosa èra aquela representada per leis Arabis. En 646, resistiguèron a una còntra-ataca en Egipte avans d'ocupar Chipre e divèrseis illas de la Mar Egèa. Après una brèva trèva en 659-663, leis Arabis reprenguèron lo combat e assetjèron Constantinòble de 674-678. Lo mestritge dei rotas maritimas per la marina militara bizantina permetèt a la capitala de resistir a l'ataca. Pasmens, Armenia foguèt perduda en 692 e Cartage en 698.

Còntra leis Eslaus, l'emperaire Constant II (641-668) enregistrèt un succès important en Macedònia en 658. Aquò li permetèt de vassalizar certanei tribüs qu'acceptèron de provesir de tropas còntra leis Arabis. Puei, en 689, un autre acòrd permetèt de desplaçar certanei populacions en Anatolia per tornar poblar la region après leis incursions arabas. Pasmens, aquel equilibri foguèt trebolat per l'arribada dei Bulgars, un pòble nomada novèu que passèt Danubi en 680 après una victòria còntra lei tropas bizantinas. Fondèron lo Premier Khanat Bulgar que son independéncia foguèt reconeguda per Constantinòble. Lo pagament d'un tribut regular permetèt a l'Empèri de defugir d'incursions tròp frequentas.

En parallèl, lei crisis religiosas contunièron, entretengudas per lei rivalitats entre lei diferents patriarcats e la papautat. De 638 a 681, lo monotelisme, una varianta pus moderada dau monofisisme, entraïnèt de trèbols dins lo clergat superior. Sei tèsis foguèron condamnadas per lo tresen concili de Constantinòble durant lo rèine de Constantin III (641-641) mai de problemas novèus a prepaus de la ratificacion dei decisions de divèrsei concilis. Fin finala, de 695 a 717, plusors còps d'Estat e insureccions entraïnèron una fòrta instabilitat politica (sièis emperaires durant lo periòde).

En 717, lo poder foguèt usurpat per un generau que se proclamèt emperaire sota lo nom de Leon III (716-741). Amb sei successors, Constantin V (741-780) e Leon IV (775-780), estabilizèt lo poder en despiech de la perseguida dei temptativas de còps d'Estat. A la mòrt de Leon IV, sa femna, Irèna, venguèt regenta avans de despausar son fiu. Pasmens, foguèt a son torn reversada per un còp d'Estat organizat per Nicèfor (802-811). Se sa succession foguèt caotica, engendrèt pas d'insureccions ò de revòutas importantas fins a 867.

Aquela estabilitat politica – relativa – aguèt per efiech de demenir lei consequéncias d'una violenta crisi religiosa que minèt l'Empèri durant mai d'un sègle. Foguèt entraïnada per la volontat de l'emperaire Leon III de suprimir l'usatge d'imatges durant lei ceremònias religiosas. Son objectiu èra de tornar plaçar l'emperaire au centre dei practicas religiosas e de redurre lo poder dei monastèris e glèisas assostant leis icònas pus sacradas. Una partida importanta dau clergat s'opausèt donc a la reforma. L'iconoclasme se difusèt ben dins lei províncias orientalas mai lei regions occidentalas refusèron de l'adoptar. L'emperaire despausèt alora lo patriarca German e reprenguèt lo contraròtle dirècte de territòris cedits a la papautat dins lo sud d'Itàlia.

Constantin V contunièt la lucha de son paire e l'intensifiquèt amb la reünion d'un concili favorable a sei tèsis en 754. La representacion dei sants e la veneracion de sei representacions i foguèron estrictament enebidas. A l"iniciativa dau poder, mai d'una icòna foguèt destrucha e lei collecions de relíquias foguèron dispersadas. Plusors monastèris foguèron tanben secularizats per redurre la resisténcia dau clergat e sei proprietats sasidas. Pasmens, aquela politica foguèt annulada per Irèna que convoquèt en 787 un concili a Nicèa per condamnar l'iconoclasme coma eretgia. Laissèt tanben lei monges tornar trobar sei privilègis e sei richessas.

Lo conflicte reprenguèt durant lo rèine de Leon V (813-820. En 815, un concili novèu condamnèt lei conclusions dau segond concili de Nicèa e ordonèt la destruccion de totei leis icònas. Après divèrsei temptativas d'amaisament durant lo rèine de Miquèu II (820-829), l'iconoclasme foguèt restaurat per Teofil (829-842). Dins aquò, la violéncia de sei decisions lassèt totei lei faccions e la regenta Teodòra poguèt restablir definitivament lo culte deis images en 843.

Au començament dau sègle VIII, l'instabilitat politica de l'Empèri suscitèt d'ambicions dins lei regions arabas. En 717, leis Omeias organizèron donc una importanta expedicion còntra Constantinòble. Pasmens, leis assauts foguèron arrestats per la resisténcia acarnada dei defensors e per la superioritat tecnica dei naviris bizantins (fuòc grèc). La pèsta, la famina, una intervencion bulgara e una retirada malaisada en Anatolia causèron la pèrdas de desenaus de miliers de combatents entre leis asalhidors. La guèrra arabobizantina prenguèt alora la forma d'incursions anualas dirigidas còntra lo camp advèrs mai en 740, lei Bizantins ganhèron una batalha importanta a Akroïnon que li permetèt de tornar ocupar la mitat occidentala d'Anatolia.

Après aqueu succès, lei Bizantins reprenguèron l'iniciativa dei combats. Durant lo rèine de Constantin V, agantèron lo nòrd de Siria (746), destruguèron una flòta araba a Chipre (747) e intrèron en Armenia e en Mesopotamia (752). Pasmens, lei trèbols intèrnes congreats per l'iconoclasme empediguèron d'esplechar mai aquelei victòrias. Au contrari, permetèt ais Arabis de restablir sa situacion e d'infligir doas desfachas ai Bizantins en 786 e en 806. A l'eissida d'aquelei conflictes, Constantinòble deguèt acceptar lo pagament de tributs importants. De mai, d'aventuriers musulmans poguèron contuniar de menar d'atacas dins lei regions litoralas de l'Empèri. En particular, dins leis ans 820, de corsaris conquistèron Creta que venguèt lo centre d'un emirat maritim que se mantenguèt fins a 961. Pus a l'oèst, l'abséncia de flòta bizantina e de combats entre governadors bizantins permetèron ais Arabis de desbarcar en Sicília. Enfin, en 838, una guèrra novèla còntra leis Abassidas s'acabèt per la conquista d'Amorion per leis Arabis.

En parallèl, Constantinòble deguèt faciar la menaça deis incursions bulgaras dins lei Balcans. De guèrras regularas comencèron en 755. En 792, lei Bizantins foguèron durament batuts e deguèron pagar un tribut. En 811, l'emperaire Nicèfor foguèt tuat durant una campanha dins lei Balcans e lei Bulgars aprofichèron la situacion per avançar en Tràcia e organizar un sètge simbolic de Constantinòble en 813. Lo khan Omurtag obtenguèt de concessions importantas per restaurar la patz mai una guèrra novèla comencèt en 831.

En 867, lo generau Basili (867-886) (867-886) assassinèt l'emperaire Miquèu III (842-869), usurpèt lo poder e fondèt la dinastia macedoniana. Se plusors usurpators foguèron associats au poder durant aqueu periòde, la fin dau sègle IX e lo sègle X veguèron lo retorn d'una certana estabilitat politica que permetèt a l'Empèri de concentrar sei ressorsas sus de reformas e sus de campanhas militaras eficaças. Ansin, l'epòca anant de 867 a 1025 es dicha Renaissença Bizantina car correspond a l'apogèu de la poissança de l'Empèri sota sa forma grèco-orientala.

Tre sa presa dau poder, Basili I^èr imitèt Justinian e decidèt d'actualizar l'òbra legislativa de son predecessor. S'aguèt pas lo temps de publicar d'òbras importantas, son successor Leon VI (886-912) acabèt la redaccion dei Basilicas, un recuelh dei lèis imperialas de 60 libres, completat per 113 edictes. De mai, durant son rèine, foguèt redigit divèrsei tèxtes permetent d'organizar lei corporacions de marchands e d'artesans ò de fixar la ierarquia dei foncionaris.

A partir deis ans 860, lei Bizantins tornèron prendre l'avantatge en Orient gràcias a sa victòria de Poson (863). Aquò permetèt ai fòrças imperialas de destrurre la sècta dei paulicians (872)^[11] e d'intrar dins la regions d'Eufrates en Mesopotamia Auta. Pasmens, dins un premier temps, leis Arabis gardèron l'avantatge a l'oèst amb la presa de Malta (870), de Siracusa (878) e dei darrierei fortalesas bizantinas de Sicília (902). De mai, en Mar Egèa, Tessalonica foguèt pilhada en 904 e una expedicion navala còntra Creta s'acabèt per una desfacha en 912.

Dins aquò, en 927, la mòrt dau khan Simeon I^èr e l'afebliment dei Bulgars permetèt ai Bizantins de concentrar mai de fòrças en Anatolia. Melitène e Edessa foguèron ansin represas en 934 e en 944. Puei, en 975, una armada bizantina conquistèt una partida de Siria e de Palestina. En parallèl, Creta foguèt reconquistada en 961 e Chipre en 969. Enfin, per acabar aquelei succès, lei Bizantins prenguèron lo contraròtle de certanei regions armènis.

En 860, lei Bizantins deguèron faciar un enemic novèu dins lei Balcans : lei Rus'. Mau conegut, aqueu pòble èra probablament compausat de populacions vikingas mai ò mens mestissadas amb d'Eslaus. Ataquèron Constantinòble en 860, en 907 e en 944. Puei, lo prince de Kiev, Vladimir I^èr, acceptèt un maridatge amb una princessa bizantina e divèrsei presents. Aquò permetèt d'establir de relacions pus pacificas e lei Rus' se convertiguèron au cristianisme ortodòx vèrs 988.

En revènge, lei relacions demorèron marridas amb lei Bulgars maugrat lo batejament dau khan Boris en 864. D'efiech, son fiu Simeon (893-937) adoptèt una politica fòrça agressiva e assaièt de revendicar lo tròne imperiau. Après un premier succès en 896 que li permetèt d'obtenir lo pagament d'un tribut, comencèt una lònga guèrra en 913 qu'entraïnèt la destruccion de plusors regions balcanicas. Pasmens, obtenguèt ges de succès decisiu. Son fiu Pèire I^èr (927-969) restabliguèt la patz.

La poissança bulgara èra alora a declinar e lei Rus' prenguèron lo contraròtle de son territòri de 968 a 971. Aquò permetèt ai Bizantins de restablir son contraròtle sus la region. Dins aquò, en 980, lei Bulgars se revoutèron sota la direccion de Samuel. Menada per l'emperaire Basili II (976-1025), la repression foguèt saunosa e s'acabèt per la desfacha quasi totala dei Bulgars. Aquò permetèt a Basili de tornar fixar la frontiera imperiala lòng de Danubi.

A la mòrt de Basili II, lo poder bizantin intrèt dins un periòde de declin lent caracterizat per de sobeirans febles, la multiplicacion dei guèrras civilas e l'afebliment dei tèmas au profiech dei grands proprietaris terrencs.

Basili II foguèt remplaçat per son fraire Constantin VIII (1025-1028). Pauc interessat per leis afaires publics, foguèt remplaçat per sa filha Zoè (1028-1050) que se maridèt amb tres nobles ò generaus que venguèron emperaires :

• Roman III (1028-1034) que favorizèt fòrça lo partit dei proprietaris, decision marrida car l'Empèri aviá besonh de sei païsans per pagar d'impòsts ò constituïr seis armadas.
• Miquèu IV (1034-1041), un generau competent que deguèt reprimir una insureccion bulgara.
• Constantin IX (1042-1055), un sobeiran pauc energic que laissèt lei poissanças feudalas renfòrçar son influéncia au detriment dei païsans e de l'armada regulara.

L'afebliment de l'armada aguèt per consequéncia lo retorn dau recrutament de mercenaris e de revòutas de generaus en 1043 e en 1047. En parallèl, lei conflictes religiós contunièron e menèron a l'esquisme de 1054 entre l'Occident e l'Orient^[12].

De 1056 a 1081, l'Empèri conoguèt un periòde de luchas intèrnas entre lei familhas Ducas e Comnèn per lo poder. Lei premiers foguèron generalament sostenguts per leis institucions civilas e lei segonds per lei militars. Pasmens, lei premiers Comnèn coma Isaac I^èr (1057-1059) foguèron rapidament reversats en causa de sa tirania. En parallèl, lei regions orientalas foguèron menaçadas per l'arribada de pòbles novèus coma lei Turcs Seldjokids.

Tardiva, la repòsta bizantina foguèt finalament organizada per l'emperaire Roman IV Diogèn (1067-1071). Pasmens, après un traïment, son armada foguèt batuda a Manzikert en aost de 1071 e l'emperaire capturat. Aquò permetèt ai Turcs d'envaïr Anatolia e ai Normands d'atacar lei províncias italianas. Una crisi economica minèt egalament lei finanças de l'Estat. Aqueu contèxte favorizèt lei còps d'Estat e, finalament, lo generau Alexis Comnèn (1081-1118) usurpèt lo poder en 1081.

Lo rèine d'Alexis I^èr Comnèn, diplomata fòrça abil, es una autra etapa majora dins l'istòria de l'Empèri. Per compensar lei limits dau potenciau militar de l'Empèri, adoptèt divèrsei reformas que li permetèron de restaurar la poissança bizantina. Pasmens, foguèt obligat d'introdurre lo feudalisme dins la societat imperiala, çò que menacèt a lòng tèrme son estabilitat. D'efiech, au començament de son rèine, l'afebliment de l'armada li permetèt pas d'arrestar l'avançada dei Seldjokids en Anatolia. Ansin, en 1081, Nicèa foguèt presa e Alexis signèt un tractat de patz amb lo sultan Sulayman ibn Kutulmich. Aquò li permetèt de dirigir sei fòrças vèrs Epira per i arrestar una invasion normanda menada per Robert Guiscard. Gràcias a la confiscacion de tesaurs tenguts per lo clergat, poguèt engatjar una armada de mercenaris e obtenir l'ajuda de Venècia (en cambi de privilègis comerciaus considerables). En 1085, lei Normands foguèron donc expulsats. Pasmens, lei Bizantins deguèron faciar una ataca de part dei Pechenegs, un pòble nomada que passèt Danubi per ravatjar lei Balcans de 1086 a 1091. Foguèron finalament anientats en 1091 gràcias a l'ajuda dei Cumans (un autre pòble nomada).

En parallèl, Alexis demandèt l'ajuda dau papa per recrutar de mercenaris en Occident. Aquò menèt a l'organizacion de la Premiera Crosada que susprenguèt totei leis actors orientaus per sa violéncia e son fanatisme. L'emperaire assaièt de'n prendre lo contraròtle mai l'ambicion dei caps crosats o permetèt pas totalament. Lei Crosats acceptèron donc de restituïr la màger part de sei territòris anatolians mai pas lei quatre pichons principats formats en Siria e Palestina a l'entorn d'Edessa, d'Antiòquia, de Trípols e de Jerusalèm. Pasmens, per Constantinòble, l'expedicion permetèt de demenir la pression militara turca. En revènge, en 1107-1108, foguèt necessari d'arrestar una temptativa de conquista de Constantinòble menada per lo baron crosat Boemond de Tarenta, fiu de Robert Guiscard.

Au sen de l'Empèri, Alexis reorganizèt l'administracion e l'aristocracia. Ordonèt tanben una desvaluacion de la moneda que permetèt de reglar la crisi financiera. En revènge, l'introduccion de la feudalitat aguèt de consequéncias negativas per lo pòble que veguèt lei taxas venir pus importantas. Ansin, lei païsans de la classa mejana dispareguèron pauc a pauc. Au sen dau govèrn, un autre efiech marrit foguèt la predominàcia dei Comnèn ai pòstes pus importants. Enfin, en 1082, Alexis aviá donat de privilègis economics fòrça importants ai Venecians en cambi dau sostèn de sei flòtas. Lei marchands bizantins foguèron donc pauc a pauc remplaçats per de marchands italians que pagavan pauc d'impòsts au tesaur imperiau.

Joan II Comnèn (1118-1143) perseguiguèt la politica de redreiçament de son paire. Pasmens, comencèt son rèine amb una revirada quand assaièt de limitar l'egemonia comerciala de Venècia : lo tractat de 1082 foguèt confiermat en 1126 mai la fisança entre lei dos partits foguèt fòrça fragilizada. Joan II aguèt mai de succès dins lei Balcans amb de victòrias còntra lei Pechenegs (1122), lei Sèrbes e leis Ongrés (1129). Aquò li permetèt d'atacar leis emirs d'Anatolia (Iconium e Melitèn), de restaurar la preséncia bizantina en Cilícia e de vassalizar Antiòquia (1138).

Lo rèine de Manual I^èr Comnèn (1143-1180) correspond a l'apogèu de la dinastia Comnèn. D'efiech, gràcias a un contèxte economic favorable, l'Empèri poguèt tornarmai reünir d'armadas e de flòtas importantas. Pasmens, l'emperaire dispersèt seis esfòrç. Ansin, sostenguèt la Segonda Crosada (1147-1149) que s'acabèt per una revirada. Puei, assaièt de tornar conquistar Sicília après una ataca normanda còntra Grècia (1147). Lo rèi Rogièr II capitèt de formar una coalicion latina que descoratjèt lei Bizantins fins a sa mòrt en 1154. Dins aquò, après quauquei succès iniciaus en 1155, lo còrs expedicionari bizantin foguèt batut en 1158.

Aquelei desfachas foguèron en partida compensadas per de victòrias en Asia. Per exemple, en 1158-1159, la preséncia bizantina en Cilícia e a Antiòquia foguèt tornarmai afiermada. Puei, l'emir d'Iconium foguèt tanben tornarmai obligat de reconóisser la senhoriá de Manual I^èr en 1161. Pasmens, pauc d'operacions foguèron organizadas còntra lei Seldjokids que representavan en realitat la menaça pus importanta per l'Empèri. L'unica temptativa s'acabèt per una desfacha a la batalha de Miriocèfals (1176).

Après la mòrt de Manual I^èr, la dinastia Comnèn conoguèt una crisi durant lo rèine d'Alexis II Comnèn (1180-1183), un enfant de 12 ans. Sa maire Maria d'Antiòquia, regenta de 1180 a 1182, maucontentèt la màger part de la populacion, çò que menèt au chaple dei marchands latins de la capitala en 1182. Lo poder foguèt alora fisat a Andronic I^èr Comnèn (1183-1185), un aventurier ambiciós qu'eliminèt rapidament totei sei rivaus. Puei, assaièt de restaurar la poissança de l'Estat en purjant l'aristocracia e l'administracion dei nobles e dei foncionaris corromputs. Pasmens, aquela violéncia maucontentèt egalament la populacion. En 1185, Andronic foguèt executat durant una esmoguda populara.

Après la disparicion de la dinastia Comnèn, un cosin d'Andronic I^èr, Isaac II Ange (1185-1195 e 1203-1204) foguèt nomat emperaire. Dins aquò, son rèine marquèt un afebliment novèu de l'autoritat de l'Estat. Ansin, se en 1185, una ataca normanda foguèt rebutada, lei Bulgars poguèron se revòutar e tornar venir independents en 1186. Puei, en 1189-1190, l'armada crosada de Frederic Barbarossa pilhèt de regions de l'Empèri durant son trajècte vèrs l'Orient.

En 1195, Isaac II foguèt reversat per son fraire Alexis III Ange (1195-1203) mai lo sobeiran novèu poguèt pas empachar lo declin de l'Estat. De mai, poguèt pas empachar lo fiu d'Isaac II de s'associar amb lei Crosats de la Quatrena Crosada. Dirigida per lei Venecians, l'expedicion desbarquèt a Constantinòble en junh de 1203. Mau defenduda, lei muralhas maritimas foguèron franquidas lo 17 de julhet seguent. Alexis III s'enfugiguèt mentre qu'Isaac II e son fiu Alexis IV (1203-1204) prenguèron lo poder.

Pasmens, lei dos emperaires poguèron pas pagar lei crosats per sei servicis. En genier de 1204, foguèron donc reversats e brèvament remplaçats per d'usurpators dichs Nicolau Kanabos e Alexis V. Coma sei predecessors, refusèron de pagar un tribut ai crosats que decidèron finalament de pilhar la capitala en abriu de 1204. Capturat, Alexis V foguèt executat per lei venceires que se partejèron lo territòri bizantin.

Se lo còr de l'Empèri Bizantin foguèt annexat per lei crosats, plusors regions perifericas gardèron son autonòmia sota la direccion de governadors energics (lei Comnèn a Trebizonda, un Ange en Epir...). La pus importanta foguèt l'Empèri de Nicèa, situada dins la mitat occidentala d'Anatolia. Son fondator foguèt [Teodòr Ièr Lascaris|Teodòr I^èr Lascaris]] (1205-1222) que fasiá partida deis eiretiers d'Alèxis III. Organizèt l'Estat segon lo modèl bizantin tradicionau e rebutèt una ataca de l'emir d'Iconium en 1211. Aquò li permetèt d'afiermar seis ambicions e de renfòrçar son territòri amb d'annexions lòng de la Mar Negra. Puei, en 1219, signèt un acòrd amb Venècia per neutralizar la republica marchanda e sa flòta. Pasmens, seis atacas còntra Constantinòble mau capitèron e concluguèt la patz amb l'emperaire latin Robert de Courtenay en 1222.

Son successor, Joan III Ducas (1222-1254), contunièt sa politica e capitèt a conquistar Andrinòple. Dins aquò, deguèt leis ambicions de son rivau Teodòr Ange e dei Bulgars. Ansin, en 1235, una temptativa de sètge de Constantinòble s'acabèt per una revirada. Joan III s'orientèt alora vèrs d'autrei conquistas coma Tràcia, Macedònia e Tessalonica. Dins lo rèsta de la region, leis eveniments li foguèron tanben favorables amb d'incursions violentas dei Mongòls de l'Òrda d'Aur còntra lo Khanat Bulgar. De son caire, lo Despotat d'Epir perdiguèt la màger part de son potenciau militar après divèrsei desfachas.

Teodòr II Lascaris (1254-1258) contunièt la politica de son paire, Joan III, e assaièt de limitar lo poder de la noblesa. Pasmens, a sa mòrt, un dei caps dau partit aristocratic, Miquèu VIII Paleòleg (1258-1282), venguèt regent e, rapidament, coemperaire. En 1259, ganhèt una batalha còntra una coalicion gropant Sicília, Epira e Acaïa a Pelagònia. Dos ans pus tard, signèt un acòrd amb Gènoa per s'aparar còntra la menaça maritima veneciana en cambi de privilègis comerciaus. Privat d'ajuda e devesit per de conflictes intèrnes, l'Empèri Latin s'afondrèt sensa combat vertadier e lei tropas de Nicèa intrèron dins la capitala lo 25 de julhet de 1261.

Miquèu VIII Paleòleg gardèt lo poder fins a sa mòrt en 1282. Deguèt faciar una situacion malaisada dins lei Balcans amb d'incursions sèrbas e bulgaras e lo mantenement de principats bizantins e crosats independents en Grècia. En Occident, lo rèi de Sicília revendiquèt tornarmai lo tròne de Constantinòble e l'ostilitat entre lei Glèisas d'Orient e d'Occident empachava tot raprochament. Per resòuvre aquelei problemas, Miquèu VIII organizèt de maridatges entre sa dinastia, Ongria e l'Òrda d'Aur, çò que li permetèt de menaçar sei rivaus balcanics per lo nòrd. Puei, negocièt amb lo papa l'union dei dos Glèisas en 1274. Aquò li permetèt d'organizar d'atacas per restablir la preséncia imperiala en Grècia e en Mar Egèa.

Dins aquò, lo pòble e lo clergat grèc s'opausèron a la politica unionista. Miquèu VIII reprimiguèt seis adversaris mai lo papa Martin IV (1281-1285) chausiguèt de sostenir lei projèctes de conquista sicilians. Amb l'ajuda d'Aragon, lei Bizantins suscitèron una revòuta a Palèrme en 1282 que permetèt d'eliminar la menaça occidentala. Pasmens, l'union dei doas Glèisas mau capitèt.

Lei successors de Miquèu VIII foguèron gaire capables ò afeblits per de guèrras civilas. Son fiu Andronic II Paleòleg (1282-1328) assaièt de restaurar lei finanças publicas au detriment de l'armada. En particular, reduguèt leis efectius dei tropas frontalieras que protegissián la frontiera anatoliana. Lei consequéncias foguèron marridas e l'Empèri foguèt reduch au nòrd e au centre de Grècia e a un pichon territòri anatolian au sud de Constantinòble. En 1328, foguèt reversat per Andronic III (1328-1341) que menèt plusors campanhas. Aquò li permetèt de conquistar quauquei territòris en Euròpa mai perdiguèt lo rèsta d'Anatolia.

Après Andronic III, reinèt son fiu Joan V Paleòleg (1341-1376 e 1379-1391). Son rèine foguèt marcat per lei guèrras civilas e per lei desfachas còntra lei Turcs. Per assaiar d'obtenir l'ajuda de Roma, l'emperaire se convertiguèt oficialament au catolicisme. Pasmens, recebèt ges de renfòrç e deguèt venir vassau dau sultan otoman Murad I^èr (1362-1389). Son fiu Manual II (1391-1425) li succediguèt e restaurèt son independéncia en 1394 entraïnant un lòng sètge turc que s'acabèt en 1402 per una victòria dei defensors. Obtenguèt tanben l'organizacion d'una crosada còntra leis Otomans mai l'expedicion foguèt batuda a Nicòpolis en 1396. En revènge, aquela batalha permetèt ai Turcs de passar lei Destrechs e d'estendre son territòri en Euròpa.

L'incursion dei Mongòls de Tamburlan en Anatolia e la destruccion de l'armada otomana a la batalha d'Ankara laissèt un respiech a l'Empèri. Pasmens, lei Bizantins avián plus lei ressorsas per tornar ocupar Anatolia. Ansin, durant la premiera mitat dau sègle XV, de negociacions diplomaticas e religiosas contunièron entre Constantinòble e l'Occident per trobar de renfòrç militars. En particular, una temptativa novèla d'union dei doas Glèisas se debanèt en 1439 mai foguèt tornarmai refusada per lo clergat e la populacion grèga. Enterin, leis Otomans tornèron constituïr sa poissança. Se Constantinòble resistiguèt aisament a de sètges en 1411 e 1422, Tessalonica foguèt perduda après un sètge que durèt de 1422 a 1430^[13] e, en 1444, una darriera crosada antiturca foguèt batuda a Varna.

Mai e mai isolada, Constantinòble foguèt finalament presa en 1453 a l'eissida d'un sètge de dos mes que s'acabèt per la mòrt de l'emperaire Constantin XI (1448-1453). Quauquei territòris demorèron sota lo contraròtle de princes d'origina bizantina mai lo sultan Mehmed II (1444-1446 e 1451-1481) leis ocupèt en 1460 (Morèa), en 1461 (Trabzon) e en 1475 (Teodoros).

Durant tot lo periòde d'existéncia de l'Empèri, l'emperaire ne'n foguèt lo cap suprèm amb un poder en teoria sensa limit. Sa succession èra inicialament inspirada dei règlas en vigor dins l'Empèri Roman. Lo modèl principau èra aqueu d'una succession dinastica amb un eiretier chausit dins la familha de l'emperaire (fiu, nebòt, cosin...). Pasmens, l'armada aviá un ròtle important dins aqueu procès e lei militars foguèron de còps capables d'impausar un generau coma emperaire. Durant son rèine, l'emperaire podiá nomar de coemperaires. En teoria, un coemperaire aviá lo meteis poder que l'emperaire mai dins lei fachs, un dei sobeirans èra totjorn predominant.

L'emperaire èra assistida per una administracion centrala eissida de l'Empèri Roman. Per aquò, l'Empèri aviá d'escòlas de formacion e lei foncionaris èran integrats dins una ierarquia ben definida. Aqueu trach se mantenguèt fins a la fin de l'Empèri maugrat la feudalisacion creissenta de la societat car permetiá d'assegurar un govèrn pus eficaç que sei rivaus. Lei títols onorifics recebuts per lei foncionaris avián egalament un ròtle sociau important dins l'estabilitat politica de l'Empèri. Fins a 1204, l'administracion centrala èra sostenguda per una administracion regionala organizada a l'entorn dei diocèsis ò dei tèmas. Permetiá de collectar l'impòst e d'assegurar la defensa territòriala. Pasmens, aqueleis institucions dispareguèron au sègle XIII amb l'introduccion de règlas inspiradas per la feudalitat.

L'armada bizantina conoguèt plusors organizacions diferentas durant son existéncia. Lei fòrças terrèstras inicialas èran de legions romanas dau periòde tardiu de l'Empèri encargadas de la proteccion dei frontieras. Èran sostengudas per una armada centrala capabla de se desplaçar rapidament vèrs una region atacada. Inspirat dau limes roman, aqueu sistèma declinèt tre lo sègle V. D'efiech, per faciar lei pòbles nomadas installats lòng de Danubi ò lei Sassanidas, lei Bizantins foguèron rapidament obligats de desvolopar sa cavalariá. Lo catafractaire, un cavalier pesuc, foguèt lo simbòl d'aquela evolucion. Una autra particularitat de l'armada bizantina foguèt l'utilizacion importanta de mercenaris per completar leis efectius. L'institucion dei tèmas, una entitat territòriala militara asegurant lo recrutament de soudats « nacionaus » permetèt d'equilibrar aquela politica costosa e riscada mai lei tèmas declinèron pauc a pauc a partir dau sègle XI.

La marina bizantina foguèt creada per luchar còntra lei Vandals installats a Cartage au sègle V. Divèrsei modèls de galèras i foguèron utilizats. Lo pus conegut es lo dromon. Pasmens, l'element pus famós de la flòta bizantina es son utilizacion dau fuòc grèc. La marina aguèt un ròtle important dins la defensa de l'Empèri còntra leis invasions arabas. Pasmens, declinèt lentament en causa de son còst tròp important per un Empèri en declin. A partir dau sègle XI, laissèt la dominacion de la Mar Mediterranèa ai republicas marchandas italianas coma Venècia e Gènoa. Pasmens, dispareguèt pas totalament car l'existéncia d'unitats navalas bizantinas es atestada fins ais ans 1420-1430.

La diplomacia bizantina èra tanben un avantatge de remarca per Constantinòble. D'efiech, l'administracion teniá generalament un burèu encargat de seguir lei relacions amb leis autrei pòbles e de collectar d'ensenhaments. De tractats precís permetián de fixar lo quadre dei relacions diplomaticas e lei Bizantins foguèron sovent capables de trobar d'aliats ò d'organizar de maridatges permetent de neutralizar un adversari. Se necessari, lo pagament d'un tribut èra tanben una opcion.

Lo drech èra una institucion importanta de la societat bizantina e leis emperaires pus poderós assaièron totjorn de publicar d'actualizacions dei lèis durant son rèine. Ansin, lo drech de la societat romana antica foguèt regularament adaptat au cristianisme e a l'Edat Mejana. Permetiá – en teoria – d'equilibrar lo poder de l'emperaire e d'assegurar una justícia relativament eficaça.

L'arqutectura e leis arts decoratius bizantins son un aspècte fòrça famós de la cultura bizantina en causa dau nombre important de monuments construchs per l'Empèri. Es eissida de l'art roman oficiau e dei tradicions artisticas dau cristianisme primitiu. Aquò explica l'importància dei basilicas crestianas inspiradas per lo modèl de la basilica judiciària romana ò dei plans integrant d'octogòns. Fins au sègle VI, l'arquitectura bizantina es ansin pauc diferenta d'aquela de l'Empèri Roman unificat e lei construccions de forums ò de colonas èran encara frequentas.

La premiera evolucion majora aguèt luòc durant lo periòde de Justinian. Foguèt caracterizada per l'adopcion de la copòla centrala. A l'origina de constrenchas particularas sus lei construccions, entraïnèt una transformacion dau modèl de la basilica amb la necessitat de cambiar leis estructuras permetent de sostenir un edifici. Lo modèl d'aquela transformacion es l'Hagia Sophia. Amb lo temps, lei solucions trobadas per resòuvre aquelei problemas d'estabilitat venguèron pus finas e permetèron de plans fòrça complèxs. De mosaïcas e de pinturas ornavan aquelei bastiments mai l'iconoclasme a entraïnat de destruccions importantas. En plaça, leis emperaires iconoclastas ordonèron l'adopcion de motius geometrics, de vegetaus ò d'animaus. Après lo restabliment dau culte deis imatges, lo programa de l'iconografia dei glèisas foguèt mai ò mens fixat a l'entorn de la Trinitat, de la Vèrge e de l'emperaire.

Lei periòdes seguents veguèron d'evolucions importantas dins l'ornamentacion dei bastiments, especialament au nivèu dei pinturas. L'arquitectura bizantina contunièt de gardar la copòla coma element caracteristic mai se difusèt en fòra de l'Empèri. Leis artistas bizantins èran tanben famós per sei miniaturas, sei teissuts, sei joièus e son trabalh de l'evòri e deis esmauts. D'un biais generau, l'arquitectura e leis arts bizantins dispareguèron pas en 1453 e inspirèron fòrça leis arts grèc, rus e turc.

La musica bizantina comportava doas brancas principalas (la musica sacrada e la musica profana) que son depintadas gràcias a de tractats sus la musica antica. Pasmens, lei desvolopaments bizantins de la musica profana son pauc coneguts. L'utilizacion d'instruments (citara, òrgue...) es atestada dins de gravaduras muralas ò de tèxtes literaris. En rev��nge, ges de particion es estada trobada e certaneis istorians pensan que l'ensenhament d'aquela musica èra unicament orau.

La musica sacrada es mai coneguda gràcias a plusors obratges d'òbras e a de tractats tecnics. Inspirat per la poesia siriana e lei cants judeocrestians de la Glèisa primitiva dau sègle III, venguèt una forma sabenta de musica que son istòria s'acabèt pas amb la fin de l'Empèri. D'efiech, se destrian generalament tres periòdes musicaus principaus que son lei periòdes paleobizantin (950-1200), mediobizantin (1200-1450) e neobizantin (1450-1800). Existiá au mens dos corrents principaus que son basadas sus lei cants dei libres e sus lei libres escripturaris e sus lei libres de cants diastematics.

La conoissença dau premier es malaisat car sei notacions pòdon pas èsser transcrichas. Es compausada de formulas pichonas que son sens es perdut dempuei lo declin dei cants escripturaris vèrs 1200. Pasmens, foguèt probablament fòrça popular entre 850 e 1200 car existís una notacion establa que sei traças son presentas dins tot l'Empèri. Una partida dau segond pòu èsser transcrich vèrs lo sistèma de notacion musicala modèrne (generalament per leis òbras dau periòde mediobizantin)^[14]. De mai, tres obratges permèton d'explicar la construccion d'aquela musica que mèscla divèrseis elements segon de règlas precisas.

Coma per leis autrei formas d'art, la literatura bizantina es eissida dei tradicions de l'Empèri Roman. Pasmens, dins la mitat orientala de l'Empèri, l'influéncia grèga èra demorada importanta amb la preséncia de centres intellectuaus majors a Constantinòble ò a Alexàndria. La filosofia e la teologia ne'n foguèron lei motors iniciaus mai d'autrei genres apareguèron (ò tornèron aparéisser) rapidament coma lo roman ò lo teatre. Dins aquò, lei tractats religiós, lei cronicas istoricas e lei commentaris de filosòfs antics gardèron lòngtemps un prestigi pus important. De mai, lo latin ò lo grèc antic foguèron utilizats, en despiech de son caractèr arcaïc per la societat medievala, per mai d'una òbra importanta.

Tres ò quatre periòdes literaris principaus son sovent definits per descriure la literatura bizantina. La premiera es aquela de la transicion entre l'Antiquitat e l'Edat Mejana qu'es fòrça marcada per lei combats per impausar lo cristianisme e per un caractèr antic marcat. La segonda comença amb la dinastia justiniana e dura fins a la Renaissença Bizantina dau sègle IX. La teologia e la filosofia ne'n son lei dos domenis nòbles. Pauc a pauc, se desvolopèt l'escritura de tractats d'istòria e lei genres se diversiquèron pauc a pauc (poesia, teatre...). Lo tresen periòde es aqueu de la Renaissença Bizantina e dura fins au pilhatge de 1204. Vetz una diversificacion amb l'introduccion dau roman, dau borlesc, de l'amor cortés e de legendas orientalas dins un quadre totjorn dominat per la religion e l'istòria. Lo darrier periòde, de 1200 a 1450, veguèt aquelei dos tèmas gardar son predominància (especialament per defendre l'ortodoxia còntra lo catolicisme) mai se fau egalament nòtar lo desvolopament dau roman inspirat per lei tradicions de chivalariá europèa.

La literatura bizantina dispareguèt pas après la presa de Constantinòble per leis Otomans car venguèt una basa de la literatura grèga modèrna.

Lei sciéncias e tecnicas bizantinas son lo prolongament dei sabers grècoromans de l'Antiquitat. Pasmens, coma durant lo periòde « roman » de l'Empèri, lei Bizantins èran mai d'experimentators que de teoricians. Aquò permetèt de concebre lo fuòc grèc ò de construrre d'edificis complèxs coma l'Hagia Sophia au sègle VI mai lei contribucions novèlas foguèron raras. Lo periòde dei conquistas arabas trebolèt tanben l'organizacion de la societat bizantina amb la pèrda de centres intellectuaus majors coma Antiòquia, Alexàndria ò Cartage.

Pasmens, durant la Renaissança Bizantina, lei sabents bizantins foguèron rapidament capables d'integrar lei sabers arabomusulmans, especialament en astronomia e en matematicas. La medecina conoguèt tanben de desvolopaments car lei Bizantins èran leis eiretiers dei pensadas igienistas de Roma. De banhs, d'espitaus ò de sistèmas de conduchs foguèron entretenguts durant plusors sègles dins lei vilas pus importantas coma Constantinòble ò Tessalonica.

• (fr) Georg Ostrogorsky, Histoire de l'État byzantin, Paris, Payot, 1956, « Bibliothèque histoire ».
• (fr) Jean-Michel Cantacuzène, Mille ans dans les Balkans Éd. Christian, Paris (1992) ISBN: 2-86486-054-0
• (fr) Charles Diehl, Histoire de l'Empire byzantin (1919), Paris, Éditions du Trident, 2007
• (fr) Alain Ducellier, Les Byzantins (1963), Paris, Le Seuil, collection « Points histoire ». ISBN: 2020099195
• (fr) Alain Ducellier (dir.), Byzance et le monde orthodoxe, Paris, Armand Colin, "U", 2^en édition, 1996. ISBN: 2200346999
• (fr)) Bertrand Lançon, L’Antiquité tardive, PUF, coll. « Que sais-je ? » (Modèl:Numéro1455), Paris, 1997 ISBN: 2130481256
• (fr) Paul Lemerle, Histoire de Byzance, Paris, PUF, collection « Que sais-je ? », 1956. ISBN: 213045545×
• (fr) Louis Bréhier, Vie et mort de Byzance PDF version numérisée de l'ouvrage paru dans la Collection l’Évolution de l’Humanité, Éd. Albin Michel, 1946 et 1969, Paris, 596 pages. ISBN: 2226171029
• (fr) Cécile Morrisson (dir.), Laurent Albaret, Jean-Claude Cheynet, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 1: L’Empire romain d’Orient (330-641), coll. « Nouvelle Clio », PUF, Paris, 200*. ISBN: 2130520065
• (fr) Jean-Claude Cheynet, Byzance, l'Empire romain d'Orient, Paris, A. Collin, 2001, « Cursus-Histoire ». ISBN: 2200346891
• (fr) Jean-Claude Cheynet (dir), Laurent Albaret, Angeliki Laiou, Cécile Morrisson, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 2: Le Moyen Âge byzantin (641-1204), coll. « Nouvelle Clio », PUF, Paris, 2007. ISBN: 2130520073
• (fr) Angeliki Laiou (dir), Laurent Albaret, Jean-Claude Cheynet, Cécile Morrisson, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 3: Le déclin de l'Empire (1204-1453), coll. Nouvelle Clio, PUF, Paris, attendu pour 2009
• (fr) Paul Tannery, Mémoires scientifiques, tome IV: Sciences exactes chez les Byzantins, Jacques Gabay, Paris, ISBN: 978-2-87647-186-3
• (fr) Rice David Talbot, L'Art de l'empire byzantin, coll. l'univers de l'art, éd. Thames & Hudson ISBN: 2878110951.
• (fr) E. Limousin, Le monde byzantin du milieu du VIIIème siècle à 1204, Paris, éd. Breal, 2006 ISBN: 2749506328 .
• (fr) E. Limousin, 100 fiches d'Histoire du Moyen Âge, Byzance et le monde musulman, Paris, Bréal, 2005.
• (en) Alexander Kazhdan (dir.), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991 (ISBN 978-0-19-504652-6).
• (en) Efi Ragia, « The Geography of the Provincial Administration of the Byzantine Empire (ca 600-1200): I.1. The Apothekai of Asia Minor (7th-8th c.) », dans BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ, 19 (2009).
• (en) John F. Haldon, Warfare, state and society in the Byzantine world, 565-1204, Routledge, 1999 (ISBN 1-85728-494-1).
• (en) John F. Haldon, The Palgrave Atlas of Byzantine History, Basingstoke, 2005.
• (en) Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284-1081, Stanford University Press, 1998 ISBN: 9780804724203.
• (fr) Michel Balard, La Méditerranée médiévale, espaces, itinéraires, comptoirs, Paris, Picard, 2006, « Les médiévistes français », 6. ISBN: 2708407732.
• (fr) Gilbert Dagron, Constantinople imaginaire, Études sur le recueil des « Patria », Paris, PUF, 1984, « Bibliothèque byzantine ».ISBN: 2130385818
• (fr) Gilbert Dagron, P. Riche, A. Vauchez, Histoire du christianisme des origines à nos jours, Paris, Desclée-Fayard, 2004, t. 4 et 5.
• (fr) Olivier Delouis, Le monde byzantin, du milieu du VIII ^en s. à 1204 : économie et société, Paris Hachette, 2006, « Hachette supérieur-Recueils pour les concours ».ISBN: 2011457572
• (fr) V. Kravarei, J. Lefort et C. Morrisson (éd), Hommes et richesses dans l'Empire byzantin, t. II, VIII ^en- XV ^en s., Paris, Lethielleux, 1991, « Réalités byzantines », 3.
• (fr) Jean-Pierre Arrignon, Byzance, Économie et société VII ^en- XII ^en s., éd. Ellipses, Paris, 2007, coll. Le monde : une histoire. ISBN: 9782729830120.
• (fr) Paul Lemerle, Le premier humanisme byzantin, Paris, CNRS éd., 1971, « Le monde byzantin ».
• (fr) Jacqueline Lafontaine-Dosogne, Histoire de l'art byzantin et chrétien d'Orient, Louvain-La-Neuve, Publication de l'Institut d'études médiévales. Textes, études et congrès, 7, 1995.
• (fr) A. Cutler et J.-M. Spieser, Byzance médiévale,700-1204, Paris, Gallimard-NRF, 1996, « Univers des Formes ».ISBN: 2070113124
• (fr) Élisabeth Malamut, Alexis I^er Comnène, Paris, Ellipses, 2007.ISBN: 2729833102
• (fr) Pierre Maraval, Théodose le Grand (379-395) : Le pouvoir et la foi, Fayard, 2009.ISBN: 221364263X
• (fr) Pierre Maraval, La véritable histoire de Constantin, Belles Lettres, 2010.ISBN: 2251040064
• (fr) Pierre Maraval, Le christianisme de Constantin à la conquête arabe, Presses Universitaires de France - PUF; Édition : 3e édition, 2005.ISBN: 2130548830
• (fr) Bernard Flusin, La civilisation byzantine, PUF, 2006.ISBN: 213055850X