Ä

Літара лацініцы A з умляўтам
Ää
Выява
◄ À Á Â Ã Ä Å Æ Ç È ► ◄ à á â ã ä å æ ç è ►
Характарыстыкі
Назва	Ä: latin capital letter a with diaeresis ä: latin small letter a with diaeresis
Юнікод	Ä: U+00C4 ä: U+00E4
HTML-код	Ä‎: Ä ці Ä ä‎: ä ці ä
UTF-16	Ä‎: 0xC4 ä‎: 0xE4
URL-код	Ä: %C3%84 ä: %C3%A4
Мнемоніка	Ä: Ä ä: ä

Ä, ä (a з умляўтам / трэ́май) — літара пашыранага лацінскага алфавіта. Выкарыстоўваецца ў германскіх мовах: нямецкай^[1] і шведскай^[2], і ў некаторых іншых мовах: фінскай^[3], эстонскай^[4], славацкай^[5], казахскай^[6].

Часцей за ўсё пазначае гукі [ɛ] або [æ], утвараецца з лацінскай літары A a і ўмляўта альбо трэмы (◌̈).

Літара Ä сустракаецца як самастойная літара ў фінскім, шведскім, скольт-саамскім, карэльскім, эстонскім, люксембургскім, паўночнафрызскім, сатэрландскім, эміліяна-раманьёльскім, ратуманскім, славацкім, татарскім, казахскім, гагаузскім, нямецкім і туркменскім алфавітах, дзе яна абазначае галосны гук. У фінскай, казахскай, туркменскай і татарскай гэта заўсёды [æ]; у шведскай і эстонскай рэгіянальныя адрозненні, а таксама становішча літары ў слове дапускаюць альбо [æ], альбо [ɛ]. У нямецкай і славацкай мовах Ä расшыфроўваецца як [ɛ] (або архаічнае, але правільнае [æ]). У лацінізацыі нанкінскай мандарынскай мовы Ä расшыфроўваецца як [ɛ].

У скандынаўскіх краінах галосны гук [æ] першапачаткова запісваўся як «Æ», калі хрысціянізацыя прывяла да таго, што былыя вікінгі пачалі выкарыстоўваць лацінскі алфавіт прыкладна ў 1100 годзе нашай эры. Літара Ä ўзнікла ў нямецкай, а затым і ў шведскай мове ў выніку першапачатковага напісання літары E ў AE па-над літарай A, якая з часам спрасцілася да дзвюх кропак. У ісландскім, фарэрскім, дацкім і нарвежскім алфавітах «Æ» па-ранейшаму выкарыстоўваецца замест Ä.

Фінская мова выкарыстоўвала шведскі алфавіт на працягу 700 гадоў, пакуль Фінляндыя была часткай Швецыі. Хоць ідэі германскага ўмляўта ў фінскай мове не існуе, фанема /æ/ існуе. Эстонская мова набыла гэту літару дзякуючы шырокаму знаёмству з нямецкай мовай, у тым ліку з ніжненямецкай на працягу стагоддзяў эфектыўнага кіравання прыбалтыйскіх немцаў, і са шведскай мовай на працягу 160 гадоў існавання Эстоніі ў складзе Шведскай імперыі да 1721 года.

Літара таксама выкарыстоўваецца ў некаторых алфавітах цыганскай мовы.

У казахскай лацінцы ўзору 2021 года літара Ä выкарыстоўваецца для лацінізацыі літары шва (Ә ә)^[6]. Абазначае гук [æ].

У нямецкай мове Ä абазначае ўмляўт-форму [aː] ([a] у кароткім выглядзе), у выніку чаго атрымліваецца [ɛː] (або [eː] для многіх размаўлялых) у выпадку доўгага [aː] і [ɛː] у выпадку кароткага [a]. Па-нямецку літара называецца Ä (вымаўляецца як [ɛː]) альбо Umlaut-A (умляўт-A).

У нямецкіх слоўніках літара адпавядае A, а ў нямецкіх тэлефонных даведніках літара адпавядае AE. Літара таксама сустракаецца ў некаторых мовах, якія прынялі нямецкія назвы або варыянты напісання, але не з’яўляецца часткай алфавітаў гэтых моў. Нядаўна яна была ўведзена ў ольстэрска-шатландскае пісьмо Адраджэння.

У эмільяна-раманьёльскіх дыялектах Ä выкарыстоўваецца для абазначэння [æ], які сустракаецца ў некаторых эмільянскіх дыялектах, напрыклад, у балонскім bän [bæŋ]^? «добры, шчасны» і žänt [zæŋt]^? «людзі».

• Ä на сайце Scriptsource.org (англ.)
• ä на сайце Scriptsource.org (англ.)