Старабеларуская мова

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама літоўская мова, руская мова, стараўкраінская мова.

Старабеларуская мова лац. Starabiełaruskaja mova
руский языкъ[1][2][3][a]
Статут Вялікага Княства Літоўскага на дзяржаўнай беларускай (старабеларускай) мове
Ужываецца ў	Сярэднявечныя краіны і краіны раньняга Новага часу Ўсходняй Эўропы
Рэгіён	Усходняя Эўропа
Колькасьць карыстальнікаў	—
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям’я Славянская галіна Усходнеславянская група Старабеларуская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Заходніх усходнеславянскіх княствах ХІІІ—XIV стст.[b], Галіцка-Валынскім княстве[c], Польшчы[d], Вугоршчыне[e], Малдаўскім княстве[f], Вялікім Княстве Літоўскім, Рэчы Паспалітай[g], Гетманшчыне, Расеі[h]
Рэгулюецца	—
Пісьмо	кірыліца, Беларускі арабскі альфабэт і лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	sla

Ста́рабелару́ская мова (гістарычна ру́ская, літоўская^{[4][5][6][7][8]}, простая мова^[9]) — усходнеславянская мова, дзяржаўная і пісьмовая мова Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, а таксама Малдаўскага княства, у аснову якой, на думку некаторых дасьледнікаў, лягла тагачасная народная беларуская мова^[i][1], разглядаецца таксама як храналягічны этап у разьвіцьці беларускай мовы ў адрозьненьне ад сучаснай беларускай мовы^[10]. Мела значнае пашырэньне на землях Вялікага Княства Літоўскага да канца XVII стагодзьдзя, калі пачала саступаць месца польскай, захоўвалася ва ўжытку (прынамсі юрыдычным^[j]) да другое траціны XIX стагодзьдзя, пакуль яе канчаткова ня в��ціснула расейская мова^[12][13].

Першыя ўсходнеславянскія дыялектныя рысы, якія пазьней палеглі ў аснову асобных усходнеславянскіх моваў, пачынаюць узьнікаць з канца ХІ ст. Ужо пад пачатак ХІІІ ст. дзякуючы гэтым рысам у пісьмовых помніках выразна адрозьніваюцца тры ўсходнеславянскія мовы, а ў дачыненьні да беларускай яны канчаткова набліжаюцца да сучасных каля XVI ст. Гэтыя рысы ўжо з ХІІІ ст. ляглі ў аснову старабеларускай дзелавой мовы, якая была параўнальна блізкай да народнай з прычыны патрэбы абслугоўваньня ёй практычных народных патрэбаў. З канца XIV ст. пісьмовае выкарыстаньне гэтае мовы пашыраецца на ўсёй беларускай этнічнай тэрыторыі, а з канца XV ст. некалькі адрозныя пісьмовыя формы беларускай мовы кладуцца ў аснову першых сьвецкіх твораў. Канчатковага ўздыму старабеларуская мова дасягае ў сярэдзіне XVI ст., калі яе вельмі дэмакратычны, блізкі да дзелавога варыянт, становіцца трывалай мовай сьвецкіх і рэлігійных твораў, а ў самой мове ўва ўсіх яе жанрах уніфікуецца пісьмовасьць, якая паводле тых часоў становіцца надзвычай блізкай да жывога маўленьня. Адначасна, канчаткова складаецца наддыялектнае кайнэ з пэўнымі старабеларускімі рысамі, што было ў пэўнай ступені пазбаўлена беларускіх рысаў і што, такім чынам, дазволіла карыстаць мову на ўсёй прасторы ВКЛ, г. зн. і на этнічна ўкраінскіх землях. З канца XVI ст. у сувязі з царкоўнай палемікай выкарыстаньне мовы звужаецца з боку царкоўнаславянскае мовы, тады ж узьнікаюць першыя прыкметы палянізацыі, якія разам сталі сыстэматычнымі каля другой траціны XVII ст. Гэты працэс адзначыў сваё заканчэньне стратай беларускай мовай статусу мовы афіцыйных актаў ВКЛ у 1696 годзе.

Азначэньне «старабеларуская мова» ўвёў філёляг-славіст, дасьледнік беларускай этнаграфіі Яўхім Карскі (1893 год) на падставе яе роднаснай блізкасьці з народнымі беларускімі гаворкамі XIX ст.

У сучаснай беларускай гістарычнай і мовазнаўчай літаратуры часьцей за ўсё выкарыстоўваецца тэрмін старабеларуская мова, радзей замест яго выступае тэрмін беларуская мова^[k]; гэтыя ж тэрміны сустракаюцца ў беларускамоўнай навуковай літаратуры часоў СССР. У дарэвалюцыйнай і сучаснай расейскай гістарычнай і лінгвістычнай практыцы найбольш часта ўжываецца тэрмін заходнеруская мова (рас. западнорусский язык), поруч зь якім выкарыстоўваецца таксама тэрмін руская мова (рас. русский язык). Ва ўкраінскай гістарычнай і мовазнаўчай практыках часьцей ужываецца тэрмін стараўкраінская мова (укр. староукраїнська мова), які звычайна датычыць азначэньня пісьмовай мовы Вялікага Княства Літоўскага цалкам^[l]. У заходнеэўрапейскай мовазнаўчай намэнклятуры старабеларуская мова, разам з паняцьцем стараўкраінская мова, разглядаецца як частка агульнага ідыёму і акрэсьліваецца тэрмінам руская мова (анг. Ruthenian language), да якой прылічваюць літаратурную мову ўсіх усходнеславянскіх тэкстаў, якія немагчыма пэўна прылічыць да царкоўнаславянскіх, і якія паходзяць з ВКЛ і Рэчы Паспалітай XIV—XVIII стагодзьдзяў. Гэтая думка падтрымліваецца польскай і летувіскай навуковымі школамі. У згаданых краінах, а таксама ў працах асобных аўтараў могуць ужывацца тэрміны пісьмовая мова ВКЛ, канцылярская мова ВКЛ і да т. п.

Гістарычныя назвы старабеларускае мовы з боку яе носьбітаў і замежнікаў-сучасьнікаў ускладняліся цяжкой сытуацыяй выкарыстаньня раду харонімаў і бракам у поўнай ступені нацыянальнай ідэнтыфікацыі ў сучасным разуменьні ва ўмовах тагачаснага фэўдальнага грамадзтва. Пэўныя парасткі рэнэсанснай зацікаўленасьці да этнічных працэсаў збольшага не паўплывалі на гэты працэс, а ў XVII ст. неадназначнасьць тэрмінаў у дачыненьні да адной мовы канчаткова разьвязалася карпаратыўнай, станавай дыфэрэнцыяцыяй.

• Беларуская (белорусский язык^[12], бѣлороccийский язык^[14][15]): зрэдку ўжывалася ў колішняй Маскоўскай дзяржаве; таксама ў Юрыя Крыжаніча. У прыватнасьці, у Маскоўскай дзяржаве выкарыстоўвалі тэрмін «беларускае пісьмо», якім пазначалі лучнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі афіцыйную ўсходнеславянскую мову ВКЛ ад афіцыйнае мовы тагачаснае Масквы^[16]. Уласна ўзьнікненьне тэрміну «Белая Русь» з вытворнымі ад яго прыметнікамі генэтычна ня мае беспасярэдняе сувязі з «Русьсю» ў ВКЛ^[17]. Гэты тэрмін усё Высокае і Позьняе Сярэднявечча «вандраваў» рознымі рэгіёнамі Ўсходняй Эўропы^[18] і сытуацыйна зьвязваўся зь беларускай этнічнай тэрыторыяй, як гэта адбылося ў пачатку XV ст. у сувязі з згадваньнем дынастыі смаленскіх князёў, хоць тады тэрмін у гэтым значэньні не замацаваўся^[19]. Аднак найчасьцей тэрмін зьвязваўся з былой Наўгародзкай рэспублікай, і ў пачатку другой паловы XVI ст. ён пашырыўся на паўночны ўсход ВКЛ праз заваёву Маскоўскай дзяржавай Полаччыны і прэтэнзіі ВКЛ па вяртаньні Полаччыны на землі на поўнач ад яе, г.зн. адбылося істотнае перасоўваньне гэтага тэрміну^[20]. Першым тэрмін «беларусы» ў сучасным разуменьні папулярызуе Мацей Стрыйкоўскі, а пад сярэдзіну XVII ст. тэрмін «Белая Русь» пашыраецца далей на ўсход беларускай этнічнай тэрыторыі, праз што адбываецца яго кантамінацыя з адным з значэньняў «Русі» ў ВКЛ^[21]. Азначэньне «беларуская мова» (рас. белорусский язык) у дачыненьні як мовы XIX ст., так і мовы Сярэднявечча, ужывалася ў працах расейскіх дасьледнікаў XIX ст. Фёдара Буслаева, Амяльяна Аганоўскага, Паўла Жыцецкага, Аляксея Сабалеўскага, Івана Недзешава, Пятра Ўладзімерава.

• Літоўская (литовский язык, Litauwica lingua^[7] ды іншыя): шмат спасылак у Маскоўскай дзяржаве і Ўкраіне (кіеўскія прафэсары, Кліменці Зіноўіў), а таксама ў Сігізмунда Гербэрштайна (першая палова XVI ст.), Пятра Статорыюса-Стоенскага (другая палова XVI ст.), Лаўрэнція Зізанія (канец XVI ст.)^[7], Памвы Бярынды (XVII ст.), Даніэля Крмана і Ўдальрыка Радзівіла (XVIII ст.)^[24]. Няма адзінага меркаваньня, ці ўзыходзіць харонім Літва (і, адпаведна, вытворныя прыметнікі) да славянскіх (люцічы)^[25] або балтыйскіх моваў^[26], але пад сярэдзіну XIII ст. — па сутыкненьні і зьмяшэньні памежных частак усходнеславянскай і балтыйскай этнічнай тэрыторыяў і дзяржаватворчых працэсах будучага ВКЛ — харонім ужо пашыраўся на ўсходнеславянскае Панямоньне^[27]. Мяркуецца, што пазьней тэрмін зьведваў насоўваньне на ўсход: акты канца XIV ст. акрэсьліваюць мяжу Літвы на захад ад Менску, але ўжо пад канец першай паловы XV ст. як «Літва» і «Русь» выразна процістаўляюцца Менск і Барысаў^[28]. Тады ж паўстаюць крыніцы, дзе «літоўская» мова адрозьніваецца ад «славянскай»^[29], іншыя аўтары ўжо з канца XIV ст. дзе-нідзе блытаюць паняцьці «літоўскай» і «славянскай» моваў, «Літвы» і «Русі»^[30]. Урэшце, у другой палове XVI ст. у дачыненьні да земляў зьменшанага ў 1569 годзе ВКЛ мяжа «Русі» ўмацоўваецца на правабярэжжы Дняпра і на поўдні ад Полаччыны^[31]. Тым часам найвышэйшы ўзровень выкарыстаньня назвы «Літва» атрымаў значэньне палітычнага народу ВКЛ^[32]. «Літоўскі» палітычны народ разумеўся замежнікамі почасту як палітычны народ з «рускай» культурнай асновай, што складала яго двусэнсоўнасьць побач зь яго рэгіянальным сэнсам і з выпадкамі перасоўваньня гэтага тэрміну ў канцы XVI ст. на значэньне балтыйскага этнасу ВКЛ сярод летувіскіх кніжнікаў (сьпярша ў прускай г. зв. «Малой Летуве», а потым і ў ВКЛ)^[33][34], хоць поруч вядомыя і адасабленьні «літоўцаў» у тым жа сэнсе ад «жамойтаў» (Lietuwai ir Zemaiczems, gentis Samaytice ydioma)^[34][35] і іх разьмежаваньне з паняцьцем палітычнага народу ВКЛ^[34].

• Руская (рускïй езыкъ і да т. п.): называлася так сучасьнікамі, у асноўным з Заходняй Эўропы. Неадназначны тэрмін, якія можа датычыцца як старабеларускай, так і стараўкраінскай, і нават мясцовага царкоўнаславянскага тэксту. Апошняе зьвязвалася з раней існай у ВКЛ дыглясіяй (гл. ніжэй), у выніку чаго царкоўнаславянская і старабеларуская мова разглядаліся як два варыянты аднае мовы, з прычыны чаго дзьве мовы пазначаліся адзіным тэрмінам^[9]. З пачатку XVI ст. тэрмін рускïй языкъ абрысоўваецца ў якасьці саманазвы мовы, поруч зь якім ужываліся радзей таксама простый языкъ, простая молва, простый дïѧлектъ, руский дïѧлектъ, руская мова (то бок такім парадкам назва цесна ўзаемадзейнічала з ужываньнем азначэньня простая, пра што гл. далей). Гэтыя назвы далі падставы для атаясамліваньня шэрагам дасьледнікаў гэтае мовы з расейскай, што няслушна з факталягічнага пункту гледжаньня^[37]. Апошняе прычынілася ў тым ліку да стварэньня тэрміну сучаснае гістарычнае і лінгвістычнае навукі заходнеруская мова (з варыяцыямі). Саманазва беларусаў і іх мовы як «рускіх» гістарычна сягае ў часы ўсходнеславянскай этнічнай агульнасьці. Продкі трох усходнеславянскіх народаў, маючы агульную аснову для разьвіцьця, але стварыўшы ў далейшай гістарычнай пэрспэктыве новыя палітычныя ўмовы, склаліся такім чынам у выглядзе этнасаў, што паасобку захоўвалі «рускую» ідэнтычнасьць, але разьвілі ўласныя культуры^[38][39]. Гэтая ідэнтычнасьць, нягледзячы на ўзьнікненьне трох асобных усходнеславянскіх народаў, генэтычна зьвязаная з разуменьнем рускай этнічнай агульнасьці часоў Кіеўскае Русі, і, такім чынам, у часы гэтае дзяржавы, а таксама пазьнейшага ВКЛ абмяжоўвалася з захаду прыкладна аднолькавымі рубяжамі: навакольлямі Пінску, Берасьця, Клецку, Менску^[40], часам даходзячы да Падляшша^[41]. Тым ня менш, ён так і не набыў дакладна акрэсьленага этнічнага разуменьня і мог пазначаць выняткова суайчыньнікаў у ВКЛ^[m][42]. Адначасна, паняцьце «рускага» народу ВКЛ нават у першай палове XVII ст. пашыралася ня толькі на ўсход ВКЛ і ўкраінскія ваяводзтвы Польшчы, але і на захад беларускай этнічнай тэрыторыі^[n][43]. На гэтую акалічнасьць накладалася навачаснае разуменьне нацыянальнае мовы, яе разьмежаваньне з царкоўнаславянскай (гл. ніжэй)^[44]. Паралельна яму не зьнікаў найвышэйшы ўзровень выкарыстаньня гэтага тэрміну як даўняга рэлігійнага, рэгіянальнага і карпарацыйнага пазначэньня^[45]. Што ж да варыянту тагачаснай лякалізацыі Русі толькі ў межах ВКЛ (гл. вышэй), на захадзе ён сягаў звычайна крайняга ўсходу захаду Беларусі^[o][46]. Паводле гісторыка Андрэя Катлярчука, азначэньне літоўскай мовы — гутарковай мовы ліцьвінаў — як «рускай» таксама тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме кірылічныя «рускія» літары^[22].
• Простая руская або простая гаворка (простый руский язык або простая молва): варыянт папярэдняга, які сустракаўся, напрыклад, у выдаўца Рыгора Хадкевіча (XVI ст.). Аналягічна папярэдняму прыметніку, магла тычыцца таксама і царкоўнаславянскае мовы ў ВКЛ^[9]. На думку беларускага гісторыка Мікола Ермаловіча, варыяцыі назвы выступалі ў пэяратыўным (прыніжальным) значэньні з боку жыхароў ВКЛ каталіцкага вызнаньня, якія засвойвалі польскую самасьвядомасьць^[47]. Тым часам паводле гісторыка Андрэя Катлярчука, азначэньне старабеларускай мовы як «простай» тлумачылася тым, што яна ў параўнаньні з царкоўнаславянскай выкарыстоўвалася выняткова па-за царквой, у сьвецкім жыцьці^[48].

• (Стара)беларуская мова. У дачыненьні да старабеларускага пэрыяду разьвіцьця ўведзены ў пачатку ХІХ ст. і найпаўней адлюстраваў ягоную структуру, хоць ён зазнаваў пярэчаньні ў сувязі з фактам ужываньня мовы па-за межамі беларускай этнічнай тэрыторыі^[15] (напрыклад, беларускія рысы найбольш пераважаюць у XIV—XV стагодзьдзях). У іншым падыходзе да разгляду крыніцаў тэрмін можа разумецца як азначэньне агульнае пісьмовае нормы ўкраінцаў і беларусаў, што падмацоўваецца храналягічна нераўнамернай перавагай уласна беларускіх рысаў у гэтай мове^[49].

• Літоўска-руская мова (рас. литовско-русский язык): расейскія дасьледнікі XIX ст. Пётар Кёпэн, архіяпіскап Філарэт, Сяргей Сахараў, Іван Каратаеў. Ужываўся, у прыватнасьці, у надзвычай спрэчных праблемах (Кёпэнам у 1825 годзе дастасаваны ў дачыненьні мовы выданьняў Францішка Скарыны^[50]).
• Літоўска-славянская мова (рас. литово-славянский язык): Міхал Баброўскі паводле Мікалая Ўлашчыка^[51].
• (Старая) заходнеруская мова або гаворка (рас. (древний) западнорусский язык або наречие): сустракаецца пераважна ў тых дасьледнікаў, якія падтрымлівалі канцэпцыю протарускай стадыі разьвіцьця, асабліва з канца XIX ст. — Яўхім Карскі, Аляксей Шахматаў. Падтрымліваецца ў сучасным мовазнаўстве і гістарыяграфіі, пераважна расейскімі дасьледнікамі. Беларускім мовазнаўцам Уладзімерам Сьвяжынскім зьвязваецца з улучэньнем беларускіх земляў у склад Расейскай імпэрыі, дзе існавала ідэалёгія заходнерусізму, якая адмаўляла ў беларускай моўнай ды этнічнай тоеснасьці, а таксама з папулярнасьцю канцэпцыяў падобнага кірунку ў гістарыяграфіі сучаснай Расеі^[9]. Да самога ўзьнікненьня тэрміну прычынілася ўяўленьне пра беларускую мову як пра дыялект расейскай (у сваю чаргу, існавала і атаясамліваньне старабеларускае мовы з расейскай праз выкарыстаньне ў дачыненьні да першай тэрмінаў руский языкъ і да т. п.), што, зрэшты, набыло факталягічную няслушнасьць у сувязі зь якасна іншым вывучэньнем статусу беларускае мовы сярод іншых усходнеславянскіх і ўсталяваньнем яе самастойнага статусу^[15]. Тэрмін часта ахапляе старабеларускую і стараўкраінскую мовы як блізкія, практычна адзіныя пісьмовыя мовы, і ў гэтым разуменьні можа мець адпаведнік паўднёваруская мова. Але асобныя працы маюць тэндэнцыю да часьцейшага выкарыстаньня тэрміну заходнеруская мова да пісьмовае мовы беларусаў ВКЛ, паўднёваруская мова — да мовы тагачасных украінцаў, хоць адначасна ён можа дастасоўвацца да старажытнарускае мовы. Паводле ўкраінскага мовазнаўцы Віталя Русаноўскага, акрэсьліваецца як «украінска-беларуская» і адасабляецца ад канцылярскае мовы ўкраінцаў украінскіх этнічных тэрыторыяў па-за ВКЛ, у тым ліку пэўнымі графічнымі асаблівасьцямі^[52].
• (Стара)ўкраінская мова. Паводле Віталя Русаноўскага, тоесная паняцьцю заходнеруская мова і ў дачыненьні да мовы дзелавой пісьмовасьці ахапляе як мову ўсяго ВКЛ (то бок, украінскіх і беларускіх этнічных тэрыторыяў), так і ўкраінскіх этнічных тэрыторыяў па-за ВКЛ^[p]. Гэты ж тэрмін пры апісаньні мовы сьвецка-мастацкага жанру ўжыты толькі ў дачыненьні да мовы ўкраінскай этнічнай тэрыторыі^[53]. Аднак радам дасьледнікаў зьвяртаецца ўвага на ўкладаньне агульнадзяржаўных актаў на беларускай этнічнай тэрыторыі, а таксама разьмежаваньне пісьмовых стараўкраінскіх і старабеларускіх рысаў, што не дазваляе пашыраць памянёны тэрмін на ўсю пісьмовую мову ВКЛ^[54].
• Канцылярска-славянская мова (з варыяцыямі). Падтрымліваецца, у прыватнасьці, летувіскімі гістарыяграфіяй і мовазнаўствам. Поруч з гэтым, гэтымі ж навуковымі школамі на падставе сытуацыйных і параўнальна нашмат радзейшых прэцэдэнтаў выкарыстаньня ў афіцыйным ужытку ВКЛ іншых моваў, вусным кантактаваньнем вялікіх князёў ВКЛ з намесьнікамі краіны і неабгрунтаваным пераносам моўнае сытуацыі раньнесярэднявечнай этнічнай Летувы зьмяншаецца дзяржаўная значнасьць старабеларускае мовы; з мэтаю большага абгрунтаваньня перавагі балтыйскага элемэнту ў палітычным жыцьці ВКЛ гэтымі ж навуковымі школамі падтрымліваецца згаданая тэрміналёгія^[55][56].
• Руска-польская мова, руска-польскі дыялект^[9]: Штрытэр, польскія дасьледнікі Самуіл Багуміл Ліндэ, польскі пісьменьнік Вішнеўскі. Погл��ды на старабеларускую мову як варыянт польскай падтрымліваліся, між іншага, наяўнасьцю палянізмаў у шэрагу помнікаў XVII ст.^[57]

З ХІІІ стагодзьдзя ў межах ВКЛ на базе гаворак, што паходзілі ад пляменных дыялектаў дрыгавічоў, паўднёва-ўсходніх крывічоў, часткова радзімічаў і севяранаў пачынае складвацца тагачасная беларуская мова, прычым у яе фармаваньні бралі ўдзел некаторыя з дыялектаў паўднёвых плямёнаў усходніх славянаў, але ў цэлым пачатак вылучэньня асобных рысаў сучасных усходнеславянскіх моваў можа быць аднесены на ХІ—ХІІ стагодзьдзі^[58] З гэтага ж пэрыяду, на думку шэрагу дасьледнікаў гісторыі Беларусі, адлічваецца пачатак этапу фармаваньня беларускага этнасу. Існуюць таксама і гіпотэзы, якія адносяць на пэрыяд XIII ст. канец утварэньня беларускага этнасу^[59][60]. У геаграфічным дачыненьні тагачасны арэал беларускага этнасу ахапіў тэрыторыі, абмежаваныя з усходу і захаду канцавінаю Смаленскае зямлі і басэйнам Бугу адпаведна, на поўначы і поўдні — Наўгародзкай зямлёй, верхавінамі Волгі ды басэйнам Прыпяці адпаведна^[61], што суправаджалася разрывам між будучымі межамі этнічных арэалаў арэалу крывічоў, які ў выніку распаўся на паўднёва-заходнюю частку (частку будучага беларускага арэалу) і расейскую паўночна-ўсходнюю^[62]. Такім чынам, канец аб’яднаньню этнічных беларускіх земляў у складзе ВКЛ — дзяржавы, дзе тагачасная беларуская пісьмовая культура атрымала перавагу — быў скончаны ўключэньнем у склад ВКЛ Смаленскае зямлі (пра што гл. ніжэй)^[61].

Існуе меркаваньне, якое разглядае старабеларускую мову як выключна пісьмовую, якая мае царкоўнаславянскія або наогул штучныя карані, на якія ўплывалі мясцовыя беларускія і ўкраінскія гаворкі (З. Зінкявічус, Ё. Палёніс)^[9]; погляд на старабеларускую мову як такую, што мела стараславянскую аснову з польскім і часткова ўсходнеславянскім уплывам выказвалася францускім лінгвістам А. Мартэлем^[63]. Прадстаўленае меркаваньне, згодна зь якім беларуская і ўкраінская этнічная тэрыторыі мелі мову агульнае прыроды^[54].

Прынятая ў Расейскай імпэрыі афіцыйная канцэпцыя сьцьвярджала, што старабеларуская (беларуская) мова паходзіць з адзінай старажытнарускай прамовы, як і самі яе носьбіты разам з расейцамі і ўкраінцамі — з старажытнарускага этнасу. Але шэраг дасьледнікаў (С. Смаль-Стоцкі, Р. Піўтарак, В. Грыцкевіч і інш.) паказваюць на самастойнае паходжаньне кожнай з усходнеславянскіх моваў з агульнаславянскай прамовы. На карысьць гэтага паказваюць адлюстраваньне фанэтычных, граматычных і лексычных рысаў жывога беларускага маўленьня ўжо ў фактычна першых арыгінальных тэкстах, створаных на беларускай этнічнай тэрыторыі — граматах смаленскага князя Мсьціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам (1229), полацкага япіскапа Якава (1300), вялікай княгіні Ўльяны царкве ў Азярышчах (1377) і інш.^[4] Але істотнай выяўляецца старажытнаруская моўная аснова гэтых помнікаў, выразна беларускія рысы гэтых помнікаў яшчэ не складаюць нормы^[64], хоць помнікі масавага маўленьня — берасьцяныя граматы розных частак усходнеславянскае тэрыторыі — паказваюць на выразнае разбурэньне першай як літаратурнай нормы (гл. ніжэй). Тым ня менш, у навуцы палажэньне пра старажытнарускую мову як пра мову-продка і мову, што ўжывалася ўсходнімі славянамі да XIV ст., зьяўляецца агульнапрынятым^[q], што датычна грамадзка-сацыяльнай, палітычнай і культурнай роляў старабеларускае мовы ў шэрагу галінаў пісьмовае дзейнасьці дапаўняецца пэўным суіснаваньнем (гл. ніжэй) пісьмовае культуры, што яўна засноўвалася на народным маўленьні (перадусім актавая пісьмовасьць), асацыяваным зь беларускім этнасам, і пісьмовае культуры, заснаванай на відавочна ўсходнеславянскіх і разам з тым вызначана небеларускіх сродках мовы (найранейшае летапісаньне ў ВКЛ). Нарэшце, вылучэньне старажытнарускае мовы з праславянскай і далейшы распад старажытнарускай ня сталі раўнамерным мэханічным працэсам: па ўсёй бачнасьці, старажытнаруская мова ўспадкавала шэраг праславянскіх дыялектызмаў, што потым знайшлі сваё адлюстраваньне ва ўсходнеславянскіх мовах (напрыклад, розныя формы дзеясловаў 1 асобы множнага ліку ці трэцяй асобы адзіночнага)^[65], некаторыя зь іх узьнікалі на будучай беларускай або ўкраінскай этнічных тэрыторыях ужо з ХІ—ХІІ стагодзьдзяў (гл. далей).

Найранейшай пісьмовай фіксацыяй старабеларускай мовы можна лічыць дагавор Полацку з Рыгай, складзены ў 1330 годзе^[66]. У гэты ж час дзяржаўныя пераўтварэньні аддзяляюць тагачасныя ўсходнеславянскія гаворкі сучасных Беларусі і Ўкраіны ад усходнеславянскіх гаворак цяперашняе Расеі^[67]. Полацкія і смаленскія дакумэнты гэтай эпохі сьведчаць пра пачатак працэсу складваньня тагачасных формаў беларускае мовы^[68]; адносна ўласна працэсу адасабленьня беларускіх гаворак з старажытнарускае мовы, на якіх была заснаваная старабеларуская пісьмовая мова, адметна, што мову берасьцяных граматаў асобных рэгіёнаў (у прыватнасьці, Віцебску) нельга адносіць да старажытнарускае літаратурнае традыцыі з прычыны амаль поўнай адсутнасьці ў іх царкоўнаславянскіх рысаў^[69]. Зь іншага боку, у пытаньні дзелавой мовы беларускай этнічнай тэрыторыі як паказьніку, што адлюстроўваў пісьмовую культуру на народнай моўнай аснове, мове актаў нельга аддаваць выключную ўвагу з прычыны падтрыманьня старажытнарускае мовы ў гэтай жа галіне (напрыклад, дзеяньне ў асобных рэгіёнах Рускай Праўды^[70].

Нягледзячы на фармаваньне беларускага этнасу каля ХІІІ ст., на беларускай этнічнай тэрыторыі існавала два цэнтры палітычнае кансалідацыі: раньняе ВКЛ і палітычнае аб’яднаньне Полацкага ды Смаленскага княстваў. Гэтая адасобленасьць у сутнасьці захавалася і далей празь першапачаткова фэўдальны, г.зн. фэдэрацыйны характар ВКЛ, хоць у цэлым этнічная кансалідацыя беларусаў нават паскорылася (што асабліва важна на фоне існаваньня беларускай моўнай традыцыі на грунце смаленска-полацкіх гаворак). Тым ня менш, працяглая цэнтралізацыя^[r], а таксама кансалідацыя пры дапамозе ўсходнеславянскага фэўдальнага права ў ВКЛ у асноўным скончылі працэс складаньня ВКЛ як фэўдальнае дзяржавы з ужыванай старабеларускай мовай. Усходнеславянскі этнічны кампанэнт у ВКЛ з часу яго паўстаньня быў большным колькасна і тэрытарыяльна, паралельна гэтаму працэсу балты ВКЛ засвойвалі ўсходнеславянскае фэўдальнае права^[71], што падмацоўвалася эканамічнай моцай усходнеславянскіх земляў краіны^[72][s].

Як меркаваў нарвэскі славіст К. Станг, на тэрыторыі ВКЛ з канца XIV ст. існавала некалькі тыпаў актавай старабеларускай мовы, якія адрозьніваліся адна ад адной граматычнымі і артаграфічнымі рысамі. Такія тыпы ўключалі ў сябе моўную форму Полацку, Віцебску і Смаленску, мову канцылярыі Вітаўта, мову граматаў Казімера, а таксама канцылярскую мову часоў Аляксандра^[1]. На думку Е. Курашкевіча, А. Сабалеўскага і К. Станга, дадаткова існавалі галіцкія і малдаўскія (агульнапаўднёвамаларускія) і валынскія ды беларускія граматы^[54]. У сваю чаргу, нават дэмакратычныя ў сваім напісаньні помнікі актавага пісьма засноўваліся на старажытнарускай традыцыі, хоць і адбывалася іх паступовае набліжэньне з народнаю мовай (гл. «Ступені дэмакратызацыі пісьма»), бо адносна старабеларускае мовы як зьявы пісьмовае культуры большае часткі яе існаваньня выяўляецца яе аснова зь беларускіх народных гаворак^[73].

У моўнай форме Віцебску, Смаленску ды Полацку вылучалася цоканьне (зьмяшэньне гукаў [t͡ʃ] ды [t͡s])^[t], зьмяшэньне е ды і, а таксама зьвязка есме ў пэрфэкце. Такіх рысаў няма ў мове канцылярыі Вітаўта, якая падзяляе некаторыя характарыстыкі з моваю ўкраінскіх канцылярыяў. У пісьмовасьці часоў Казімера паўднёвавалынскі ўплыў зьмяншаецца, у выніку чаго форма мовы стала належыць да паўночнавалынскага або паўднёвабеларускага тыпу (пры гэтым тагачасныя граматы паходзяць у асноўным зь беларускіх рэгіёнаў, маючы, напрыклад, супадзеньне е і яць ва ўсіх пазыцыях). Пры Аляксандры мова стандартызуецца і дасягае стабільнай формы, а за часоў Жыгімонта Аўгуста зьнікае паўднёвы (украінскі) тып актавае мовы; тагачасная канцылярская мова ВКЛ выступала ўжо як мова, блізкая да беларускіх гаворак каля Вільні. У гэтай жа мове паступова распусьцілася і полацка-смаленская форма старабеларускай мовы^[1][74][75].

На думку Янкі Станкевіча, з XIV стагодзьдзя літаратурная старабеларуская мова засноўвалася на гаворках паўднёвай Полаччыны. З XV стагодзьдзя ўплыў павялічылі гаворкі паўночнага ўсходу, але гэты працэс быў спынены літоўска-маскоўскімі войнамі, пасьля чаго літаратурная аснова мовы перасунулася на заходнія гаворкі цэнтральнага дыялекту^[76]. Урэшце, літаратурныя функцыі паступова замацаваліся за мескім кайнэ Вільні^[77], у прыватнасьці, акты мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў выступаюць як адзіныя ў моўным дачыненьні нягледзячы на паходжаньне з розных частак ВКЛ, а таксама Варшавы ці Кракава^[78]. Гэта паслужыла адным з чыньнікаў кансэрватыўнасьці пісьмовае старабеларускае мовы, г.зн. вымушала ўнікаць найбольш выразных беларускіх рысаў дзеля выкарыстаньня актаў ды іншых помнікаў на этнічна ўкраінскіх тэрыторыях^[79].

Як устанавіў Я. Карскі, на народным грунце паступова выпрацавалася досыць штучная мова, якая стала выкарыстоўвацца як у дзяржаўных галінах дзейнасьці, так і ў іншых (напрыклад, сьвецкіх творах)^[1][80]. На думку І. Лапа, вялікую ролю ў фармаваньні старабеларускай літаратурнай мовы адыгралі ня толькі фактары літаратуры, але і патрэбы дзяржаўных функцыяў. Тым ня менш, мова сялянства зьяўлялася досыць далёкай ад пісьмовай мовы, але да яе было бліжэйшым маўленьне вышэйшае клясы дзяржавы. Адметным зьяўляецца таксама той факт, што ў дзелавой літаратуры тых часоў уплыў мясцовых гаворак адбіваецца менш, чымся ў рукапіснай рэлігійнай літаратуры^[1].

З часоў Крэўскай уніі пачынаецца працэс выцясьненьня старабеларускае мовы польскай^[9]. З XV ст. у сувязі з збліжэньнем з Польшчай царкоўнаславянская мова выцясьняецца спачатку з жыціяў, на замену якой прыходзіць старабеларуская мова, у пачатку наступнага стагодзьдзя старабеларуская мова займае нішу кананічных рэлігійных тэкстаў^[81]. У часы свайго найбольш актыўнага выкарыстаньня старабеларуская мова мела статус афіцыйнае мовы Вялікага Княства Літоўскага і ўжывалася як сродак зносінаў між тагачаснымі беларусамі і іншымі этнічнымі групамі краіны (летувісамі-аўкштайтамі, жамойтамі, латгаламі, татарамі, габрэямі, цыганамі, караімамі і інш.)^[82]. Старабеларуская мова адзначаецца сучасьнікамі на мяжы XV—XVI стагодзьдзяў як паўсюдная прэстыжная мова летувісаў у ВКЛ^[83][u]. Ужо паводле стану на 1557 г. (рэфэрат пра мусульманаў ВКЛ, напісаны літоўскім татарынам асманскаму султану Сулейману) адзначаецца родны характар тагачаснае народнае беларускае мовы для большасьці літоўскіх татараў^[84][85], хоць паланёныя татары ў бітве пад Клецкам (1506) мусілі захоўваць уласныя дыялекты. У прыватнасьці, не пазьней як у XVII ст. на старабеларускую мову быў перакладзены Каран, хоць верагодна, што старабеларуская мова выкарыстоўвалася ў літаратуры літоўскіх татараў з XV ст.^[84]

Эпохай росквіту дзелавой пісьмовасьці на старабеларускай мове можна лічыць XVI стагодзьдзе, калі на мове выйшла тры Статуты ВКЛ (1529, 1566, 1588), складаліся афіцыйныя дакумэнты агульнадзяржаўнага і мясцовага ўзроўню^[1]. У Другім літоўскім Статуце мова атрымала афіцыйнае замацаваньне^[86]. Пісьмовыя помнікі гэтага ж стагодзьдзя сьведчаць на карысьць складаньня на той час усіх характэрных асаблівасьцяў мовы, якія сталі ўласьцівымі і ў тым ліку сучаснай беларускай мове^[87]. Далей, як лічыцца, адбывалася паступовае разьмеркаваньне тых або іншых лінгвістычных рысаў паводле асобных дыялектаў мовы^[81]. Адначасна, з 1441 г. у Мэтрыцы ВКЛ фіксуецца корпус актаў на шэрагу іншых моваў (у прыватнасьці, на польскай і лаціне). Так, напрыклад, аддзел дакумэнтаў на лаціне канцылярыі ВКЛ ў другой палове 1530-х гг. узначальваўся двума пісарамі^[88], а ўжываньне мовы як сродку перадачы афіцыйных зносінаў у ВКЛ ня стала поўнасьцю агульнадзяржаўным празь нярэдкае карыстаньне лаціны ў актах, выдадзеных пераважна этнічна летувіскім землям^[89], а з канца XV ст. лаціна выкарыстоўвалася ў ВКЛ у актах фундацыі касьцёлаў^[90], хоць выкарыстаньне старабеларускае мовы ў актах фундацыі касьцёлаў ВКЛ было прыкметным нават у канцы XVI ст.^[91] Урэшце, лаціна выкарыстоўваецца ва ўсіх агульназемскіх прывілеях ВКЛ з 1387 г. па другую палову XVI ст.^[92]

Да пачатку XVII стагодзьдзя на тэрыторыях этнічнага арэалу ўсходніх славянаў, у тым ліку і ў ВКЛ, дзейнічаў стан дыглясіі з удзелам царкоўнаславянскае і старабеларускае моваў, што прычынялася да выкарыстаньня абедзьвюх моваў у розных галінах грамадзтва і недапушчэньня іх ужываньня ў адной і той жа галіне^[9]. Дыглясія прыводзіла да выкарыстаньня аднаго і таго ж тэрміну датычна адразу старабеларускай і царкоўнаславянскай моваў. Летапісныя традыцыі ў пэўнай, хоць і меншай паводле маштабу ступені абумоўлівалі дыглясію старабеларускай ды старажытнарускай моваў, значна меншым і спэцыфічным было ўзаемадзеяньне старабеларускае мовы з польскай, расейскай і стараўкраінскай. Сукупнасьць генэтычна беларускіх моўных рысаў, супрацьпастаўленых наратыўным крыніцам і літургічным помнікам стала вынікам арыентацыі на іншую літаратурную мадэль, якая стала іншай у выніку своеасаблівага культурнага падтэксту першых паасобных уласнабеларускіх паводле мовы літургічных твораў (гл. ніжэй). У выніку, уласна тагачасная беларуская мова ў рознай ступені свайго праяўленьня была ўключана ў схему «рэлігійная і навуковая царкоўнаславянская літаратура — сьвецка-мастацкія помнікі з старажытнарускімі і старабеларускімі элемэнтамі — некананічная, бліжэйшая да жывой мовы літаратура — найбліжэйшая да народнай мовы дзелавая пісьмовасьць». Існаваньне гэтае схемы прыкладна да другой паловы XVI ст. суправаджалася паступовым вывадам зь пісьма старажытнарускае мовы^[93].

У часы пашырэньня царкоўнаславянскае мовы ў галіне праваслаўных літур��ічных тэкстаў уласна царкоўнаславянская мова, у сваю чаргу, зазнавала ўплыў з боку старабеларускае мовы, што надае падставы шэрагу дасьледнікаў вылучаць асобны звод царкоўнаславянскае мовы ВКЛ^[12]. Гэты ўплыў, у прыватнасьці, вядомы з 1480-х гг., калі ў Кракаўскай друкарні, заснаванай магнатамі ВКЛ, выйшлі Трыёдзь каляровая (1483), Актоіх, Часаслоў, Псалтыр, Трыёдзь постная, Трыёдзь Каляровая (1491)^[94]. Беларускі звод царкоўнаславянскае мовы таксама зафіксаваны дзякуючы помнікам ерэтычнага пісьменства мяжы XV—XVI стагодзьдзяў (гл. ніжэй)^[95]. Нярэдка падобная беларусізацыя гэтага зводу адбывалася не стыхійна, а цалкам пасьлядоўна. Зрэшты, гэты працэс спыніўся зь сярэдзіны XVI ст., калі канчаткова акрэсьліліся галіны дзейнасьці старабеларускае і царкоўнаславянскае моваў, а значна менш беларусізаваная царкоўнаславянская мова атрымала падмацаваньне дзякуючы перадрукоўцы маскоўскіх твораў і рэлігійнаму змаганьню, якое прычынілася да росту інтарэсу да царкоўнаславянскай мовы ў канцы XVI ст. Гэтае функцыянальнае разьмежаваньне ў выніку фактычна аддало ў прэрагатыву старабеларускае мовы сьвецкую пісьмовасьць, царкоўнаславянскай — літургічную^[96].

Пачынаючы зь сярэдзіны XVII ст. у сувязі зь міграцыяй шэрагу дзеячоў культуры ВКЛ у Маскоўскую дзяржаву ўплыў старабеларускае рэдакцыі царкоўнаславянскае мовы зьведала і царкоўнаславянская мова Масквы^[97].

Падобнае ўзьдзеяньне, да прыкладу, зазнавала таксама польская мова (напрыклад, адметна старабеларускія запазычваньні ў дыярыюшах Мацея Стрыйкоўскага)^[54]. Зь цягам палянізацыі арыстакратыі ВКЛ беларусізмы пранікалі ў вымаўленьне, лексыку, словаўтварэньне, што адлюстроўваюць лісты Жыгімонта Аўгуста, Сапегаў і Радзівілаў^[98].

Дзякуючы пранікненьню ў ВКЛ ідэяў Рэнэсансу, Рэфармацыі і гуманізму адбываўся зрух з царкоўнаславянска-старабеларускай дыглясіі да сытуацыі білінгвізму, што, на думку, Б. Усьпенскага, стала вынікам капіяваньня сытуацыі лацінска-польскага білінгвізму ў Польшчы, якая на той момант выступала як пасрэднік пры атрыманьні ВКЛ ідэяў Заходняй Эўропы. На карысьць узьнікненьня білінгвізму ў ВКЛ і таго, што гэтая зьява зьявілася дзякуючы польскаму ўплыву, сьведчаць пераклады рэлігійных (але некананічных) твораў, у прыватнасьці «Страсьцяў Хрыстовых», «Аповесьці аб трох каралёх-валхвох» і «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», ажыцьцёўленыя ў каталіцкім асяродзьдзі. Пачатак старабеларуска-царкоўнаславянскаму білінгвізму ў ВКЛ паклала ідэя перакладу Бібліі Скарынам, пры гэтым, аднак, у выданьнях Скарыны назіраецца сынтэз старабеларускіх і царкоўнаславянскіх элемэнтаў зь перавагай апошніх^[9].

Актывізацыі ў XVI ст. беларускамоўнага разьвіцьця літургіі спрыяў рост увагі да народнае мовы як паказьніку грамадзкіх інтарэсаў у сувязі з інстытуцыяналізацыяй саслоўнае сыстэмы ВКЛ і ростам уплыву Рэфармацыі, што адбывалася на фоне зьяўленьня іншых славянскіх Бібліяў: так, у 1488 г. была выдадзеная поўная друкаваная чэская Біблія, зь сярэдзіны XV ст. узьнікае поўны польскі рукапісны пераклад^[99]. Працэс ня быў рэзкім і адбываўся пасьлядоўна: так, уплыў старабеларуска-царкоўнаславянскае дыглясіі назіраўся ў старабеларускіх тэкстах Сымона Буднага. Адзначаецца, што царкоўнаславянская мова мела ролю сымбалю непарушнасьці існых культурных установак, што прывяло да негатоўнасьці прыняцьця новых моўных ідэяў у асяродку праваслаўнае грамадзкасьці ВКЛ^[9][100]. Нягледзячы на тое, што працэс адмаўленьня ад дыглясіі збольшага быў закладзены Скарынам, у гэтую эпоху ўжо не назіраецца зьмяшэньня тэрмінаў адносна царкоўнаславянскай і старабеларускай: напрыклад, абноўлены, інавацыйны варыянт кірыліцы, якім друкаваліся выданьні Скарыны, акрэсьліваліся выдаўцом тэрмінам, асобным ад тэрміну для царкоўнаславянскае мовы (рускими словами а словенским языком)^[9][v], хоць наогул такія спробы назіраюцца ўжо на мяжы XV—XVI стагодзьдзяў^[101]. Тым ня менш, нягледзячы на перавагу царкоўнаславянскае лексыкі ды іншых элемэнтаў у творах Ф. Скарыны, ён акрэсьліваў мову шэрагу сваіх выданьняў як руский языкъ, што найлепш тлумачыцца этнічнай прыналежнасьцю патэнцыяльных іх адрасатаў. Разам з тым, гэты тэрмін Скарынам усё-ткі не выкарыстоўваўся ў дачыненьні да твораў зь меншаю колькасьцю беларусізмаў (Псалтыр, Апостал, Малая падарожная кніжыца)^[102]. Сама ідэя існаваньня і складаньня падобных мяшаных твораў узьнікла праз зразумеласьць пэўных царкоўнаславянскіх формаў шэраговым чытачам у сувязі з пашырэньнем царкоўнаславянскае літаратуры. Захоўвалася таксама і ідэя царкоўнаславянскае мовы як паказьніку адзінае праваслаўнае культуры. У выніку, гэта прычынялася нават да шырокага зьмешваньня словаў тыпу власъ, врагъ, глава — волосъ, ворогъ, голова^[103].

У гэты ж пэрыяд Васілём Цяпінскім зьдзяйсьняецца пераклад і выданьне Эвангельля на старабеларускай мове^[104]. Пры гэтым ужо з канца XIV ст. прасочваюцца пачаткі працэсу паступовай замены царкоўнаславянскіх і старажытнарускіх формаў на старабеларускія, які адбываўся стыхійна і адбіваўся нават на рэлігійных тэкстах^[105]. Непасрэдныя пераклады хрысьціянскіх тэкстаў на старабеларускую мову пачалі зьяўляцца, імаверна, з канца XV ст., але дагэтуль дайшлі толькі пэўныя тэксты пачатку XVI ст. (у прыватнасьці, «Ёў», «Рут», «Эклезіяст», «Прытчы Салямонавы», «Плач Ераміі», «Кніга Данііла Прарока», «Эсьфір»). Шэраг іх перакладзены з габрэйскіх ці заходнеславянскіх тэкстаў, пры гэтым адзін зь іх, «Песьня песень», часам неабгрунтавана адносіцца да ўкраінскіх^[106][107]. Шэраг іх адлюстроўвае як рысы, што збліжалі іх з мовай актавае пісьмовасьці, так і кардынальна інавацыйныя для тагачаснага традыцыйнага пісьма рысы^[108] Аднак, нават гэтыя помнікі ўтрымліваюць царкоўнаславянізмы^[109].

Амаль не перакладаўся на старабеларускую мову Новы Запавет (вядомыя два пераклады Эвангельля), што, відаць, тлумачыцца яго вузкаспэцыялізаваным выкарыстаньнем, дзе пераважалі царкоўнаславянская мова (праваслаўе) або лаціна (каталіцызм)^[110].

Адначасова з ХІІ ст. існавала арыгінальнае летапісаньне на будучай беларускай этнічнай тэрыторыі, што доўжылася да XVI ст. і вядомае ў асобных сьпісах (Віленскі, Увараўскі, Супрасьльскі, Акадэмічны, гл. беларуска-літоўскія летапісы) альбо ў якасьці часткова захаваных фрагмэнтаў. Іх мова ў сутнасьці ўяўляе сабой у большасьці выпадкаў старажытнарускую, што датычыць перапісаных летапісаў, хоць часам яны маюць пэўную колькасьць беларусізмаў^[111]. Зь дзелавой пісьмовасьці, што адлюстроўвала стан тагачаснае беларускае мовы ў маўленьні большасьці яе носьбітаў, а таксама арыгінальныя літоўскія практыкі пісьма, у гэтыя помнікі летапісаньня адбывалася інфільтрацыя спэцыфічных артаграфічных прыёмаў^[112]. Інфільтрацыя беларусізмаў праяўлялася таксама ў наяўнасьці лексычных беларусізмаў, сынанімічных беларуска-старажытнарускіх параў, спэцыфічных старабеларускіх запазычваньняў^[113]. У якасьці інфільтраваных беларусізмаў або ступені іх насычанасьці можна разглядаць розную частасьць лексычных беларусізмаў і розную частасьць спэцыфічных прыкметаў г.зв. другога паўднёваславянскага ўплыву^[w][114].

У другой палове XVI стагодзьдзя выкарыстаньне старабеларускае мовы пашыраецца дзякуючы пранікненьню мовы ў канфэсійную галіну, адбывалася разьвіцьцё дзелавой камунікацыі на гэтай мове. Пашырэньне выкарыстаньня старабеларускае мовы цягнула за сабою яе стабілізацыю з прычыны павелічэньня колькасьці пісьмовых узораў мовы; рост прэстыжу старабеларускае мовы засьведчаны дзякуючы перакладам на мову літургічных дакумэнтаў неславянскіх этнасаў ВКЛ (татараў, габрэяў). Падобны рост статусу старабеларускае мовы зьвязваецца з зьнікненьнем уплыву царкоўнаславянскае мовы, таксама на гэтае ж стагодзьдзе прыпадае выпрацоўка нормаў лексыкі, артаграфіі і граматыкі дзелавой старабеларускай мовы, прычынаю чаго, імаверна, стала ўзьдзеяньне народнае мовы або імкненьне да набліжэньня да яе^[9]. Самай прагрэсіўнай галіной графікі старабеларускай дзелавой мовы выявілася графіка, дзе адбылося адкіданьне дублетных графічных сродкаў^[115].

Недастатковае разьвіцьцё культурнай, этнічнай, грамадзкай ідэнтыфікацыі беларускага насельніцтва ВКЛ, манаполія царквы на шэраг галінаў культурнае дзейнасьці прычыніліся да таго, што ў пэрыяд ХІІІ—XV ст. сьвецкая і рэлігійная літаратура сілкавалася пераважна з старажытных крыніцаў, г.зн. у строгім дачыненьні не адносілася да помнікаў старабеларускае мовы^[116]. Аднак з пашырэньнем у ВКЛ актавага пісьменства старабеларуская мова пакрысе інфільтравалася ў іншыя галіны культурнае дзейнасьці, што ў XV ст. выявілася ў выглядзе зьяўленьня перакладаў такіх твораў як «Пакуты Хрыста», «Жыціе Аляксея, чалавека божага», «Аповесьць аб трох каралёх-валхвох» (гл. ніжэй)^[117], хоць гэты працэс ішоў павольна да сярэдзіны XVI ст. і адзначаўся існаваньнем вялікага корпусу арыгінальных літоўскіх летапісаў, напісаных на старажытнарускай мове (гл. вышэй). Што ж датычыць сьвецкай арыгінальнай літаратуры, то да ўкладаньня поўных зводаў этапнай зьявай стала «Аповесьць пра Падольле», чыя старабеларуская, дастаткова дэмакратычная мова тлумачыцца сьвецкім асяродзьдзем аўтара^[118]. Традыцыі беларускамоўнага летапісаньня пасьля неўзабаве напісанай «Хронікі Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага» прадоўжыліся дзякуючы складаньню «Хронікі Быхаўца»^[119][120].

З пачатку XVI ст. старабеларуская мова стала прадметам школьнага навучаньня, хоць пра гэта захаваліся пераважна ўскосныя зьвесткі. З канца таго ж стагодзьдзя гэтае вывучэньне ўзрастае ў брацкіх школах (якіх у ВКЛ існавала больш за дваццаць), што ўзьніклі як рэакцыя на Берасьцейскую царкоўную унію і ставілі на мэце падрыхтоўку адукаваных палемістаў. Вывучэньне мовы тлумачылася патрэбаю перакладу хрысьціянскіх тэкстаў на старабеларускую мову і яе пэўнай роляй як паказьніку культурнай ідэнтычнасьці ў супрацьвагу росту асыміляцыі. У сваю чаргу, дзеля папулярызацыі рэлігійнага ўплыву іншых канфэсіяў вывучэньне мовы было разгорнута ў каталіцкіх і ўніяцкіх школах^[121].

Далейшае павелічэньне корпусу літаратуры на старабеларускай мове абумоўлівалася распачатым з XVI ст. працэсам адасабленьня карпарацыйных інтарэсаў, узмацненьнем сэкулярызацыйных поглядаў і зьмяншэньнем манаполіі царквы на культурную дзейнасьць^[122], што ў цэлым закладала глебу для ўспрыманьня ідэяў Адраджэньня і Рэфармацыі, і каталізавалася кантактамі з заходнеэўрапейскай культурай; гэтыя ж культурныя плыні вялі да дэмакратызацыі ўласна моўнае культуры і пашырэньня ўжываных жанравых сродкаў^[123]. Гэты працэс прычыняўся да адчуваньня патрэбы ў перакладных творах, што прывяло да напісаньня «Гісторыі Троі», «Александрыі», «Аповесьці аб Трышчане» і г.д.^[124] Актывізацыя Рэфармацыі і пранікненьне яе ідэяў у ВКЛ спараджалі далейшае разьвіцьцё літаратуры шляхам патрэбы прасоўваньня гэтых ідэяў, згодна зь іх дактрынай, сярод простага насельніцтва, што прычынілася да дзейнасьці Буднага^[125]. Досьвед ранейшых адзінкавых схізматычных перакладаў т��ораў на беларускую народную мову таго часу стварыў падставу для складаньня арыгінальных царкоўных твораў, пачатак чаго зьвязаны з выданьнем Сымонам Будным Катэхізісу (1562 г.) і «Апраўданьня ��рэшнага чалавека перад Богам» (1562 г., не захаваўся)^[126]. Каля 1580 г. Васілём Цяпінскім-Амельяновічам было перакладзена Эвангельле, што пасьля Псалтыру зноў азнаменавала тэндэнцыю да перакладу найвядомых хрысьціянскіх твораў^[127], але ў неправаслаўных плынях пранікненьне старабеларускае мовы ў рэлігійную літаратуру ў пэўнай ступені спынілася праз папулярнасьць пратэстантызму пераважна сярод фэўдалаў, што спарадзіла згортваньне выданьня блізкае да народнае мовы рэфармацкае літаратуры^[125]. Адначасова, у 1556-1561 гг. зьявілася ўкраінскае Эвангельле, але яно адлюстроўвае ў цэлым большую ўвагу ва ўкраінскіх ваяводзтвах ВКЛ да спадчыны царкоўнаславянскае мовы^[128]. Аднак у выніку ключавой асаблівасьцю Рэфармацыі ў ВКЛ у параўнаньні з рэфармацыйнымі працэсамі ў астатніх краінах Эўропы ў этнакультурным дачыненьні стала параўнальна шырокае выкарыстаньне ў рэфармацкай пропаведзі немясцовых моваў (у прыватнасьці, польскай), а таксама адсутнасьць сацыяльнае базы Рэфармацыі, што, такім чынам, не прыводзіла да істотнага пашырэньня выкарыстаньня старабеларускае мовы^[129][x]. Стараўкраінская мова ў сутнасьці яшчэ не пераадолела дыглясіі з удзелам царкоўнаславянскае мовы, што паглыбіла разьмежаваньне яе з старабеларускай^[130].

Разам з тым, структурна старабеларускімі зьяўляюцца пераклады канца XV ст. твораў «Пакуты Хрыста», «Жыціе Аляксея, чалавека божага», «Аповесьць аб трох каралёх-валхвох», зробленыя ў каталіцкім асяродзьдзі, хутчэй за ўсё, не з царкоўнаславянскіх сьпісаў і асобамі, мала знаёмымі з царкоўнаславянскай традыцыяй^[y][131].

Побач з комплекснай перабудовай схемы галінаў, дзе выкарыстоўвалася старабеларуская мова, зь сярэдзіны XVI ст. пасьля стабілізацыі лексыкі, граматыкі і артаграфіі мова ўваходзіць у стан наддыялектнае нівэліроўкі. Помнікі пісьма розных рэгіёнаў ВКЛ практычна ня маюць дыялектных рысаў, што падтрымлівалася, у прыватнасьці, перапісваньнем кніг. У сваю чаргу, пэўная нівэліроўка адбылася ў літаратурнай мове адносна яе дыялектнай асновы^[132].

На мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў на старабеларускай мове пачынаюць складацца палемічныя творы, што было прычынена падзеямі Берасьцейскай уніі; друкаваныя тэксты гэтае галіны мелі больш архаічны характар з прычыны ранейшага выкарыстаньня царкоўнаславянскае мовы ў друку, у той час як рукапісныя палемічныя творы былі больш набліжаныя да народнага маўленьня. Тым ня менш, выкарыстаньне тагачаснае старабеларускае мовы ў рэлігійным дачыненьні было частковым і найчасьцей было пашырана ў пропаведзях і тлумачэньнях рэлігійных твораў^[81]. Інтарэс да царкоўнаславянскае мовы — афіцыйнае мовы праваслаўнае літургіі — стаў зноў падвышацца дзякуючы змаганьню ідэолягаў праваслаўя і каталіцызму, што ўзнавіла пранікненьне царкоўнаславянскіх рысаў у старабеларускую пісьмовасьць^[133]. З 1596 г. па сярэдзіну XVII ст. назіраецца імкненьне да інстытуцыяналізаванага вывучэньня ў ВКЛ царкоўнаславянскае мовы, друк на апошняй значна перавысіў беларускі (гл. ніжэй), хоць у пэўнай ступені ўласна беларускамоўная адукацыя падтрымлівалася як брацкімі школамі, так і іх ідэалягічнымі апанэнтамі ў каталіцкім і ўніяцкім асяродзьдзі. Віленская кангрэгацыя 1636 г., у прыватнасьці, забавязала ўніяцкіх прапаведнікаў выкарыстоўваць беларускую мову ў набажэнстве^[37]. Старабеларускае пісьменства ў сутнасьці дасягае найвышэйшага стану разьвіцьця дзякуючы замацаваньню наддыялектнага кайнэ, уніфікацыі пісьма ў актавай пісьмовасьці (пры гэтым побач з уніфікацыяй у пісьмо часам пранікалі ўсё большыя спробы адлюстраваньня народнага вымаўленьня, пра што гл. ніжэй) і стварэньню перакладных твораў, маўленьне якіх таксама надзвычай блізкае да народнага (аповесьць пра Трыстана, аповесьць пра Баву, гісторыя аб Атыле, кніга пра Тундала), пры гэтым апошнія не былі зьвязаныя з архаізаванымі пратографамі^[z]

Да сярэдзіны XVII стагодзьдзя ўсё мацней пачала праўляцца тэндэнцыя да дыфэрэнцыяцыі старабеларускай мовы і тагачасных формаў украінскае мовы. Акрамя таго, структурныя адрозьненьні, а таксама сьведчаньні сучасьнікаў гавораць на карысьць яўнага разьмежаваньня паміж старабеларускай і тагачаснай расейскай мовамі^[134]. Ва ўласна Маскоўскай дзяржаве існаваў тэрмін «беларускае пісьмо», пад якім разумелі лексычныя і графічныя рысы афіцыйнай мовы ВКЛ, што адрозьнівалі яе ад пісьмовае мовы Масквы (гл. вышэй)^[16]. Усьведамленьне блізкімі паводле мовы расейцамі старабеларускае мовы як асобнай выяўлялася нават у перакладзе беларусізмаў у зьмяшаных беларуска-царкоўнаславянскіх тэкстах (напрыклад, у расейскім сьпісе «Арыстотэлевых варотаў» пачатку XVII ст.)^[135]. На мяжы XVI—XVIІ стагодзьдзяў паралельна гэтаму працэсу адбылося канчатковае разьмежаваньне сьвецкіх твораў як твораў, дзе ўжывалася старабеларуская мова, і твораў літургіі, дзе ўжывалася царкоўнаславянская, што было падрыхтавана існым на той час досьведам рознага выкарыстаньня дзьвюх памянёных моваў, іх адасобленага ўяўленьня і ростам цікаўнасьці да рэлігійных твораў у сувязі з ростам Контррэфармацыі, адказам на якую стаў спэцыфічны ўздым праваслаўнае культуры (гл. вышэй)^[96].

На думку К. Станга, паступовы працэс звужэньня карыстаньня старабеларускае мовы на карысьць польскай адлічваецца прыкладна з 1480 г.^[54]. Працэс заняпаду ня стаў строга дыяхранічным і суправаджаўся мясцовымі або вузкагаліновымі дыфузнымі ўплывамі цягам практычна ўсёй маштабнай пісьмовай гісторыі мовы, але найбольшы ўздым атрымаў толькі паступова і пасьля 1569 г. па складаньні Люблінскай уніі, калі былі закладзеныя больш трывалыя і інстытуцыяналізаваныя перадумовы для сыстэматычнага выцісканьня мовы з грамадзкага ўжытку. У навастворанай дзяржаве Рэчы Паспалітай адбывалася паступовая палянізацыя мясцовага насельніцтва ВКЛ, перш за ўсё буйных магнатаў і шляхты, з гэтай прычыны старабеларуская пісьмовая мова зазнала заняпад і ўрэшце была выведзеная з справаводзтва 29 жніўня 1696 г.^[86][136]. Працэс выцясьненьня старабеларускае мовы і згасаньня дзейнасьці на ёй нельга ўспрымаць лінейна і аднабакова, бо адначасна рост антыпалянізацыйных імкненьняў у праваслаўным асяродзьдзі міжволі прычыняўся да выцясьненьня старабеларускае мовы царкоўнаславянскай, г. зн. у пэўнай ступені ішоў працэс, адваротны таму, што адбываўся да сярэдзіны XVI ст.

Скарачэньне ўжываньня старабеларускае мовы намецілася ўжо прыкладна ў сярэдзіне XV стагодзьдзя (гл. вышэй), і ў мэтах прадухіленьня працэсу палянізацыі, у другім і трэціх статутах ВКЛ быў упершыню замацаваны статус старабеларускай мовы як афіцыйнай мовы ў княстве. Гэтыя захады знаменавалі сродкі, ужываныя ў часе абмеркаваньня дзяржаўнае уніі між ВКЛ і Польшчай магнатэрыяй ВКЛ, якая мела імкненьні па захаваньні асобнасьці ВКЛ. Ранейшае ўжываньне старабеларускае мовы ў афіцыйным унутрыпалітычным жыцьці ВКЛ разумелася ў сьвятле традыцыйных уяўленьняў^[137][138].

Асобнае рэгіянальнае значэньне, мала зьвязанае ў сваіх пачатках з агульным працэсам палянізацыі на большай частцы беларускай этнічнай тэрыторыі, мела палянізацыя на Падляшшы. Палянізацыя Падляшша гістарычна не зьвязаная зь Люблінскай уніяй і сыходзіць да часоў актыўнае міграцыі ў рэгіён мазавецкае шляхты, асабліва ў Дарагічынскую зямлю^[aa]. Пра маштабы палянізацыі ў гістарычнай рэтраспэктыве гаворыць тое, што пасьля наданьня польскага права Дарагічынскай зямлі мясцовая шляхта запатрабавала перакладу помнікаў польскага заканадаўства з лаціны на старабеларускую мову^[139] (параўн. з тэмпамі польскае калянізацыі ў той жа пэрыяд на Падляшшы). Прывілей 1516 г. загадваў дасылаць скаргі ў земскія суды падляскіх земляў на лаціне, а 1530-х гг. старабеларуская мова з кніг земскіх судоў Падляшша зьнікае^[140].

Палянізацыя афіцыйнага жыцьця і шляхты як палітычна правамоцнага насельніцтва рэгіёну падтрымлівалася існаваньнем там даўняе грамады з нашчадкаў польскіх перасяленцаў з Мазовіі; на мясцовым узроўні польская мова часам выкарыстоўвалася і да 1569 г.^[141]. Яшчэ да Люблінскай уніі падляская шляхта на сойміках ВКЛ скіроўвала просьбы аб тым, каб вялікакняская канцылярыя ВКЛ выдавала гэтай шляхце акты па-польску ці на лаціне, абгрунтоўваючы гэта неразуменьнем «рускага пісьма». У прыватнасьці, ужо на сойме 1547 г. падляская шляхта ад імя вялікага князя стала атрымліваць «рэспонсы» (т.б. адказы) па-польску^[142]. Гэты працэс сустракаў супрацьдзеяньне з боку магнатэрыі ВКЛ, скіраванай на захаваньне асобнасьці дзяржавы, з чым быў павінен лічыцца вялікі князь, і ў выніку просьба падляскіх зямянаў на Віленскім сойме 1565—1566 гг. аб выданьні Падляшшу вялікакняскіх актаў на польскай мове ці лаціне засталіся незадаволенымі, такі ж вынік мела просьба дарагічынскае шляхты ў 1568 годзе^[137][143].

Агульныя, комплексныя падмуркі для ўспрыманьня палянізацыі ў ВКЛ закладаліся таксама на ўзроўні ўсёй краіны ў выглядзе палітычнае кан’юнктуры ў зносінах шляхты і буйной арыстакратыі. Першая была фармальна ўраўнаваная з панствам у 1413 і 1447 гг., што актывізавала ў ВКЛ змаганьне гэтых дзьвюх арыстакратычных груповак, у выніку чаго шляхта з 1560-х гг. у якасьці сродку палітычнага змаганьня выказала прыхільнасьць абмеркаваньню абнаўленьня уніі з Польшчай^[144]. Нягледзячы, аднак, на ўзьнікненьне ў пэўнай ступені спрыяльнае глебы да збліжэньня з Польшчай у выглядзе падтрымкі шляхтай перагляду уніі, неўзабаве яе ўмовы, што поўнасьцю ўраўноўвалі палякаў і літвінаў, паслужылі на карысьць далучэньня шляхты да антыпольскай магнацкай апазыцыі^[145], хоць пазьнейшыя зьвесткі відавочна адлюстроўваюць, што гэта не спыніла пачаткі палянізацыі сярод пэўных колаў грамадзтва краіны.

З 1449 г. за Маскоўскім княствам была прызнаная першая частка беларускай этнічнай тэрыторыі — Ржэўская зямля. Цягам чатырох войнаў ВКЛ і Маскоўскае дзяржавы ў пэрыяд 1492—1522 гг. ад ВКЛ на карысьць Масквы пасьлядоўна перайшлі Вязьма; Бранск, Белы, Старадуб; Смаленск. Вывучэньне мовы маскоўскага пэрыяду найбуйнейшае з гэтых тэрыторыяў — Смаленскае зямлі — ускладненае амаль поўнай стратай актаў за пэрыяд 1514—1611 гг.^[146][147]. Захаваныя акты мясцовага справаводзтва і чалабітныя Смаленскай зямлі 1609—1611 гг. укладзеныя па-расейску^[148].

Да заняпаду старабеларускае мовы значна прычынілася складаньне Люблінскай уніі 1569 году, хоць фармальнага афіцыйнага становішча мовы яна не зьмяніла^[149]. Іншымі чыньнікамі заняпаду старабеларускае мовы сталі вайсковыя канфлікты на тэрыторыі ВКЛ другой паловы ХVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў^[150][151], што прыводзілі да скарачэньня насельніцтва; а таксама дэзынтэграцыя насельніцтва краіны паводле сацыяльна-рэлігійнае прыналежнасьці^[150].

Адметны фактар заняпаду старабеларускае (стараўкраінскай, «рускай» мовы) у выніку Люблінскай уніі, уплыў якога быў працяглым і сыстэмным, замацаваным у часе і дапоўненым шэрагам прыкметных культурных і грамадзкіх зьяваў, выявіўся ў працэсе паступовага далучэньня трох этнічна ўкраінскіх ваяводзтваў і Падляшша беспасярэдне да Каралеўства Польскага як адной з умоваў уніі. У выніку шэрагу няўдалых перамоваў арыстакратычных колаў ВКЛ і Польшчы адносна ўмоваў уніі, што доўжыліся з 1562 г., Польшча адмовілася ад плянаў інкарпарацыі ўсяго ВКЛ і засяродзілася на тэрытарыяльных прэтэнзіях на шэраг земляў, у прыватнасьці, Валынь^[152]. Па заканчэньні гэтых падзеяў 5 сакавіка 1569 г. быў выдадзены прывілей аб далучэньні Падляскага ваяводзтва да Польшчы, 26 траўня — аб далучэньні Валыні. У апошні прывілей на просьбу мясцовай арыстакратыі было дададзена палажэньне аб захаваньні «рускай» мовы ў судох і ўстановах, пры гэтым на той жа мове прадпісвалася выдаваць у тым ліку акты каралеўскай канцылярыі і каралеўскіх ураднікаў; прэрагатыва польскае мовы адносна Валыні скарацілася толькі да актаў местам Валыні. У большасьці сваёй захоўвалася і дзеяньне Статуту ВКЛ^[153][154]. 2 чэрвеня валынскі прывілей быў пашыраны і на Брацлаўскае ваяводзтва^[155]. У траўні пачалося далучэньне Кіеўскага ваяводзтва, што прычынілася да выданьня рэгіёну прывілею такое ж сутнасьці^[156][ab]. Аналягічныя моўныя правы ў прывілеі такога ж характару, выдадзеным Падляшшу, ня згадваюцца^[154]. У сілу гэтае ж уніі старабеларуская мова ўкраінскіх ваяводзтваў стала зазнаваць спробы выцісканьня і палянізацыю^[157]. Гэты працэс ня стаў пасьлядоўным і ў вядомай ступені запавольваўся як зазначанымі прывілеямі тром украінскім ваяводзтвам, так і выключна мясцовымі фактарамі. Так, за Стэфана Баторыя брацлаўская шляхта настойвала на выкананьні палажэньня аб афіцыйным статусе «рускае» мовы, пра гэта згадвала і кіеўская шляхта^[158]. На беларускай этнічнай прасторы — на Падляшшы — палянізацыя адбывалася крыху хутчэй, чым у ВКЛ^[ac][159]. Зь іншага боку, пра складанасьць этнакультурных уяўленьняў сьведчыць прыхільнасьць дарагічынскага і бельскага мяшчанства і дробнае валынскае шляхты ў пытаньні далучэньня да Польшчы^[160].

Урэшце, пастановы Люблінскага сойму 1569 г., а таксама наступныя прывілеі манархаў Рэчы Паспалітай гарантавалі выкарыстаньне мясцовае мовы, але гэты парадак стаў парушацца манаршай канцылярыяй, якая ня рупілася пра пераклад актаў. Да таго ж, ужо разьдзел ІІІ артыкулу 32 ІІІ Статуту ў пэўных умовах дазваляў выкарыстоўваць польскую мову ў справаводзтве найвышэйшых колаў каталіцкае царквы ў ВКЛ^[161][ad], хоць фармальна гэты працэс не працякаў аднастайна: так, соймавая канстытуцыя 1581 г. пацьвердзіла вядзеньне ў ВКЛ справаводзтва на старабеларускай мове^[162]. Апошнія захады падтрымліваліся магнатэрыяй, што рупілася пра захаваньне асобнасьці ВКЛ ад Польшчы, што побач з пачаткам пранікненьня польскае мовы ў актавую дзейнасьць прычынілася да абароны старабеларускае мовы паводле ІІ і ІІІ Статутаў^[163].

Ужо В. Цяпінскім у прадмове да ўласнага перакладу Эвангельля (1580) адзначаная страта нацыянальнай ідэнтычнасьці ў найвышэйшых колаў грамадзтва ВКЛ, што ім тлумачылася заняпадам адукацыі і маралі духавенства^[164][165]. Пасьля Люблінскай уніі ў асяродзьдзі этнічна балтыйскае знаці складаецца пэўная апазыцыя супраць выкарыстаньня старабеларускае мовы, што праяўлялася ў імкненьні да нібыта роднаснай летувіскай мове лаціны, што падмацоўвалася міталягічнымі палажэньнямі аб паходжаньні балтаў ВКЛ ад лацінаў (гл. Палямон). Адным з адметных прадстаўнікоў гэтай апазыцыі сярод балтаў ВКЛ стаў тагачасны гісторык Міхалон Літвін, які ў 1550 г. выразіў думку, што старабеларуская мова не адпавядала плянам па культурным разьвіцьці літоўскае знаці і не спрыяе разьвіцьцю грамадзкіх пачуцьцяў, у сувязі з чым прапаноўвалася адмова ад старабеларускае мовы^[166], што стала ў ВКЛ першым такім поглядам. Іншым прыхільнікам падобных ідэяў стаў тагачасны віленскі войт Аўгустын Ратундус, які ў 1576 г. у сваім перакладзе Статуту ВКЛ адзначыў быццам бы роднасны для балтаў характар лаціны і зьвярнуў увагу на падабенства старабеларускае мовы да мовы тады варожай Маскоўскае дзяржавы, а таксама некаторую неўнармаванасьць старабеларускае мовы, прапагандуючы ўвядзеньне лаціны нават у гутарковым асяродзьдзі і вітаючы адкрыцьцё школы езуітаў у Вільні, уважаючы, што пераход на лаціну нібы прызнаў Ісус Хрыстос^[ae]. Гэтыя захады на знаць балцкага паходжаньня, аднак, не паўплывалі^[167][168].

У 1585—1595 гг. сярод шляхты часткова пранікае мода падпісваць свае імёны і прозьвішчы ў актах па-польску з даданьнем зваротаў ręką własną, ręką swą, у пачатку наступнага стагодзьдзя яна амаль пашыраецца сярод усёй найвышэйшай знаці і сярод уніяцкага ды праваслаўнага духавенства^[169]. З пачатку XVII ст. пачынаюць зьяўляцца польскамоўныя акты, якія фармальна не парушалі нормы ІІІ Статуту дзякуючы напісаньню традыцыйных пачатковых і канчатковых формулаў на старабеларускай мове. Зь сярэдзіны таго ж стагодзьдзя акты нярэдка мелі дадатковы кароткі выклад на польскай, а поўнасьцю беларускія акты сталі рэдкімі. Існавалі акты з традыцыйнымі беларускімі фармулярамі і асноўным тэкстам на лаціне^[170]. Пра тэмпы палянізацыі ў тагачасным этапе гісторыі ВКЛ дае гісторыя перавыданьняў ІІІ Статуту: у 1614, 1619, 1648 гг. яны адбываліся па-польску^[171].

Польская мова ўжо пад канец XVI ст. адчувальна пранікла ў царкоўную палеміку, хоць тады ж апалягеты уніі і каталіцызму ў прапагандысцкіх мэтах карысталі старабеларускую мову^[172]. Польская мова часткова пранікала і ў асабісты ўжытак у выглядзе мовы мэмуарнае літаратуры з пачатку XVII ст.^[173]. Палянізацыю зазнавалі і некаторыя іншыя жанры літаратуры ўжо ў другой палове XVI ст. (напрыклад, паэзія)^[174]. Адметна, аднак, што ў першай палове XVII ст. існаваў пэўны попыт на старабеларускую перакладную літаратуру (хронікі М. Стрыйкоўскага, А. Гваньіні, «Вялікая хроніка»)^[175]. Нягледзячы на імкненьне да супрацьстаяньня каталіцызацыі і палянізацыі сярод праваслаўнага насельніцтва ВКЛ пасьля Люблінскай і асабліва Берасьцейскай уніі, памянёны працэс прычыніўся да імкненьня пашырыць вывучэньне царкоўнаславянскае мовы, што назіралася з канца XVI па сярэдзіну XVII стагодзьдзя («Граматыка» Л. Зізанія-Тустаноўскага, 1596 г.; «Лексыкон» П. Бярынды, 1653 г.)^[176][177]. У прыватнасьці, канец XVI — пачатак XVII стагодзьдзяў адзначыліся ростам колькасьці друкарняў у ВКЛ, і ў выніку з пачатку XVI да канца XVII стагодзьдзя ў літоўскіх друкарнях выйшла звыш 260 кніг, зь іх толькі каля 40 на старабеларускай, некаторыя зь іх мелі старабеларускія прадмовы^[176], далей гэтая дынаміка расла: у Супрасьльскай друкарні цягам XVII—XVIII 80% твораў было выдадзена на польскай мове^[178]. Пашырэньне царкоўнаславянскае мовы падтрымлівалася часткай праваслаўных сьвятароў, што выступалі супраць рэфармацкіх ідэяў аб сьвятых тэкстах на народнай мове, і ў выніку выданьне царкоўнаславянскіх Бібліяў узнавілася («Эвангельле Вучыцельнае», 1569, Еўе), што ў мэтах умацаваньня незалежнасьці ВКЛ у процівагу Польшчы падтрымаў гетман ВКЛ Хадкевіч^[179]. Увага з боку праваслаўных дзеячоў да царкоўнаславянскае мовы ў пачатку XVII ст. выяўлялася і ў адмаўленьні паўнавартасьці выкарыстаньня старабеларускае мовы ў культурнай дзейнасьці^[af][180]. У сваю чаргу, з канца XVI па сярэдзіну XVII стагодзьдзя адбываецца пэўнае зьбядненьне друкаванае старабеларускае літаратуры з прычыны перавагі ў ёй павучальнае і прапаведніцкае літаратуры^[181], палемічныя творы гэтае ж канфэсіі з 1620-х гг. становяцца пераважна польскамоўнымі, аднак гэты працэс зноў не праводзіўся пасьлядоўна дзякуючы існаваньню рукапісных спробаў перакладу Бібліі, агіяграфічных твораў і г. д. Апошнія нярэдка цяжка паддаюцца ідэнтыфікацыі як старабеларускія альбо стараўкраінскія з прычыны адсутнасьці пазначэньня месца іх складаньня, хоць цікаўнасьць уяўляе іх датыроўка (Зборнік № 82 з Куцеіну: року а̃хѯѳ (1659), Зборнік RKF-255 зь Вільні: року а̃хоз (1667)^[182]. Блізкая зьместам рукапісная літаратура зазнавала дэградацыю зь сярэдзіны XVII ст. у выглядзе звужэньня яе корпусу, друкаваная — за кошт яе звужэньня да канфэсійнага жанру і перавагі царкоўнаславянскіх твораў сярод гэтых старадрукаў^[183]. Адначасна, з другой паловы XVII ст. тэматыка палянізацыі закранаецца ва ўласна літаратуры («Прамова Мялешкі», другая траціна XVII ст.; «Ліст да Абуховіча», 1655 г.)^[184], што пэўным чынам сьведчыць пра згаданы працэс з пункту гледжаньня гэтых твораў як крыніцаў па этнакультурных працэсах на беларускай этнічнай тэрыторыі таго часу.

З 1620-х гг. у актах канцылярыі ВКЛ старабеларуская мова істотна саступае польскай, а з 1630-х гг. акты на ёй з канцылярыі выдаюцца эпізадычна^[185].

У час вайны Рэчы Паспалітай і Маскоўскае дзяржавы 1654—1661 гг. да 1655 г. была захопленая практычна ўся этнічна беларуская частка тагачаснага ВКЛ. На захопленай тэрыторыі справаводзтва вялося на расейскай мове^[ag][ah]. Шляхта земляў ВКЛ на захад ад Бярэзіны атрымала прывілеі на захаваньне літоўскага заканадаўства ва ўласным судаводзтве^[186]. Паводле Андрусаўскага замірэньня на карысьць Расеі былі пакінуты ўсход беларускай этнічнай тэрыторыі (Смаленскае ваяводзтва) і левабярэжная Ўкраіна. Левабярэжная Ўкраіна да канца XVIII ст. захоўвала стараўкраінскую мову як мову мясцовага справаводзтва, і тэрыторыя былога Старадубскага павету, што ўвайшла ў склад аўтаномнай казацкай Украіны, захоўвала ў актах уласную мову да 1782 г. Акты мясцовага справаводзтва і мясцовыя прыватнаправавыя акты складаліся на аснове старой літаратурнай традыцыі з улікам мясцовых гаворак, што дазваляе аднесьці гэтую мову да старабеларускай^[187].

З часу XVII—XVIII стагодзьдзяў вядомая страта старабеларускае мовы ў асяродзьдзі літоўскіх габрэяў, прычынаю чаго паслужыла павелічэньне міграцыі габрэяў зь нямецкіх дзяржаваў, якія выкарыстоўвалі ідыш^[188]. З XVII ст. пад уплывам палянізацыі польская мова пачала выцясьняць зь літургіі літоўскіх татараў старабеларускую мову, што прычынілася да яе поўнага зьнікненьня ў памянёнай галіне ў XVIII ст.^[84], хоць пераклад Карану на польскую мову зьявіўся ўжо ў часы сучаснае беларускае мовы (1857)^[189]. Прыкладна да сярэдзіны XVII ст. старабеларуская мова захоўвала функцыі мовы актавага справаводзтва на тэрыторыі этнічнае Летувы^[190], г.зн. захоўвала ранейшую надэтнічную функцыю прэстыжнае мовы (гл. вышэй).

Разам з тым, нягледзячы на агульны заняпад старабеларускае мовы і скарачэньне яе галінаў карыстаньня мова працягвала захоўвацца як традыцыйны сродак дыпляматычнага кантактаваньня між Рэччу Паспалітай і Масковіяй, хоць у 1646 годзе ў сувязі з дапушчэньнем памылак у тытулятуры маскоўскага цара паслы Рэчы Паспалітай прапаноўвалі адмовіцца ад выкарыстаньня старабеларускае мовы на карысьць польскай^[12].

Зь сярэдзіны XVII ст. акрэсьліваецца выразная традыцыя ўяўленьня нізкага сацыяльнага прэстыжу мовы, што, зь іншага боку, прычынілася да ўжываньня тагачаснае беларускае мовы ў г.зв. інтэрмэдыях; беларускае маўленьне запісвалася польскім альфабэтам і падавалася ў пэяратыўным кантэксьце. Першы твор з падобнымі ўстаўкамі складзены ў ВКЛ у 1651 г.^[191]. Гэтая традыцыя, а таксама шэраг вершаў і корпус асобных твораў іншых жанраў («Руская пропаведзь» 1697 г.) працягвала існаваньне ў канцы таго ж стагодзьдзя, а таксама ў XVIII ст. поруч зь вершамі ранейшае старабеларускае пісьмовасьці^[192], літаратура старабеларускай пісьмовай традыцыі фрагмэнтарна існавала і ў другой палове таго ж стагодзьдзя^[193]. Роля старабеларускае мовы ў літаратуры звузілася таксама праз выкарыстаньне ў другой палове XVII — XVIII стагодзьдзі царкоўнаславянскае мовы^[194].

29 жніўня 1696 г. канфэдэрацыйны сойм Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага, скліканы з ініцыятывы літоўска-беларускай шляхты дзеля прадухіленьня ўплыву магнацкага роду Сапегаў, прыняў дакумэнт Юрыдычнага ўраўнаваньня (каэквацыі) шляхецкіх саслоўяў Польшчы і ВКЛ, які ў тым ліку прадугледжваў наданьне статусу афіцыйнай толькі польскай мове, але захоўваў юрыдычную моц ранейшых старабеларускіх дакумэнтаў^[ai]. Цягам наступнага XVIII ст. пісцы рэгіянальных і агульнадзяржаўных установаў былі забавязаныя валодаць старабеларускай мовай у сувязі з патрэбай у арыентацыі ў раней выдадзеных актах^[149].

Разам з гэтым, уплыў польскай мовы выявіўся практычна на ўсіх узроўнях старабеларускае мовы, што было зьвязана палітычным уплывам і зьяўленьнем новых паняцьцяў^[134]. Нягледзячы на гэта, цягам усяго XVIII стагодзьдзя старабеларуская мова знаходзіла выкарыстаньне ў іншых галінах (напрыклад, у якасьці рэплік у тагачасных камэдыях, дзе рэплікі на старабеларускай мове надаваліся галоўным чынам простым пэрсанажам з мэтаю асьмейваньня мовы^[54]; у пэўнай ступені на актавую пісьмовасьць не пашыралася пастанова 1696 г.^[aj]). У мове гэтай галіны дзейнасьці сустракаюцца беларускія простамоўныя словы (якія нярэдка супадаюць зь лексыкай сучаснай беларускай мовы), дыялектызмы, русізмы і палянізмы, у пісьмовасьці гэтага пэрыяду вылучалася збліжэньне этымалягічнага правапісу з фанэтычным (як у сучаснай беларускай мове)^[86]. Маўленьне гэтага пэрыяду ў цэлым заклала асновы новай беларускай літаратурнай мовы, гэтыя варыянты старабеларускае мовы былі зьвязаныя з народнымі гаворкамі^[54][86]. Помнікі беларускага маўленьня гэтага пэрыяду былі абмежаваныя пераважна корпусам тэкстаў камэдыйна-драматычнага жанру, што праз падобную жанравую звужанасьць абумовіла разрыў між старабеларускай і сучаснай беларускай моўнымі традыцыямі, хоць у дзелавой пісьмовасьці і сьвецкіх літаратурных творах (Прамова Мялешкі, Ліст да Абуховіча) ранейшых часоў складваліся перадумовы да пераходу да новае літаратурнае традыцыі^[54]. Асобнае параўнальнае значэньне з прычыны маленькае колькасьці тагачасных старабеларускіх мае апошні вядомы беларускі старадрук, «Збор выпадкаў кароткі» (1722, Супрасьлеўскі манастыр). Твор адлюстроўвае ўзмацненьне арыентацыі на царкоўнаславянскую традыцыю і істотна большую колькасьць царкоўнаславянізмаў як у лексыцы, так і ў афармленьні граматычных формаў^[195]. Наогул між старабеларускай мовай і беларускай мовай сучаснага пэрыяду пераемнасьць не адзначаецца^[54]. Разрыў між старабеларускай пісьмовай мовай і новай літаратурнай беларускай мовай выклікаўся найбольшым ужываньнем першай у актах, што, такім чынам, крытычна скараціла абсяг ужываньня мовы праз палянізацыю знаці ВКЛ. Іншая прастора старабеларускае мовы захоўвалася ў канфэсійнай, мастацкай і гістарычнай літаратуры, якія ў ХІХ ст. ужо не ўжываліся, будучы выцесьненымі паэзіяй і публіцыстыкай^[196][197]. Старабеларускія помнікі часьцяком існавалі ў адзінкавых экзэмплярах і апыналіся ў архівах ды бібліятэках толькі зь сярэдзіны ХІХ ст. У выніку, для наступных беларускіх аўтараў досьвед старабеларускае мовы выявіўся непатрэбным і нават фізычна недаступным^[197]. Падобны пераход да народнае мовы ў літаратурнай творчасьці ў XVIII ст. адбыўся і ў дачыненьні да стараўкраінскае мовы^[198].

Цягам ХІ—XIV стагодзьдзяў адбылося падзеньне рэдукаваных старажытнарускіх ь, ъ, што пазьней адлюстравалася ў тым ліку і на лексычным і марфалягічным узроўнях мовы^[81].

Некаторыя з асаблівасьцяў мовы пачынаюць адлюстроўвацца ўжо ў пісьмовых дакумэнтах ХІІІ—XIV стагодзьдзяў, складзеных на тэрыторыі этнічнага арэалу будучага беларускага этнасу. Сярод іх у фанэтыцы пераход ѣ > е (ехати, тобе, мне, у дворе, хотелъ, терпети), выпадзеньне ініцыяльнага и (шолъ), пераход е > o пасьля шыпячых (бочокъ, пришолъ, хочомъ), паляталізацыя заднянёбных г, к, х > з, ц, с (в Різѣ), цоканьне (толькі ў смаленска-полацкіх гаворках, гл. вышэй)^[9]. Тэксты часоў ХІІІ стагодзьдзя паказваюць існаваньне пераходу в > у (у Ризе, уздумал)^[199]. Адначасова безнаціскное [е] зазнавала пераход у [а] пасьля зьмякчэлых зычных, а таксама зацьвярдзелых ж, ч, ш, ц. Гэтая зьява, а таксама згаданы пераход [о] > [а] таксама адлюстраваны ў пісьмовых помніках, складзеных у Смаленскім і Полацкім княствах XIII—XIV стагодзьдзяў (ажо, сельце, въдѣ, хълопу)^[200]. Паралельна гэтаму, зацьвярдзеньне шыпячых, відавочна, адбывалася ў значнай ступені павольна і скончылася параўнальна позна, бо перад шыпячымі не наглядаецца згаданага пераходу [е] > [о], які адбываўся толькі ў пазыцыі пасьля мяккага зычнага і перад цьвёрдымі зычнымі (параўн. суч. нясеш, мяцеш, цешча)^[201]. З гэтага ж часу ў якасьці ўласьцівасьці старабеларускае мовы пісьмовыя помнікі фіксуюць разьвіцьцё доўгага [е] ў пазыцыях перад дзьвюма насавымі зычнымі або доўгімі насавымі (каменны, румены). Прасочваецца адлюстраваньне на пісьме ѣ як е перад складамі зь ненаціскным [і] (седить, детина), ъ у прэфіксах перад йь як ы (зыйдеть, падыйметь, падыйдеть), адлюстраваньне ненаціскнога я як е (светы, месец, паметь, поес, любеть, любечы)^[202]. Ліст рыскага магістрату да віцебскага князя, датаваны 1271—1280 гг., адлюстроўвае пераход націскнога ѣ > е, уласьцівы паўночна-ўсходняму дыялекту беларускае мовы, у той час як на астатняй частцы этнічнай беларускай тэрыторыі пад ѣ па-ранейшаму разумелася дыфтангічнае вымаўленьне^[203] (захоўвае гэты характар, напрыклад, у граматыцы Яна Ўжэвіча 1643 г. у выглядзе блытаньня лацінскіх i/ie пры перадачы кірылічных тэкстаў: мыслѣте^[ak] — mysliete, у той час як украінскае ѣ > i ім перадавалася церазь и: слузи, дузи, черзи^[al][204]. Параўн. таксама імаверную асаблівую паўднёва-заходнюю рэфлексацыю яць у «Дыярыюшы» А. Філіповіча ў назоўніках рознага тыпу меснага склону: в мѣсти, на дереви, в кїеви^[205]. Насуперак пазьнейшаму выданьню Ўжэвіча, творы Скарыны, насычаныя беларусізмамі, паказваюць на зьліцьцё ѣ ды е з прычыны іх блытаніны на пісьме (дрѣво, лѣнъ, полѣ замест належных напісаньняў з этымалягічным е; вера, гнездо, место зь е замест ѣ)^[206]. Урэшце, мажлівая адсутнасьць адзінага вымаўленьня ѣ у старажытнарускую эпоху, пасьля чаго ўжо каля ХІ ст. ѣ стаў рэалізоўвацца як и або е. Верагодна, што найраней зьнікненьне ненаціскнога яцю адбылося на нейкай частцы будучай беларускай этнічнай тэрыторыі каля ХІ—ХІІ стст. у сувязі з узьнікненьнем новага тыпу націску (гл. ніжэй), на што паказвае параўнальна позьняе пашырэньне неадрозьненьня ѣ ды е з Смаленска-Полацкага рэгіёну на расейскія землі^[207]. Пасьля страты каля ХІІІ ст. ô ў смаленска-полацкім дыялекце ў ім жа яць зьнікнуў поўнасьцю, што, мажліва, адбылося пасьля пераходу [е] > [o] перад цьвёрдымі зычнымі, пасьля чаго яць стаў зьнікаць па ўсёй беларускай тэрыторыі^[208]. Паралельна гэтаму, яшчэ да падзеньня рэдукаваных у гаворках будучае ўкраінскае мовы поруч з будучымі паўднёва-заходнімі беларускімі адбылося падаўжэньне о ды е перад ерамі ў слабых пазыцыях, якія пасьля зьведалі манафтангізацыю (гл. спарадычныя выпадкі адлюстраваньня гэтых рысаў у старабеларускай пісьмовасьці)^[209].

Меркавана да ХІ ст. на поўдні ўсходнеславянскае тэрыторыі пачалося зацьвярдзеньне [r]. Пад канец XIV ст. узьнікаюць узоры напісаньня цьвёрдага [r] у помніках з тэрыторыі тых беларускіх дыялектаў, дзе гэтая зьява існавала (сентебра, терать, Дрысы, шэраг прывілеяў 1395—1399 гг.)^[am]. Эпіцэнтрам зацьвярдзеньня гуку, хутчэй за ўсё, сталі гаворкі захаду беларускай этнічнай тэрыторыі на поўнач ад Прыпяці^[an][210].

З ХІІ ст. помнікі будучай украінскай этнічнай тэрыторыі адлюстроўваюць зацьвярдзеньне зычных у сярэдзіне слова перад зычнымі па зьнікненьні ь, на беларускай этнічнай тэрыторыі гэта адлюстроўвае адзін з прывілеяў 1398 г. (земълю). Тады ж або пазьней адбывалася зацьвярдзеньне канцавога паўмяккага м у творным склоне назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку, прыметнікаў, займеньнікаў, лічэбнікаў, у месным склоне мужчынскага і ніякага родаў тых жа часьцінаў мовы, у першай асобе адзіночнага ліку цяперашне-будучага часу атэматычных дзеясловаў, не падтрыманага аналёгіяй іншых мяккіх формаў. Ва ўкраінскай мове гэты працэс пашырыўся дзякуючы зацьвярдзеньню губных перад ’а і ўзьнікненьню ёту, гэты працэс ахапіў і паўднёва-заходні дыялект беларускае мовы (пйац’, мйаса, рабйаты)^[211].

У згаданай катэгорыі смаленска-полацкіх помнікаў паказанае адлюстраваньне націскнога е як о пасьля шыпячых перад цьвёрдымі (шолъ, пришолъ, пошолъ, оу чомь), пры гэтым у іншых пазыцыях падобнае не назіраецца з прычыны немажлівасьці перадачы тагачаснымі сродкамі пісьма [o] пасьля мяккіх зычных (што спарадзіла захаваньне этымалягічных напісаньняў кшталту оутеклъ, путемъ)^[203]. З прычыны этымалягічнага характару правапісу ўзьніклае аканьне параўнальна часта выяўлялася ў блытаньні на пісьме этымалягічных е ды о (хочом, можемъ, аже, ажо, княжо), пры гэтым смаленскае еще паводле стану на ХІІІ ст. фіксуецца толькі ў формах празь е. Нягледзячы на разьвіцьцё пераходу [е] > [o] ў падобных да слова еще канцавых пазыцыях у цяперашнім паўночна-ўсходнім дыялекце беларускае мовы, формы тыпу еще рэалізоўваліся праз [е] прынамсі да XVII ст., што адлюстравана, у прыватнасьці, бліжэйшымі да народнага маўленьня Аль-Кітабамі (пра што гл. ніжэй) гэтага ж стагодзьдзя (напрыклад, аналягічныя сучасным формы [майо́], [твайо́], [свайо́], [чыйо́] існуюць побач з [майэ́], [твайэ́], [свайэ́], [чыйэ́])^[212][ao]. Пазыцыйны пераход [v] > [w ~ u] ў канцы ХІІІ ст. (ліст рыскага магістрату 1271—1280 гг.) адлюстроўваўся пераважна заменай на пісьме в на оу (с тобою оу витебьсце, стояли ту оу дворе, поехалъ оу витьбескъ, онъ оуборзѣ)^[213][214], найбольш яскрава гэтая зьява стала адлюстроўвацца па падзеньні зычных у сувязі зь лягчэйшай у выніку гэтага зьменай зычнага ў [w ~ u]. Урэшце, мажлівае ўзьнікненьне гэтае зьявы на паўднёвым захадзе ўсходнеславянскае тэрыторыі яшчэ ў старажытнарускі пэрыяд^[215]. Пазыцыйны пераход [l] > [w] у полацка-смаленскіх помніках таго ж часу адлюстроўваўся ў напісаньнях накшталт дѣтьское свое пославъ, ты имъ выдавъ розбоиника. Пасьля пераходу моцных ераў ъ, ь > о, е пэўны час захоўвалася традыцыйнае напісаньне, што ў смаленскіх помніках ХІІІ — пач. XIV стст. прычынялася да гіпэркарэкцыі (со великою, со собою, со гостемъ поруч з с ними, с коньми, с темь; миро замест миръ, путь чисто замест путь чистъ)^[216], у той час як рэдукаваныя палі каля ХІІ—ХІІІ стст.^[217] Адначасова дыялектам Смаленскае зямлі часам прыпісваюць існаваньне выбухнога [g] да XV ст. і (існае раней) адрозьненьне галосных о ды ô^[218].

У сваю чаргу, аканьне магло разьвіцца яшчэ ў праславянскую эпоху, з часоў якой было захавана ў старабеларускай мове^[219]. Зь іншага боку, імаверная магчымасьць узьнікненьня гэтае зьявы першапачаткова ў цэнтральнай частцы беларускай этнічнай тэрыторыі, зь якой аканьне пазьней ахапіла ўсю памянёную тэрыторыю^[220]. Яно выяўлялася яшчэ з канца ХІІІ ст. у выглядзе гіпэркарэкцыі (памылковае выпраўленьне на чаканую граматычную ці пісьмовую форму на месцы напісаньня іншай этымалёгіі): так, у згаданым лісьце магістрату Рыгі належнае, этымалягічнае а слова скарлат (назва гатунку тканіны) заменена на о (дали ему скорлата порть), нягледзячы на паходжаньне слова ад лац. scarlatum^[221][ap]. Тып аканьня ў народнай тагачаснай мове вызначаўся ў розных варыянтах, але назіраньні за захаванымі помнікамі найбольш верагодна паказваюць на моцны (поўны) тып аканьня^[222]. Дзякуючы гіпэркарэкцыі ўскосна адлюстраванае зацьвярдзеньне [r] (котории замест належнага этымалягічнага которыи)^[223].

Крыху пазьней у адрозьненьне ад аканьня, адлюстроўваецца яканьне (при вѧлико[и] дарозѧ, кніга маршалкоўскага суду 1510—1517 гг.)^[224].

У той жа катэгорыі помнікаў (смаленская грамата 1229 г.) знайшло сваё адлюстраваньне асыміляцыйнае азванчэньне глухіх зычных. З XIV ст. на пісьме адлюстроўваецца аглушэньне на канцы словаў і перад глухімі, што тлумачыцца не пазьнейшым узьнікненьнем гэтае заканамернасьці, а хутчэй уплывам граматычных формаў тыпу [дуп] ~ [дуба]. Зрэшты, на ўсім поўдні і паўднёвым усходзе, а таксама часткова на паўночным захадзе, паўночным усходзе і цэнтры беларускага этнічнага арэалу існуюць гаворкі з захаваньнем звонкасьці, крыху больш пашырана захоўваецца звонкасьць у сярэдзіне слова^[225].

Параўнальна позна (на ўзоры стараўкраінскае мовы — не раней XVII ст.) узьнікае пратэтычнае [ɣ] перад о, и, значна больш пашыраным і адлюстраваным істотна раней (зь сяр. ХІІІ ст.) ва ўсіх усходнеславянскіх дыялектах стала пратэтычнае [w] ці [v]. Аднак нават ужываньне апошніх было найбольш пасьлядоўным на паўднёвым захадзе ўсходнеславянскіх земляў, поруч зь імі значна старэйшае паходжаньне можа мець і пратэтычнае [ɣ]^[226], якое ў якасьці асноўнага арэалу мела Палесьсе^[227].

Адпаведна асаблівасьцям паўночна-ўсходняга дыялекту, з ХІІІ ст. назіраецца мена ч/ц (цоканьне): мець «меч», черньчи, доконцанъ, немчи^[223], што захоўвалася і далей у літаратурнай форме старабеларускае мовы паўночнага ўсходу пазьнейшага ВКЛ (пра што гл. вышэй). Нават па зацьвярджэньні і паступовым асталяваньні ў старабеларускай мове стандартаў іншых гаворак у XV ст. сыстэматычныя апіскі полацкіх пісцоў захоўвалі рысы тыпу цоканьня, мены ж-з, ш-с^[223][aq]. Зь іншага боку, гэтая рыса не зьяўляецца адметна старабеларускай з прычыны яе існаваньня яшчэ ў старажытнарускую эпоху, прычым у дыялектах, што пазьней будуць падзеленыя этнічнымі межамі (смаленска-полацкі, пскоўскі, наўгародзкі)^[ar][228].

Па падзеньні рэдукаваных усходнеславянская тэрыторыя была падзеленая новай ізаглёсай, на паўночны ўсход ад якой у асабовых дзеяслоўных формах і прыметніках назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду выкарыстоўваліся канчаткі -oj, -ej, на паўднёвы захад ад яе — -ўі, -ĭі, хоць з XIV ст. апошнія сталі пашырацца і ў расейскай мове^[229].

Спарадычна на пісьме адбіваюцца прыстаўныя [i, o, а] перад зьбегамі зычных на [r, l] (к орши, ильнѧными, иржа). Побач з гэтым дастаткова шырокае мяшаньне формаў прыназоўніка-прыстаўкі з/с з и і безь яе (ис нимъ, из братомъ, але зѧславъ, с полоцка)^[230].

Пасьля гэтае зьявы, а таксама зьнікненьня паўмяккіх і зацьвярдзеньня [r] і губных і не пазьней за зацьвярдзеньне шыпячых, хутчэй за ўсё, адбылося падваеньне зычных перад j, што пачало адллюстроўвацца ў старабеларускай пісьмовасьці з XIV ст. і асабліва з XV ст.^[231]

Спарадычна старабеларуская пісьмовасьць адлюстроўвае зьвязаны яшчэ з старажытнарускім этапам меркаваны пераход ’а > е ў выніку звужэньня галосных пасьля зьмякчэньня паўмяккіх зычных у ХІІІ—XIV стст. (непреетелю, Чэцьця 1489 г.; неприетеля, Катэхізіс Буднага 1562 г.)^[232], хоць у асноўным яны тлумачацца як артаграфічны прыём (гл. ніжэй). Прыкладна з ХІІ ст. у гаворках будучае ўкраінскае мовы адбывалася зацьвярдзеньне зычных перад е ды і і страчваньне адрозьненьня мяккіх і паўмяккіх, што скончылася ў ХІІІ ст. і часткова закранула тагачасныя беларускія гаворкі, у прыватнасьці, заходнепалескія^[as][233]. Па зьнікненьні паўмяккіх зычных, прынамсі не пазьней XIV ст. узьніклі афрыкаты [t͡sʲ, d͡zʲ] (цеканьне і дзеканьне), якія спарадычна адлюстроўваюцца з пачатку XV ст. (людзи, прывілей 1409 г.; сець, ԝцецъ, выцесал)^[234][235], больш пасьлядоўна таксама ў пазьнейшай пісьмовасьці.

На думку У. Анічэнкі, колькасьць падобных прыкладаў была параўнальна маленькай, аднак у будучыні яны выступілі ў якасьці ўзораў пісьма^[236]. Існыя крыніцы пэрыяду XV—XVII стст. нярэдка адлюстроўваюць, аднак, значна большае трыманьне артаграфічных канонаў старажытнае пісьмовасьці і наадварот, імавернае адлюстраваньне іншых рысаў, што ўскладняе мэтадалёгію вывучэньня тых ці іншых рысаў з улікам таго, што напісаньне тэкстаў не заўсёды можа быць зьвязана з карэнным жыхаром рэгіёну^[237].

Дастаткова шырока ў старабеларускім пісьменстве адбіваюцца розныя тыпы асыміляцыі зычных (оддати, блиские, мнозство)^[238]. Дзякуючы балтыйскаму ўплыву ўзьніклі пазыцыйная мяккасьць зычных і ётацыя пры зьбегах галосных^[4].

З XIV ст. у старабеларускіх помніках зрэдчас адлюстроўваецца існаваньне другога паўнагалосься (городость, моланья, Чэцьця 1489 г.; тороговля, Тайна тайных XVI ст.), але гэтая зьява не складала фанэтычнае заканамернасьці і рэдкая ў тым ліку і ў сучаснай беларускай мове. Гэтая рыса агульная, імаверная, для крывічоў і наўгародзкіх славенаў з VIII ст. і стала больш выразнай па падзеньні рэдукаваных^[239]. Іншыя дасьледаваньні адносяць іх да паўночнарускіх асаблівасьцяў, што зьяўляюцца запазычанымі ў іншыя беларускія гаворкі і ўкраінскую мову. Да прыватных асаблівасьцяў падзеньня рэдукаваных у фармаваных гаворках беларускае мовы адносяцца розныя пазыцыі моцных і слабых ераў у назоўным і ўскосным склоне, праз што моцныя і слабыя еры выраўноўваліся ў назоўным склоне на ўзор ускоснага^[at]. Падобны да рэдукаваных ераў характар мелі рэдукаваныя ы, и (густый, шиꙗ, лий), якія, у адрозьненьне ад ераў, у беларускай і ва ўкраінскай праясьніліся ў падобныя ж ы, и (параўн. суч. густы́, шыя, лі; густий, шия, лий)^[240].

На працягу XIV—XVI стагодзьдзяў у тагачаснай старабеларускай мове разьвіваюцца такія фанэтычныя рысы, як зацьвярдзеньне [r], пераход гістарычна паляталізаваных [t, d] у паляталізаваныя афрыкаты [t͡sʲ, d͡zʲ] (цеканьне і дзеканьне) і да т. п. Старым формам украінскай мовы старабеларуская разам з расейскай была супрацьпастаўленая дзякуючы пашырэньню аканьня (гл. вышэй), пераходу [е] > [o] ў становішчы перад цьвёрдай зычнай і пасьля мяккай зычнай, супадзеньню праславянскага *ě з [е] (гл. вышэй) і аглушэньню звонкіх зычных на канцы словаў. Разам з тым, тагачасныя формы ўкраінскай і беларускай моваў былі супрацьпастаўленыя расейскай праз разьвіцьцё ў першых дзьвюх паляталізацыі ў давальным і месным склонах (параўн. суч. назе, руцэ, укр. нозі, руці, але рас. ноге, руке); надзвычай пашыранае (у параўнаньні з расейскай) выкарыстаньне фрыкатыўнага [ɣ]; пераход праславянскіх напружаных рэдукаваных галосных у ы пры існаваньні ў наступнай пазыцыі *j (у адрозьненьне ад расейскага о: адсюль узьнікненьне спалучэньняў ый, ий); пераход спалучэньняў ръ, рь, лъ, ль > ры, лы ў выніку складаўтварэньня ў іх па падзеньні рэдукаваных (раскрывавленья, прывілей 1432 г.; на кристе, хрищон); пераход пачатковага ненаціскнога и > й выпадзеньне першага ў пачатку (з лѣсомъ, з лугами, стомился); частае разьвіцьцё пратэтычных [v, ɣ]; пераход гістарычных в, л > [w] у спалучэньнях *tъlt, *tьlt, у дзеяслоўных формах мінулага часу адзіночнага ліку (пивъ і г. д.) і ў асобных словах з складамі на л; падваеньне зычных між галоснымі ў выніку асыміляцыі наступнага [j]; амаль усе зь іх сталі вынікам падзеньня рэдукаваных зычных^[81][241]. У часы існаваньня рэгіянальных формаў старабеларускае мовы існавалі пэўныя дыялектныя адрозьненьні, якія адлюстроўваліся на пісьме^[219]. Адначасова на XV ст. у старабеларускай пісьмовасьці прыпадаюць першыя адлюстраваньні падваеньня зычных тыпу brat’t’a і пераход ky, gy, xy > k’i, g’i, x’i, хоць рэшткі першага варыянту вымаўленьня існуюць у шэрагу сучасных беларускіх гаворак^[242]. Пачатак гэтае зьявы сыходзіць у старажытнарускі пэрыяд (ХІІ — першая пал. ХІІІ стст.) і ў якасьці першапачатковага рэгіёну мела басэйн Дняпра^[243].

Каля XV ст. адбываецца зацьвярдзеньне ц, пра што сьведчыць адсутнасьць перад ім пераходу [е] > [o]^[244].

Зацьвярдзеньне [r] выяўляецца асобна дзякуючы гіпэркарэкцыі пры напісаньні словаў з гэтым гукам і ў пазьнейшых помніках (ԝбрюсъ, мирю, душю, залежѧть, кажють, хочю, Катэхізіс Буднага). У катэхізісе Буднага прадпрынятая адна зь першых спробаў перадаваньня пераходу [u] > [w] у выглядзе пашырэньня ў адпаведных пазыцыях в (навчанïе, вже, вживати), там жа ўпершыню зьдзейсьненая спроба пасьлядоўнага перадаваньня зацьвярдзеласьці шыпячых (горшый, маючы, иншыи)^[245], пасьля чаго ўжо пры канцы таго ж стагодзьдзя спробы перадачы гэтых дзьвюх рысаў сталі параўнальна сыстэматычнымі на фоне іншых помнікаў мовы.

У XVII ст. адбылося пашырэньне [ɣ] на запазычваньні замест выбухнога [g] (жекгнати, фикгура, кгвалтъ > жегнати, фигура, гвалтъ)^[246].

Падзеньне рэдукаваных на поўдні ўсходнеславянскае тэрыторыі каля ХІІ ст. і на поўначы ў ХІІІ ст., суправаджалася на беларускіх ды ўкраінскіх землях выцясьненьнем старога інтанацыйнага націску эксьпіраторным, пра што сьведчаць зьвесткі Смаленскае граматы 1229 г.^[217].

У акцэнталягічным дачыненьні паказвае важнасьць «Хранограф» пачатку XVII ст., дзе дзякуючы пасьлядоўнасьці пазначэньня націску адлюстраваныя ўнікальныя для захаванай выключна ў пісьмовай форме нормы мовы (вельми́, ка́менье, зе́млю)^[247]. Асаблівыя націскі выяўляюць таксама праваслаўныя беларускія старадрукі з пачатку XVII ст., што адлюстравана ў асобных лексэмах (бе́сѣда, за́ходный, това́ришство), так і ў граматычных катэгорыях (приноси́ти, во́ду, на́лѣпшïй, на́ сторону, гледѧчи́). Аднак вусная форма літаратурнае мовы была малаўжыванай, што робіць такія напісаньні спрэчнымі^[248], а палеаграфічныя ўласьцівасьці шэрагу помнікаў дазваляюць тлумачыць такія напісаньні як вынік другога паўднёваславянскага ўплыву. Зрэшты, пэўныя напісаньні, асабліва XVI—XVII стст. сапраўды могуць зьяўляцца вынікам адлюстраваньня на пісьме нейкіх дыялектных рысаў (гл. ніжэй).

Марфалягічны лад зазнаў вялікі рад зьменаў у параўнаньні з старажытнарускай мовай: так, старабеларускай мове было ўласьцівае аб’яднаньне назоўнікаў у тыпы скланеньня паводле радоў, што кардынальна адрозьнівалася ад ранейшых формаў; вялікая колькасьць дзеяслоўных часоў (аорыст, імпэрфэкт і часткова плюсквампэрфэкт) былі выцесьненыя пэрфэктам, які стаў асноўным сродкам выражэньня мінулага часу дзеясловаў, што было зьвязана з афармленьнем выражэньня дзеяслоўнага трываньня, пры гэтым згодна з традыцыяй зьніклыя часы некаторы пэрыяд захоўваліся і далей^[81].

Да ХІІІ—XIV стагодзьдзяў адбылася страта некаторых старых тыпаў скланеньня (прыкладам, з старажытнай асновай на зычную і *ū), узаемаўплыў цьвёрдага і мяккага відаў скланеньня на *ŏ ды *ā, што прыводзіла да іх уніфікацыі, а таксама ўзаемаўплыў склонавых флексіяў унутры адной парадыгмы; разьвіўся шырокі ўплыў флексіяў жаночага роду ў множным ліку на парадыгмы мужчынскага і жаночага радоў, што прывяло да фактычнае страты адрозьненьня ў тыпах скланеньня назоўнікаў у множным ліку, атрымала разьвіцьцё катэгорыя адушаўлёнасьці—неадушаўлёнасьці. Было страчана скланеньне кароткіх прыметнікаў, якія захавалі толькі формы назоўнага склону адзіночнага і множнага лікаў^[249].

З ХІІІ ст. (смаленская грамата 1229 г.) адлюстроўваецца абагульненьне асноваў на заднеязычныя тыпу на вълъцѣ, березѣ, оу Ризѣ^[250]. Пазьней валынска-беларускія граматы ў адрозьненьне ад галіцкіх паказваюць выцясьненьне асноваў на сьвісьцячыя асновамі на заднеязычныя (свѣдци, намѣстци, але свѣдки, намѣстки), хоць у парным ліку сучасных беларускіх гаворак існуюць формы тыпу дзьве руце, дзьве назе^[251].

ХІІІ—XIV стагодзьдзямі датуецца зьнікненьне парнага ліку, які выкарыстоўваўся для адрозьненьня парных прадметаў, што значна перабудавала парадыгмы назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў. Пашырылася значэньне пратэтычнага в і інтэрвакальнага дж у дзеяслове першай асобы адзіночнага ліку, узьнікла супрацьпастаўленьне назваў жывёлаў у вінавальным склоне аналягічным расейскім формам у родным склоне, узьнікненьне шыпячых зычных у загадным ладзе дзеясловаў з асновай на заднеязычны, пашырылася выкарыстаньне дзеепрысловаў на -учи/-ючи, -ачи/-ячи^[81][219] (хоць у згаданым лісьце рыскага магістрату 1271—1280 гг. прасочваецца блытаньне е/о ў дзеепрыслоўях: пиюче, выскочивше, оуведавше, емъшо^[252]), клічныя формы назоўнікаў, пры гэтым пералічаныя формы былі ўласьцівыя і стараўкраінскай мове^[81][219]. Некаторыя старабеларускія асаблівасьці ў марфалёгіі (напрыклад, клічны склон, ступені параўнаньня прыметнікаў і прыслоўяў з прыназоўнікам за, асобная форма загаднага ладу для выслаўленьня супольнасьці) маюць балтыйскае паходжаньне^[4].

У пісьмовых дакумэнтах з XIV стагодзьдзя ў марфалягічным дачыненьні пачалі адлюстроўвацца замена суфіксальнага л у дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу ў в (оубоявся), замена прыназоўніку в на у перад зычнымі і такая ж замена прыстаўкі в- (у витьбескъ, у чомъ, у томъ, улюбилъ, оузяти), пашырэньне канчатку -у ў дачыненьні да роднага склону рэчыўных, абстрактных і, радзей, канкрэтных назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку (воску), пашырэньне канчатку -ы (-и) пры дапасаваньні з колькаснымі лічэбнікамі два, тры, чатыры (берковескы, копи), пашырэньне канчатку -и ў мяккіх асновах назоўнікаў меснага склону (у клети), пераход -ѣ > -и, -ы ў каранёх неасабовых займеньнікаў ва ўскосным склоне (тымъ, чимъ), у лексыцы — пачашчэньне выкарыстаньня лексэмаў, што маюць паралелі зь лексэмамі сучаснае беларускае мовы (жито, кривда, ыстобъка, боронити, ведати)^[9]. Аналягічна з адлюстраваньнем фанэтыкі ў дакумэнтах гэтага ж пэрыяду (гл. вышэй), гэтыя пісьмовыя прыклады сталі ўзорамі для пазьнейшых складальнікаў старабеларускіх дакумэнтаў^[236].

Найбольш унармаваным і блізкім да народнай беларускай мовы стала адлюстраваньне марфалёгіі ў актавай пісьмовасьці. Так, пашырыўся канчатак -у назоўнікаў мужчынскага роду з асновай на -о шэрагу разнастайных сэмантычных катэгорыяў (бору, дому, году, року, кгвалту, доводу, замку, мосту, звѣру), адушаўлёныя назоўнікі мужчынскага роду ў давальным склоне адзначаліся канчаткамі -у, -ю (брату, войту, гостю, чоловеку), пры гэтым пазьней ён быў выцесьнены канчаткамі -ови/-еви ва ўласных імёнах)^[253]. Нягледзячы, аднак, на панаваньне гэтае формы, а таксама запазычаньне ўкраінска-польскага -ови, давальны склон у полацка-смаленскіх помніках ХІІІ ст. яшчэ адлюстроўваў пэўную розьніцу між -u- i -o- асновамі, што прычынялася да існаваньня таксама і канчаткаў -ови/-еви ў давальным склоне (ко князю, герлаху, ильбранту, к смоленску, але гостеви, к мостови, к манастыреви)^[254]. У гэтым жа склоне жаночага роду назіраецца адрозьненьне паводле мяккасьці ці цьвёрдасьці канцавога зычнага асновы (личбе, але воли, узоры пазьнейшага часу)^[255]. Адбывалася пашырэньне формаў роднага склону ў вінавальны ў адушаўлёных назоўніках без значэньня асобы (имаеть вѣпрѧ, ꙋжа подасть, видѣлъ смока), з XV ст. раз-пораз гэтыя формы пашыраліся і на неадушаўлёныя формы (листа просити і да т. п.), што паказвае на сучасны гэтым помнікам працэс фармаваньня склонавае сыстэмы^[256]. Назоўнікі жаночага роду з асновамі на -і ў творным склоне на пісьме мелі выключна форму -ью (волостью, давностью, печатью, данью), хоць у некаторых помніках іншых галінаў літаратурнай дзейнасьці захоўваўся стараславянскі канчатак -ию^[253]. Творны склон тых жа назоўнікаў іншых асноваў практычна не зафіксаваны з формамі -ой/-ей^[257]. У мужчынскім родзе таго ж склону канчаткі разьмяркоўваліся паводле цьвёрдай і мяккай асноваў, -омъ ды -емъ адпаведна^[258]. Апошняя форма згодна з этымалягічным правапісам почасту пашыралася на назоўнікі з асновамі на зацьвярдзелыя (мечемъ, господаремъ, пальцемъ)^[259]. Назоўнікі з асновамі на -о почасту захоўвалі канчатак -е, хоць часьцей за яго ўжо ўжываўся канчатак -у, нават у назоўніках з асновамі на незаднеязычныя, у якіх у сучаснай беларускай мове існуюць амаль толькі канчаткі -ы/-і, -э/-е (аналягічныя сучасным формы у Белску, у Менску, на рынку, в меху, але в делу, в листу, у бору, у выпису)^[253]. Рукапісныя помнікі праваслаўнай і ўніяцкай літаратуры першай паловы XVII ст. паказваюць, аднак, варыяцыйнасьць канчаткаў -у/-ю ды -ы/-и ў месным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду (ԝ концу, в монастырю, на столцу, але ԝ концы, в монастыри, на столцы)^[260] (параўн. з зьвесткамі 1229 г.). Гэты канчатак пашыраўся за межы асноваў на заднеязычны таксама ў ніякім родзе (пры то[м] дереву, ꙋ везенью, на ԝно[м] мѣстцꙋ)^[261]. Помнікі розных жанраў паказваюць на незакончанасьць фармаваньня канчатку назоўнікаў жаночага роду множнага ліку, якія ў мяккай аснове маглі мець як архаічнае -и, так і інавацыйнае -ѧ (наша господарынѧ, але боярини гс͡дрская). Рэлікты памянёнай архаічнай формы ў сучаснай мове гавораць на карысьць гэтае зьявы як падтрыманай з боку народнай тагачаснай мовы^[262]. Параўнальную стабільнасьць мелі назоўнікі адзіночнага ліку ніякага роду, што пазначаліся канчаткамі -а/-я (ԝ[т] слова, неба, полѧ). Зь іх выключэньне складалі назоўнікі з асновай на былы -n-, што мелі -и або архаічны -е (лвяте, жеребѧти). Адбывалася іх уніфікацыя з папярэднім тыпам (именѧ), якая ня скончылася дагэтуль (параўн. суч. [няма] імені)^[263].

Захоўваліся, асабліва ў назоўніках мужчынскага і жаночага роду, формы клічнага склону (мужику, пане, воеводо, господарине, кнѧже)^[253][264], у той час як дзякуючы аканьню з формамі назоўнага склону зьліліся клічныя формы тыпу жено, матко, слуго, хоць часам яны, як вынікае з гэтага, паказваліся на пісьме^[265].

Множны лік назоўнікаў у гэтых жа тыпах помнікаў утвараўся пры дапамозе канчаткаў -ы/-и (купцы, попы, кнѧзи), якія захоўваліся нават поруч зь нязьмененымі асновамі на заднеязычныя, якія ў стараславянскіх і старажытнарускіх помніках маглі мяняцца ў сьвісьцячыя (врѧдники, потужники, слуги), канчаткі множнага ліку назоўнікаў на -инъ з былымі асновамі на зычны аналягічна сучаснай беларускай мове мелі канчатак -е (дворане, мещане)^[253]. Адначасна, канчатак -и блізу з гэтага ж часу пашырыўся ў назоўніках роднага склону множнага ліку зь мяккімі асновамі на -’а (купли, державци, тещи) і ў назоўным скл��не назоўнікаў множнага ліку з тымі ж асновамі, а таксама з асновамі на -’о (князи, гаи, вулицы)^[202]. Засьведчаныя і дыялектныя паўднёва-заходнія формы на -е (богаче, короле, муже)^[266]. Для параўнаньня, канчаткі назоўнікаў аніякага роду множнага ліку назоўнага і вінавальнага склонаў з асновамі на -о пад уплывам мужчынскага і жаночага родаў атрымалі канчатак -ы/-и яшчэ ў часы фармаваньня беларускага этнасу^[265]. Родны склон назоўнікаў асновы на -і- множнага ліку меў форму *-ьjь > -ии (людии), пазьней іх выціснуць аналягічныя сучасным (параўн. суч. «людзей») па аналёгіі з -е давальнага і меснага склонаў^[254]. Назоўнікі ніякага роду ў множным ліку ў назоўным і вінавальных склонах досыць працяглы час захоўвалі канчатак -а (дерева, лѣта, ԝзера), хоць пазьней ён быў выцесьнены з народных формаў беларускае мовы канчаткам -ы^[253], а ў родным склоне яны спарадычна сталі фіксавацца пад уплывам мужчынскіх формаў у формах тыпу слововъ, чудовъ^[267]. Назоўнікі з асновамі на -о ў множным ліку роднага склону атрымалі новыя, адпаведныя народнай мове, формы -овъ/-евъ, хоць аналягічна сучаснай беларускай мове захавалася форма годъ (братовъ, вижовъ, пословъ, ратаевъ, але пять год, ԝсмь год)^[253], і паралельна адзначаецца, што родны склон у множным ліку часьцей выцясьняў вінавальны склон у расейскай мове, толькі ў XVII ст. у старабеларускай мове пашыраюцца формы тыпу за других товарышов, врядниковъ поставити^[au][268]. Тыя ж назоўнікі мяккай або зацьвярдзелай асновы мелі пераважна канчатак -ей, але паралельна ён суіснаваў з канчаткам -овъ/-евъ (лосей, мужей, месѧцей ~ лосе[в], мужовъ, месѧцовъ). Старажытнарускія формы з нулявым канчаткам тут амаль зьніклі, а новыя канчаткі пашыраліся нават на назоўнікі на -инъ (трояно[в], хрестіановъ, мещано[в])^[269]. У розных тыпах канчаткаў мужчынскага роду множнага ліку давальнага склону захоўвалі традыцыйныя канчаткі -омъ/-емъ (дворомъ, земяномъ, счадкомъ), пры гэтым падобныя формы на -охъ/-ехъ (в домехъ, на местцохъ, у боехъ), вядомыя з XIV ст., заставаліся ў дзелавой пісьмовасьці нават пазьней^[253][270]. Творны склон множнага ліку пераважна адзначаны, відаць, яшчэ аналягічнымі народнай мове формамі на -ы/-и (з двораны, з бурмистры, с седлы, с товарыши)^[253]. У пачатку XVI ст. адбывалася замена канчаткаў множнага ліку творнага склону -ы/-и на -ами/-ми, што адлюстроўваюць адныя зь першых беларускіх перакладаў хрысьціянскіх тэкстаў з Зборніку #262 (зубами, мурами, сынми, путми, але побач з тым псы, снопы, корабли)^[271]. Канчатак -а назоўнікаў ніякага роду назоўнага склону множнага ліку (ԝзера, гумна, лета) быў уласьцівы пісьмовасьці канца XVI ст., але не адпавядаў народнай мове. Гэта ж датычыць да канчаткаў -охъ/-ехъ меснага склону множнага ліку і -омъ у давальным склоне множнага ліку (конемъ, посломъ, тивуномъ). Творны склон множнага ліку спарадычна яшчэ захоўвае, напрыклад, у ІІ Статуце формы тыпу тыми бортиники, правными доводы, великими почты^[272]. Падобная дваістасьць была ўласьцівая таксама вінавальнаму склону жаночага роду ў множным ліку, дзе ранейшыя формы на -ы/-и выцясьняліся пад уплывам катэгорыі адушаўлёнасьці формамі на -овъ/-евъ, -ей/-ий; у меншай ступені — формам ніякага роду множнага ліку, дзе -ы/-и зрэдку выцясьняліся формамі -ами/-ями^[273].

Узоры ўжываньня пераважна назоўнікаў жаночага роду адлюстроўваюць традыцыйнае захаваньне на пісьме актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў формаў парнага ліку (две версте, две копе, ԝбедве стороне), хоць існаваньне поруч зь імі назоўнікаў жаночага роду ў множным ліку побач з тымі ж лічэбнікамі (две девки, две косы), а таксама адсутнасьць формаў парнага ліку ў падобных жа формах назоўнікаў мужчынскага роду (два годы, три чоловеки, чотыри дни) адлюстроўвае адміраньне гэтае зьявы ў жывой тагачаснай беларускай мове^[274]. Яшчэ актыўней парны лік выцясьняўся множным у мужчынскім родзе, што адлюстроўваюць помнікі ўжо з XIV ст. (два конѧ, але два городы)^[275]. У пэўнай ступені часьцейшымі гэтыя формы заставаліся ў ніякім склоне^[276]. Нашмат менш парныя формы ўжываліся ў родна-месным і давальна-творным склонах, але перагуканьне іх з сучаснымі рэліктавымі формамі тыпу пацямнела ў ваччу, зазьвінела ў вушшу паказваюць на падтрымку гэтых формаў на пісьме з боку тагачаснай народнай мовы^[277].

Зь мяжы XVI—XVII ст. у канцылярскай пісьмовасьці асталёўваецца запазычаны канчатак -ове ў множным ліку назоўнага склону замест беларускіх -и/-ы (боярове, фундаторове, панове)^[av], адзіночнага ліку давальнага склону — -ови (войтови, костелови, скарбови), хоць спарадычна (часам нават у выглядзе факультатыўнае нормы) яны сустракаліся і раней^[278], а ў кантэкстуальных умовах ён можа тлумачыцца як незалежны ад польскага ўплыву дыялектызм^[279]. Лацінізмы на -тъ, што ў арыгінале маюць канчатак -um, у назоўным і вінавальным склонах множнага ліку там жа маюць канчатак -а (акта, декрета, документа)^[280].

Займеньнікам з ХІІІ ст. па канец XV ст. была ўласьцівая пэўная варыяцыйнасьць і прадаўжэньне іх зьменаў побач з шэрагам дыялектных адрозьненьняў. Так, у адрозьненьне ад захаду Полацкае зямлі і рэшты этнічнага беларускага арэалу, з формы мъйь разьвіўся ўказальны займеньнік тый, у той час як на захадзе Полацкай зямлі шляхам рэдуплікацыі тъ разьвіўся займеньнік тот, у больш паўднёвых частках беларускага арэалу па аналёгіі з формамі мой, то разьвілася форма той (параўн. з суч. літаратурным)^[281]. З ХІІІ ст., аднак, у пытаньні прыметніку помнікі беларускай этнічнай тэрыторыі былі аб’яднаныя дзякуючы такой інавацыі як поўныя займеньнікавыя формы прыметнікаў^[282].

З XV ст. фіксуецца новая этапная зьява, а менавіта рэдукцыя канчаткаў роднага склону жаночага роду адзіночнага ліку -ое/-ее ў -ой/-ей (великой ѡпатриности, рэчы посполитой, параўн. з прыкладамі далей)^[283], але старыя формы былі захаваны як у пісьмовай мове, так і ў тагачаснай народнай мове ў родным склоне адзіночнага ліку прыналежных прыметнікаў з значэньнем жонкі або дачкі (панее якꙋбовое, братовое цорки, королевое ее мл̃сти)^[284].

Помнікі дзелавой пісьмовасьці з канца XV ст. дэманструюць унармаванасьць канчаткаў прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў і займеньнікаў некаторых разрадаў у назоўным склоне адзіночнага ліку, адлюстроўваючы толькі формы -ый/-ий (власный, другий, который, лепшый). Прыкладна ў канцы XV — пачатку XVІ стагодзьдзя ў гэтых формах амаль заўсёды выкарыстоўваўся канчатак -ого/-его, які замяняўся царкоўнаславянскім -аго ў прыметніках з вызначаным стылізаваным кантэкстам (божьяго тела, индикта четвертаго^[aw])^[285]. Нягледзячы на істотны ўплыў на канчаткі прыметнікаў і неасабовых займеньнікаў адзіночнага ліку меснага склону з боку канчаткаў творнага склону ў народнай мове, захоўваліся канчаткі меснага склону -омъ/-емъ (параўн. у великомъ селе, на моем властномъ поли, в другом листе, у старом дворе, але суч. «у вялікім сяле», «на маім уласным полі», «у другім лісьце», «у старым двары»)^[285]. Па ўсёй бачнасьці, адлюстраваньне гэтае нормы суправаджалася выцясьненьнем у народнай мове гэтых канчаткаў формамі творнага склону^[286]. Побач зь імі паказальны займеньнік згодна з рысамі паўночна-ўсходніх гаворак цэнтральнае Беларусі ме�� форму тот «той» (гл. вышэй)^[202]. Прыметнікі, парадкавыя лічэбнікі і суадносныя зь імі займеньнікі жаночага роду роднага склону адзіночнага ліку адзначаліся толькі канчаткамі -ое/-ее (волное жонки, земское потребы, пѧтое недѣли). У назоўным і вінавальным склонах прыметнікаў множнага ліку вядомыя формы на -ыи/-ии (путныи люди, бобровыи гоны, многии шкоды)^[285], хоць у той жа час адзначаюцца ў тым ліку і формы на -ые/-ие (новые, тые, вядомыя ў паўночна-ўсходніх гаворках цэнтральнае часткі беларускай этнічнай тэрыторыі^[202], што недалёка ад Віцебскага павету, дзе складаліся акты гродзкіх судоў з памянутымі формамі на -ыи/-ии^[285]). У пачатку XVI ст. дзякуючы беларусізмам у творах Ф. Скарыны назіраецца тэндэнцыя да пашырэньня на прыметнікі ўсіх родаў назоўнага і вінавальнага склону канчатку мужчынскага роду і імкненьне да выраўноўваньня ўсіх формаў канчаткам назоўнага і вінавальнага склонаў жаночага роду, што відно ў скарынавых творах: стары жаночы канчатак -ые/-ие вельмі часта пашыраецца на мужчынскі род (годные дары, пресные хлебы, красные слова), часам мужчынскія канчаткі -ыи/-ии пашыраныя на прыметнікі жаночага роду (высокии речи, лепшии ризы)^[287]. Творны склон жаночага роду адзіночнага ліку прыметнікаў, амаль адпаведна назоўніку тых жа формаў, у большасьці выпадкаў фіксуецца з канчаткам -ою/-ею^[286].

Кароткія формы прыметнікаў адзіночнага ліку згасаюць у XV—XVI стагодзьдзях, хоць існуюць пэўныя прыклады іх выкарыстаньня ў акавай пісьмовасьці; з XVI ст. у сьвецка-мастацкую і рэлігійную пісьмовасьць выцясьняецца кароткая форма множнага ліку прыметнікаў. У выніку, кантэкстуальна далейшае выкарыстаньне гэтых формаў тлумачыцца царкоўнаславянскім, старажытнарускім або польскім арыгіналам^[288]. Наогул прыметнікі ў дзелавой пісьмовасьці часьцей за ўсё мелі займеннае скланеньне ў атрыбутыўнай функцыі, рэшткі іменнага скланеньня захоўваліся пазьней у прыметніках жаночага роду ў вінавальным склоне (бортную землю, семую суботу, великую речъ, ѡсочную службу), але прэдыкатыўнай форме ўласьцівай часьцей за ўсё была кароткая форма (есми тепер не дуж, ѡни з города ехали пьяни, брат тво’ здоров)^[285], аднак адміраньне гэтае зьявы (гл. вышэй) паказвае на адсутнасьць яе падтрымкі з боку народнае мовы^[289]. Побач з згаданымі прыметнікамі, формы сучасных прыналежных займеньнікаў «мае», «свае», «твае» не былі вядомыя ў помніках старабеларускае пісьмовасьці, замест чаго ва ўсіх родах выступалі формы мои, твои, свои. У адрозьненьне ад сучаснае беларускае мовы, згодна з тагачаснымі асаблівасьцямі паўночна-ўсходніх гаворак цэнтральных рэгіёнаў беларускай этнічнай тэрыторыі, прыметнік «увесь» у назоўным склоне множнага ліку ўтвараў форму вси^[202]. Усім прыналежным прыметнікам яшчэ з раньняга старабеларускага пэрыяду быў уласьцівы пераход ад іменнага скланеньня да поўных яго формаў, і ў выніку асноўным суфіксам дзеля ўтварэньня прыналежных прыметнікаў стаў -ый/-ий (лꙋпежь бараній, кгва[л]т пророчій, ѡбра[з] нево[л]ничи[и])^[290]. Поўныя іх формы з канчаткамі -ого/-его пранікаюць у пісьмовасьць зь XV ст.^[291]. Даволі старажытнае (мажліва, з кіеўскага пэрыяду) паходжаньне маюць уласьцівыя старабеларускім і стараўкраінскім помнікам займеньнікавыя формы прыналежных прыметнікаў дзеля пазначэньня жонкі і дачкі (его королевая Ядвига, прывілей 1393 г.; мы кн̃гины Олександровая Настася Киевская (грамата 1378 г.)^[292]. Відаць, пад XVI ст. у народнай мове адміраюць іменныя формы прыналежных прыметнікаў меснага склону мужчынскага і ніякага родаў (по рож̃стве [б]̃жии, о кр[с]̃тѣ х[с]̃ве), бо раней выкарыстоўваліся таксама ў актавай пісьмовасьці. Прыкладна тады ж вымірае форма з элемэнтам на -j- (учи[н]кы ч̃лвчи измены, сынове Святославли). Урэшце, нормай на працягу ўсяго існаваньня пісьмовае мовы сталі формы на -ов, -ев, -ин, -ый/-ий^[293].

З пачатку XVII ст. у канцылярскай пісьмовасьці пашыраюцца адпаведныя народнаму вымаўленьню напісаньні прыметнікаў без канцавога -й (поменены, шляхетны, други), але іх кантэкстуальная сутнасьць патрабуюць іх аднясеньня да польскіх кніжных запазычваньняў^[294].

Ступені параўнаньня ўжо цягам старажытнарускага пэрыяду зьведвалі зьмены (так, у атрыбутыўнай функцыі перасталі ўжывацца кароткія формы прыметнікаў вышэйшае ступені)^[295]. У старабеларускай мове знайшлі адлюстраваньне старажытныя вышэйшыя формы кароткіх прыметнікаў мужчынскага і ніякага родаў тыпу больше, ширши, лепши. Поўныя простыя формы практычна паўсюдна ��асьведчаныя з суфіксам -ш- (вышьшее, простшіи, гла[д]шие), але поруч існаваў суфікс -ейш- (шлехетнейший, слꙋшъне[й]шы[и], силнѣйшимъ). Найвышэйшая ступень утваралася дзякуючы прыстаўцы наи-, радзей выступае сьцягнутая форма най- (на[и]моцне[й]шого, найго[р]шꙋю). Рэдкай як у пісьмовасьці, так і ў сучаснай ёй народнай мове стала апісальная форма з удзелам прыметніку самый (на[д] самы[х] го[р] вы[с]ши[х] і да т. п.)^[296].

Пазьнейшыя дакумэнты сьведчаць пра захаваньне ў тагачаснай беларускай народнай мове энклітычных займеньнікавых формаў ми «мне», мя «мяне» з прычыны захаваньня іх у вытрымках паказаньняў сьведак у актах гродзкіх судоў (бороду ми вырвалъ, узяли ми два волы, звалъ мя зрадцою, ѡн мя збилъ)^[297]. Гэтыя ж формы засьведчаныя ў тым ліку і ў канцы XVI ст. у вінавальным склоне (тотъ ми выдасьть, поможи ми, знаю те, «Эвангельле» Цяпінскага)^[298]. Аднак захаваньне гэтых кароткіх формаў не было аднолькавым: цягам XIV—XV адмірала форма ти, у XVI ст. — ми^[299]. Зьведвалі зьмены і іншыя займеньнікі: так, прынамсі з XIV ст. былая старажытнаруская тэрыторыя падзялілася на дзьве зоны, у адной зь якіх — паўднёва-заходняй (беларуска-ўкраінскай) — стары займеньнік язъ быў выцесьнены сучасным я^[300]. У час XV—XVII стагодзьдзяў дыфэрэнцыяцыя сягае большага маштабу дзякуючы выцясьненьню ў расейскай мове формаў тобѣ, собѣ формамі тебе, себе^[301]. У сваю чаргу, пэўныя дыялектныя зьявы існавалі ўласна на беларускай этнічнай тэрыторыі, якія адлюстраваліся на пісьме (так, у Смаленскай зямлі вядомыя рэшткі старых ны, вы замест намъ, вамъ)^[302].

Дзелавыя помнікі мяжы XV—XVI стагодзьдзяў на фоне іншых жанраў пісьмовасьці вылучаюцца наяўнасьцю дробавых лічэбнікаў тыпу полтретѧ «дзьве з паловай», полпѧта «чатыры з паловай», полпѧтнадцать «чатырнаццаць з паловай», полсемадесеть «шэсьдзясят пяць», полтретѧста «дзьвесьце пяцьдзясят», полсемаста «шасьцьсот пяцьдзясят» і г. д.^[303], што тлумачыцца балцкім уплывам (гл. вышэй).

Дзеяслоўныя канчаткі ў актавай пісьмовасьці канца XV — пачатку XVI стагодзьдзя адзначаюцца трывалай інфінітыўнай формай на -ти з націскам на аснове (ховати, возити, кликати)^[304].

Практычна паўсюдна там жа выкарыстоўваўся канчатак -ть у трэцяй асобе цяперашняга часу адзіночнага (робить «робіць», держить, велить) і множнага (ведають, ждуть, мають) лікаў, пры гэтым з прычыны ўплыву паўночнабеларускіх гаворак гэты канчатак пашырыўся нават у І спражэньні (будеть «будзе», живеть «жыве», хочеть «хоча»)^[304]. Першы канчатак, хутчэй за ўсё, паходзіць ад адпаведнага дыялектызму старажытнарускага часу^[305], другі тып параўнальна часта адзначаецца таксама ў старажытнарускі пэрыяд^[306]. Пазьней, каля ХІІІ—XIV стагодзьдзяў абсяг выкарыстаньня толькі -ть у памянёнай форме склаў асобны дыялектны рэгіён, які не пашыраўся ні на будучую ўкраінскую тэрыторыю (дзе -ть і -т суіснавалі), ні на паўночнарасейскую, але пашыраўся на паўднёварасейскія землі. Разам зь ім, параўнальна старажытнай зьяўляецца бесфлектыўная форма (накшталт буде, може, стане, гл. далей)^[307].

Пад пэўным уплывам паўночнабеларускіх гаворак усталяваліся формы множнага ліку першай асобы на -мъ (ведаемъ, рухаемъ, чинимъ)^[304]. Для параўнаньня, блізкія геаграфічна гаворкі паўночнага ўсходу цэнтральнае часткі беларускай этнічнай тэрыторыі прычыніліся да ўзьнікненьня ў старабеларускай пісьмовай мове падзелу тэматычных і атэматычных дзеясловаў паводле канчаткаў: першыя атрымлівалі згаданы канчатак, у той час як атэматычныя дзеясловы вядомыя з канчаткам -мо (есмо «мы ёсьць»^[ax], дамо)^[202], пры гэтым пазьней апошні канчатак пашыраўся пад украінскім уплывам (гл. ніжэй). Адпаведна паўночна-ўсходняму дыялекту, з ХІІІ ст. вядомая форма есме (гл. вышэй) замест паўднёва-заходняга есмо і маскоўскай ды наўгародзкай есмя^[223][308]. Гэты ж канчатак у ІІ спражэньні можа быць растлумачаны таксама як адлюстраваньне рысаў тагачасных паўднёва-заходніх гаворак беларускае мовы. Дзеясловы гэтага ж спражэньня часам адзначаліся заменай на пісьме тэматычнага -и- на -е- (чинемъ, терпѣмъ, находемъ)^[309]. Спарадычна адзначаецца -мо як у атэматычных, так і ў тэматычных дзеясловах, існавалі даволі раньнія выпадкі ўжываньня -мы (есмы дали, чинимы, граматы 1347 і 1349 гг.)^[310]. Нарэшце, у помніках канца XVI ст. у дзеясловах першай асобы множнага ліку формы на -мо сталі факультатыўнымі або нават пераважнымі^[311]. Паралельна гэтаму працэсу, у жывой мове (што неўзабаве адбілося на пісьме) у складзе іменнага выказьніка на ўсе асобы адзіночнага і множнага лікаў пашыраецца зьвязка трэцяй асобы есть (теды[м]я есть сы[н] твой, хто[с] ты есть)^[312]. Зь іншых дыялектных (прынамсі, з параўнальна ненарматыўных) найбольш выразнае патрапленьне дыялектных формаў дзеясловаў першай асобы множнага ліку тыпу будо[м] «будзем», мого[м] «можам» (Зборнік біблейскіх камэнтароў пачатку XVII ст.)^[313]. Нейкае дыялектнае паходжаньне па ўсёй бачнасьці мела ў шэрагу выпадкаў -мо, якое складае адзіную дыялектную зону з адпаведнай украінскай рысай^[310].

Пісьмовасьць г.зв. Зборніку № 262 (гл. вышэй пра пераклады тэкстаў «Ёў», «Песьня песень» і да т. п.), што адносіцца да пачатку XVI ст., адлюстроўвае асобную цікаўную зьяву ў пісьме, а менавіта рэдкія выразна фанэтычныя напісаньні тыпу помолиссѧ, свариссѧ, надѣетца, паствитца^[314]. Зь імі збліжаецца Эвангельле Цяпінскага, дзе вядомыя формы тыпу судитца, противитца^[315].

ІІ, ІІІ Статуты ўпершыню замацоўваюць амаль паўсюдна напісаньне інфінітыву на -ть (брать, казать, меть)^[316], гэтыя ж інфінітывы часам сустракаюцца ў актавых помніках мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў. У апошняй катэгорыі помнікаў пісьмовае афармленьне дзеясловаў у цэлым захоўвае старэйшыя традыцыі, апісаныя вышэй, хоць заўважаныя таксама формы трэцяй асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу на -тъ (пишетъ, хочетъ, чынитъ) або формы наогул без канчатку на зычны (буде, може, стане)^[278]. У цэлым такое ж афармленьне на пісьме ў дачыненьні да дзеяслова захоўвае і мастацкая літаратура гэтага часу^[265]. У мастацкай літаратуры пэрыяду мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў прадстаўлены інфінітыў на -ть у тым ліку і ў пазыцыях пасьля зьбегаў зычных (поднесть, звесть, погресть), што адпавядае стану шэрагу паўночна-ўсходніх гаворак^[317].

Будучы час дзеясловаў утвараўся праз даданьне дапаможнага дзеяслову быти да інфінітыўнай формы (буду бити, будемъ говорити), хоць засьведчаная таксама форма будучага складанага ІІ часу, што ўтвараўся даданьнем гэтага ж дзеяслову да дзеясловаў мінулага часу (не ведаю, если будетъ ему княз тыи пенези заплатилъ)^[318]. Г.зв. «будучы ІІ» ужываўся пераважна ў даданых дапаўняльных і ўмоўных сказах у актах XV—XVI стагодзьдзяў, дзеепрыметнік у такіх формах пераважаў у форме закончанага трываньня. Гэтыя формы ўяўлялі сабою рэшткі старажытнае часавае сыстэмы. Формы такога ж тыпу пазьней ужываліся ў перакладах з польскае мовы або ў творах, якім былі ўласьцівыя палянізмы^[319]. У мастацкай літаратуры канца XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў гэтыя ж формы зьвязаныя з польскім уплывам^[317].

Мінулы час выражаўся толькі пэрфэктам, пры гэтым у першай асобе ўжывалася постпазыцыйная трансфармаваная зьвязка есми (брал есми, вчинил есми, казал есми, поткал есми)^[318], а традыцыйны канчатак -л у гэтых формах, нягледзячы на захаваньне на пісьме, ужо перайшоў у [w]; гэтыя ж формы з асновай на зычны, адлюстроўваючы стан народнай тагачаснай беларускай мовы, выкарыстоўваліся наогул без л (побегъ, взрос, несъ), але ў літаратуры іншых жанраў яны традыцыйна захоўвалі л і ў гэтых дзеясловах. Множны лік мінулага часу дзеясловаў таксама адзначаўся наяўнасьцю зьвязкі (видели есмо, казали есмо, пришли есмо, спытали есмо)^[304][320]. Трэцяя асоба адзіночнага і множнага ліку мінулага часу ўжываецца без падобных зьвязак, хоць яны часам вядомыя ў гэтым палажэньні ў іншых жанрах літаратуры, а сама зьява існаваньня гэтых зьвязак працягвала захоўвацца ў народнай мове^[304]. Адначасова зьвязка ў трэцяй асобе пэрфэкту ўжо на пачатку XVI ст. звычайна не ўжывалася, яна зьнікла яшчэ ў часы існаваньня старажытнарускае мовы^[321].

Усьлед за падзеньнем рэдукаваных адбыўся пераход [l] > [w] у дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу^[322], але, кіруючыся паходжаньнем у іншых часьцінах мовы гуку [w] таксама без удзелу рэдукаваных, можна меркаваць, што ў дзеясловах гэты пераход адбыўся з уплывам дзеепрыметнікавых формаў мужчынскага роду адзіночнага ліку цяперашняга стану на -въ^[323]. Толькі ў актавай пісьмовасьці засьведчаныя формы мінулага часу з значэньнем мнагакратнасьці (биривалъ «браў», робливалъ «рабіў», служивали «служылі», кормливали «кармілі»)^[304]. У дзелавой пісьмовасьці і ў шэрагу помнікаў іншых жанраў з канца XIV ст. спарадычна сустракаюцца формы пэрфэкту першай і другой асобаў адзіночнага і множнага ліку зь зьвязкай, зьлітай у адно слова зь дзеепрыметнікам на -л па тыпе быломъ «быў», хотеломъ «захацеў», виделисмо «пабачылі», слышелисте «чулі», што можна абгрунтаваць як палянізм альбо самастойную рысу народнае беларускае мовы^[ay][324]. З польскім уплывам зьвязаныя таксама выключна кніжныя формы першае паловы XVII ст. у выглядзе зьліцьця дзеяслова-зьвязкі зь дзеясловамі на -л (далесь, будовалемъ, пришлисмо, реклисмы, зажилихмо, часам зьліваліся зь першым самастойным словам)^[325].

Помнікі актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў, у адрозьненьне ад сьвецкай мастацкай або рэлігійнай літаратуры, паказваюць пашырэньне дзеепрыметнікаў цяперашняга часу на -учи/-ючи, -ачи/-ѧчи (бачачи, дбаючи, едучи), дзеепрыслоўі мінулага часу адзначаліся формамі на -ши (втекши, положивши «паклаўшы», пришодши), адпаведна, сьвецкай мастацкай і рэлігійнай літаратуры было ўласьціва захаваньне старых формаў на -а/-ѧ і бяз -ши^[326].

Загадны лад другой асобы множнага ліку ў тагачасных паўднёва-заходніх гаворках меў форму -ец’е, што адлюстравана ў зьмяшанай беларуска-царкоўнаславянскай Чэцьці (1489 г.) у выглядзе замены канчатку гэтай жа формы -ите дзеясловаў зь мяккай асновай (веселѣтесѧ, покажѣте, скажѣте)^[327]. Рысы гэтых жа гаворак адлюстроўвае загадны лад першай асобы множнага ліку ў дзеясловах з асновай на зычны ці ёт на -мо (будьмо, даймо, разумѣймо)^[320]. У паўночна-ўсходніх гаворках тагачаснае народнае беларускае мовы ў аглютынацыйных формах множнага ліку загаднага ладу адсутнічала -и-, што паказваюць творы Ф. Скарыны. Да іншых скарынавых паўночна-ўсходніх рысаў адносяцца адсутнасьць -ѣте і існаваньне -ите пад націскам (гледьте, ходьте, чинте, але возмите, идите, навчите)^[328]. Увогуле ж загадны лад у тагачаснай народнай мове неўзабаве па падзеньні рэдукаваных зычных страціў [i] (сѧдте, видте, подьте), што адлюстроўвае згаданы Зборнік № 262^[314]. Урэшце, зь цягам часу ў гэтых формах адбывалася ўніфікацыя: канчатак -ѣте атрымаў перавагу і пашырыўся на дзеясловы ранейшае мяккае асновы ў паўднёва-заходніх гаворках, тады як у паўночна-ўсходніх іх выцесьніў канчатак -ите^[329]. Аднак у мастацкай літаратуры мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў выкарыстаньне абедзьвюх памянёных формаў у цэлым раўнапраўнае^[330].

Аддзеяслоўныя назоўнікі ў актавых дакумэнтах з гэтага пэрыяду мелі амаль выключна канчаткі -нье, [н]е, -ніе (будованье, дозволенье, панова[н]е, положе[н]е)^[331][332]. Раней існыя напісаньні накшталт писание/писанье замест аналягічным сучасным тыпу пісаньне падтрымлівалася формамі, дзе падваеньня не адбылося (зверие, купие, зверье і да т. п.^[216]). Стварэньне аддзеяслоўных назоўнікаў стала вельмі прадукцыйным у рэлігійнай пісьмовасьці першае паловы XVII ст.^[333].

Беларуска-літоўскае летапісаньне (гл. вышэй) дзякуючы пранікненьню туды шэрагу беларусізмаў ускосна адлюстроўвае іншыя важныя рысы граматычнага ладу тагачаснае беларускае мовы, а таксама яе зьмены ў кантэксьце паступовага адасабленьня ад старажытнарускіх дыялектаў і паасобных усходнеславянскіх моваў. У гэтых помніках мовы існуе штучнае, неабгрунтаванае выкарыстаньне пэрфэкту, аорысту, імпэрфэкту^[az]; асаблівая рэдкасьць аорысту ў тых частках сьпісаў, што апавядаюць пра храналягічна бліжэйшыя падзеі, поўная адсутнасьць імпэрфэкту ў тых жа месцах. Формы аорысту тыпу поведе «павёў», поиде «пайшоў» графічна супалі з формамі будучага часу тагачаснага паўднёва-заходняга дыялекту беларускае мовы («павядзе», «пойдзе»), у выніку да арыгінальнага аорысту перапісчыкі дадавалі канчатак -ть, што падтрымлівалася існай у народнай мове тэндэнцыяй да замены мінулага часу будучым. Гэтая зьява прасочваецца ў цэлым шэрагу памянёных сьпісаў^[334].

Нягледзячы на існую ў старабеларускай пісьмовасьці спарадычную замену дзеепрыметнікаў, старабеларускай пісьмовасьці яны былі характэрныя, у прыватнасьці, на -ч- (жïвучимъ, сеючий, маючий, Эвангельле Цяпінскага). Наогул жа такія формы, аналягічна сучаснай беларускай народнай мове, не былі ўласьцівыя і тагачаснаму народнаму маўленьню, і такія формы, імаверна, разьвіліся штучна як беларускае фанэтычнае прыстасаваньне да перадачы адпаведнае царкоўнаславянскае лексыкі. Зь іншага боку, іх нязьменныя формы (тыпу шли за нимъ два слепыхъ верещачи ï мовечï, есьли хто умреть не маючи детей) успрымаліся як дзеепрыслоўі, проціпастаўленыя дзеепрыметнікам^[335]. Кніжнікі пазьнейшага часу ў прыватнасьці перакладалі іх у тым ліку і даданымі азначальнымі сказамі^[ba]. Адхіленьні ў цяпінскавым перакладзе Эвангельля сьведчаць і пра адсутнасьць дзеепрыметнікаў на -ш-, -вш-, -ом-, -ем-, -им-^[bb][336]. Крыху пачашчаецца замена -ч- на -щ- у пісьмовай праваслаўнай і ўніяцкай літаратуры першай паловы XVII ст. (прагнущый, ходящый, царствующый), што тлумачыцца аднолькаваю далёкасьцю гэтых формаў ад народнае мовы і, адпаведна, лёгкасьцю іх узаемазамяняльнасьці^[337].

На час існаваньня старабеларускае мовы паказваецца заканчэньне фармаваньня прыслоўя і атрыманьне ім функцыяў акалічнасьці^[338].

Тыповымі для старабеларускай мовы раньняга пэрыяду былі суфіксы для ўтварэньня прыслоўяў -де, -амо (-амъ), -уды (-уда, -уду, -уде), -гды (-гда, -где), -ако (-акъ), -ль (-ли, -лѣ). Першыя тры формы, далучаючыся да ўспадкаваных з старажытнарускага стану формаў къи/кыи, и/йь, инъ, овъ, сь, онъ, тъ, вьсь утваралі прыслоўі з значэньнем месца або кірунку (где, где кольве, всюды)^[339]. Ужо ў старажытнарускі пэрыяд акрэсьліўся дыялектызм у выглядзе прыналежнасьці толькі суфіксу -уды замест -уда да гаворак будучай беларускай мовы^[340]. Утварэньне прыслоўяў адбывалася і пры дапамозе запазычанай з польскай мовы часьціцы кольвекъ^[341].

У прыватнасьці, у старабеларускі пэрыяд акрэсьліваецца выцясьненьне прыслоўем где ранейшага старажытнарускага кде і атрыманьне ім дадатковага значэньня куды (напрыклад, коли мы сами где своею головою потѧгнемъ)^[342]. Шырока ўжываным стала прыслоўе инде «у іншым месцы, дзе-небудзь», паўсталае як яднаньне старога инъ з суфіксам де (не было палено и[н]де, иньде искати, вкупѣ се ту[т] и и[н]де). Успадкаваным ад старажытнарускага пэрыяду і даволі частым нават у актавай пісьмовасьці было прыслоўе зде «канкрэтнае неаддаленае месца» (поиди семо здѣ кнѧзь) або ягоныя формы здеся, здесе, сезде, сезде^[343]. Акрамя памянёных прыслоўяў, дзелавая пісьмовасьць ХІІІ ст. фіксуе захаваньне старажытнага прыслоўя ту (годно ту тѧжетьсѧ, а тоу были, товаръ былъ ту), якое пазьней стала ўжывацца, па ўсёй бачнасьці, толькі пад уплывам царкоўнаславянскай і польскай моваў^[344]. Пазьней старабеларускія кніжнікі ўсьведамлялі гэтае прыслоўе як патрэбны для перакладу царкоўнаславянізм і замянялі яго на народныя формы тутъ, туто, тута, тутаки^[345]. Іншым старажытным прыслоўем стала везде «усюды» (богъ везде естъ; вездѣ, гдѣ бы ни было; ли[ст] нашъ везде пꙋбликованъ), якое, аднак стала саступаць прыслоўю всюды. Аднак перавага апошняга стала параўнальна нязначнай, што гаворыць пра роўнаўжыванасьць гэтых прыслоўяў у тагачаснай народнай мове^[346]. Пытальна-адносныя і ўказальныя прыслоўі ў старабеларускай мове часьцей за ўсё ўтвараліся пры дапамозе суфіксу -уды (туды, сюды, куды), але помнікі паказваюць на пэўнае пашырэньне ў народнай мове і формы на -уда (куда хоче[т] еха[т]). Зь першым суфіксам утваралася і прыслоўе инуды «у іншае месца, у іншым месцы» (если инуды посмотры[ш], инꙋуды пошла)^[347].

Стракатая карціна адлюстроўваецца пры выкарыстаньні прыслоўных суфіксаў -ле, -ли, -ля, -ль: утвораныя празь іх прыслоўі маглі мець як народны ц�� ўспадкаваны з старажытнарускага пэрыяду характар, так і зьяўляцца царкоўнаславянскімі запазычаньнямі, што часам абумоўлівалася кантэкстуальна. Сярод іншага, гэтыя суфіксы пераважалі ў розных тыпах асноваў: у асновах на -у/-ю пераважае -ль (отусюль), у асновах на -о/-е — -ле, -ль (отселе). Выключэньні (ԝ[т]коуле), аднак, маглі складаць і вынік уплыву народных формаў. Аналягічны лёс мелі прыслоўі з прыстаўкамі -до, -по. У сваю чаргу, іх частасьць крыху скарачалася дзякуючы паралельнаму ўжываньню з покуль прыслоўя поки^[348].

Спэцыфічным у параўнаньні з сучаснай беларускай мовай стала ўжываньня прыслоўя коли, функцыя якога як неазначальнага (у значэньні сучаснага «калі-небудзь») пераважала над адносным тыпу есьті имъ не было коли^[349].

Часавае значэньне мелі захаваныя з часу старажытнарускае мовы адзайменікавыя прыслоўі тогды, (на/за)всегды, завседы, иногды, оногды, овогды. Дыяхранічна іх розныя формы мелі неаднолькавае ўжываньне: завсегды фіксуецца ў актавай пісьмовасьці з XV ст. і пашыраецца ў XVII ст., тоесная сучаснай формы завседы зафіксавана толькі адзін раз у помніку XVII ст. (zawsiody ia tam mnoho wyczytain (sic!), ліст да Абуховіча). Аднак над імі яўна пераважае фіксаванае з XV ст. завжды^[350]. У значэньні сучаснага часам ужывалася иногды (иногды не бывалъ у васъ), але з пачатку XVI ст. поруч зь ім выступае часомъ, якое становіцца часьцейшым з другой паловы XVI ст.^[351]

Прыслоўі спосабу дзеяньня мелі выгляд такъ, какъ, якъ, инакъ, сякъ. Нягледзячы на тое, што іх формы з канцавым -о замест ера тлумачацца як царкоўнаславянскі ўплыў, формы якъ ды яко былі практычна роўнаўжыванымі, прычым апошняя нават крыху пераважала і падтрымлівалася з боку польскае мовы. У радзе помнікаў з XV ст. яны пераважаюць над какъ. Ад займеньніка инъ утвараліся формы инакъ, иначей з пэўнай перавагай апошняй^[352].

Адпрыметнікавае ўтварэньне прыслоўяў мела значэньні спосабу дзеяньня, меры, ступені. Аналягічна старажытнарускаму пэрыяду яны ўтвараліся як формы на -о ды -е (напрыклад, непорушно ~ непорушне). Апошнія формы ў старабеларускай пісьмовай мове сталі пераважаць, але яны, асабліва з XVI ст., тлумачацца як палянізмы. Тым ня менш, іх дакладнае разьмежаваньне як народных, кніжных або запазычаных прадстаўляе вялікую цяжкасьць^[353]. Некаторыя з палянізмаў падобнага роду зьведвалі фанэтычную адаптацыю (неотволочно, заровно, прудко)^[354]. Паводле частасьці ім наступавалі формы прыслоўяў, што супадалі з формамі кароткіх прыметнікаў роднага склону, зь якіх найчасьцейшыя — з прыстаўкамі з-, за-, до- (здавна, допозна, засветла), у раньняй дзелавой пісьмовасьці выступаюць таксама формы на из-/ис- (исперва, издавна)^[355]. Крыху радзейшымі сталі прыслоўі з прыстаўкай по- і суфіксам у-, суадносныя з давальным склонам (постарому, порану, подолгу), а з другой паловы XVI ст. асаблівае пашырэньне атрымліваюць падобныя ж формы, але суадносныя з кароткімі прыметнікавымі формамі (по-литовску, по-руску, по-хрестиянску), пры гэтым паралельна зь ёю пад уплывам, па ўсёй бачнасьці, дыялектных формаў існавалі аналягічныя формы з суфіксамі -и/-ы (по хрс̃[т]ьянски, по кроле[в]ски). Да іх прымыкалі формы спосабу дзеяньня на -о, суадносныя з назоўным склонам (братерско, жолнерско, людско). У сваю чаргу, з формамі на прыстаўку по- і суфікс -и/-ы нельга блытаць кніжныя формы, суадносныя з творным склонам тыпу всячески^[356].

Адназоўнікавыя прыслоўі паўставалі праз выкарыстаньне асноваў назоўнікаў і дапасаваньне іх у пэўным склоне ў залежнасьці ад першапачатковага слова (напрыклад, з родным склонам суадносіліся прыслоўі додому, зненацку, изначала). Канчатак ускоснага склону мог адпадаць, а сувязь прыслоўя зь ім губляцца (дармо, потай, посполъ)^[357]. Большая частка падобных прыслоўяў знаходзіла падтрымку з боку народнае мовы і захавалася дагэтуль, але рад беспрыставачных прыслоўяў, перадусім з значэньнем часу або месца, дасюль не дайшлі (вечере, низе, ночы). Вялікая іх частка мела тэндэнцыю замены на памянёныя тыпы прыслоўяў^[358].

Параўнальна нешматлікімі сталі адлічэбнікавыя прыслоўі, пры гэтым простыя іх формы ўтвараліся ад першых трох парадкавых і колькасных лічэбнікаў^[359]. Зь іх у помніках розных жанраў да XV ст. ужываюцца архаічныя формы перво, первое, второе, третее, одново, неоднова, одинова. Першыя дзьве формы паступова выцясьняліся формай (на)первей або, з XVI ст., перше(й). Урэшце, больш прадуктыўнымі, суадноснымі з народнай мовай і ўжыванымі ў помніках розных жанраў сталі прыставачныя формы на -в/-у, по-, на-, за- (вдвохъ, попершому, начетверо, заодно)^[360]. Прыслоўі з значэньнем паўтаральнасьці цесна ўзаемадзейнічалі як з народнымі, так і з царкоўнаславянскімі формамі: так, да XV ст. царкоўнаславянскія суфіксы -жды і -кратъ ужываюцца нават у актавай мове. У народнай мове ім адпавядалі спалучэьні тыпу «лічэбнік+раз», якія часам пранікалі ў пісьмовую мову (разъ на день… дрꙋги[и] ра[з] на день). З XVI ст. шырока ўжываюцца прыслоўі спосабу дзеяньня з суфіксам -ако/-яко (двоѧко, четворако, седморако)^[361].

Аддзеяслоўныя прыслоўі прадстаўленыя яшчэ радзей, яны звычайна мелі малую колькасьць тыпаў, характарызаваліся адсутнасьцю ўнутранай варыяцыйнасьці. Большая іх частка ўтваралася ад дзеепрыметнікаў залежнага стану паводле мадэлі адпрыметнікавых прыслоўяў на -о/-е, некаторыя, мажліва, ужо ад ад’ектывізаваных дзеепрыметнікаў. Зь іх пераважаюць формы на -н- (неотступно), радзей сустракаюцца на -м- (неисходимо), але абодва мелі кніжны характар. Рысы прыслоўя набылі былыя дзеепрыслоўі на -а/-я (нехотѧ), але падобныя ўтварэньні таксама зьяўляліся рэдкімі. Дзеяслоўнае паходжаньне мелі таксама прыслоўі навстычъ, наотсечъ, наповалъ^[362].

Вышэйшая ступень параўнаньня прыслоўяў утваралася пры дапамозе суфіксаў -ей, -ш (глыбей, большъ), зь іх утвараліся і кантамінаваныя формы (болшей, вышшей, лепшей)^[363]. Найвышэйшая ступень, за выняткам польскага пісьмовага запазычаньня на- і царкоўнаславянскага пре-, мела ўтварэньне праз прыстаўку най- (найменшъ, найзычливей, найсилней)^[364].

Старабеларуская цягам пэрыяду свайго існаваньня як пастаянна карыстанай літаратурна-пісьмовай мовы характарызавалася радам устойлівых пісьмовых прыёмаў, якія не адпавядалі народнай мове і, такім чынам, уводзіліся ў яе штучна, пад уплывам іншамоўных рэсурсаў. Рад зь іх быў спарадычным і тлумачацца кантэкстуальна, тады як пэўныя зь іх часьцяком мелі сыстэматычны характар.

Украінскім уплывам тлумачыцца пашырэньне дзеяслоўнага канчатку -мо ў помніках тэрыторыі Беларусі, дзе падобны канчатак адсутны (терпимо, спимо, идемо, пожадаемо, прагнемо), формаў назоўнага і вінавальнага склону множнага ліку назоўнікаў на ѣ (вѣршѣ складати). Кантакты адразу з стараўкраінскай і польскай мовамі прычыніліся да ўзьнікненьня з XVII стагодзьдзя ў пісьмовых помніках безасабовых канструкцыяў дзеепрыметніку на -но/-то; канчаткаў -ови/-еви назоўнікаў мужчынскага роду множнага ліку ў давальным склоне (лебедеви), утварэньне загаднага ладу на -ете і формы прыметнікаў жаночага роду адзіночнага ліку ў вінавальным склоне на -ои (жаднои речи, покорнои мудрости)^[54]. Да ўкраінізмаў трэба адносіць таксама дзеяслоўны канчатак інфінітыву на -ти, які пад уплывам украінскае мовы выцясьняў канчатак -ть, што стаў у пэўнай ступені нарматыўным з пачатку XVII ст.^[365] Для дзелавой пісьмовасьці XV—XVI стагодзьдзяў быў уласьцівы пісьмовы палянізм у выглядзе пэрфэктных паводле паходжаньня мінулых формаў, дзе дзеяслоўная зьвязка зьлівалася ў адно слова зь дзеепрыметнікам на -л або прымыкала да першага знамянальнага слова фразы (видело[м] завжды ча[с], ԝдное[м] речи проси[л], которого[м] терпѣлъ)^[319]. Падобная рыса, у выглядзе дзеяслова на -омъ адзіночнага ліку мінулага часу першай асобы, становіцца заўважнай у актавай пісьмовасьці пачатку XVII ст. Перапісаныя ў той жа час копіі ранейшых актаў характарызуюцца канчаткам -мы ў дзеясловах першай асобы множнага ліку^[278].

Сынтаксіс старабеларускае мовы ў яе дыяхранічным разуменьні адзначаўся спалучэньнем пераважна беларускіх рысаў з даданьнем іншамоўных характарыстык на пісьме. Што да асобных пэрыядаў існаваньня мовы, наглядаецца пэўнае адпадзеньне старажытных сродкаў у сынтаксісе.

Зьвесткі пісьмовых помнікаў старабеларускае мовы дэманструюць шэраг інавацыяў у тым ліку і ў галіне сынтаксісу, сярод якіх адзначаліся, у прыватнасьці, пашырэньне выкарыстаньня складаназалежных сказаў і замена прыназоўнікавымі канструкцыямі беспрыназоўнікавых^[81]; шырокае ўжываньне поўных формаў прыметніку ў функцыі выказьніку; дапасаваньне лічэбнікаў «два», «тры», «чатыры» з назоўнікамі ў множным ліку ��однага склону (тры столы і да т. п.); канструкцыі тыпу лепшъ за его, вышелъ от всих, пошолъ до дому, сталося ему; адпаведнікі ўласна беларускіх злучнікаў у складаных сказах («што», «нібы», «калі», «як» і г. д.), «ці/чы»^[80][366]. Асобныя інавацыі адзначаныя ў ХІІІ ст.: так, імаверна, узьніклыя пад уплывам фіна-вугорскіх і балтыйскіх моваў назоўнікі на -а/-я перад інфінітывам у Смаленскай праўдзе 1229 г. замяняюцца на -у/-ю (такова правда оузѧти роусину, але таковоу правдоу възѧти роусиноу)^[367], але першая форма працягвала існаваць у XIV—XVII ст. як у полацка-смаленскай, так і ў пісьмовасьці іншых паўночных беларускіх рэгіёнаў (Вільня, Трокі, Маладэчна)^[368]. Для сынтаксісу старабеларускае пісьмовасьці былі ўласьцівыя як малалікія адрозьненьні ад іншых славянскіх моваў, так і існаваньне шэрагу замацаваных прыёмаў, уласьцівых як перакладам, так і арыгінальнай творчасьці^[369].

У сынтаксісе старажытнарускае мовы існавала канструкцыя «давальны самастойны», якая пачала разбурацца пасьля спыненьня зьмены дзеепрыметнікаў цяперашняга і мінулага часу. У выніку, у народнай беларускай мове дзеепрыметнік у складзе такой канструкцыі замест формы давальнага склону мужчынскага роду пачаў ужывацца ў форме назоўнага або давальнага склонаў жаночага роду, чым фактычна пераўтварыўся ў дзеепрыслоўе (и седши ему, и выходечи ему). Аднак шэраг арыгінальных і перакладных помнікаў няактавае пісьмовасьці другой паловы XVI ст. паказваюць на малую ўласьцівасьць такога звароту народнай мове таго часу^[370]. У пэўных народных гаворках гэтая зьява, аднак, захоўвалася, што дэманструе «Дыярыюш» Філіповіча (стоячому мнѣ на мл̃твѣ стра[х] мя таки’ обнялъ, выѣждзаючи мнѣ з села того великая тлуща люде’ вышла)^[bc][371]. Быў адлюстраваны іншы дыялектызм старажытнарускага часу, а менавіта суіснаваньне злучнікаў а ды и (Корачов а Слоним, я а ты, толико царѧ а мене)^[372]. У якасьці дыялектызму тлумачыцца таксама спарадычна існая канструкцыя «ёсьць + родны склон назоўніка» (у Смаленскай праўдзе 1229 г., у грамаце хана Тахтамыша 1392—1393 гг.)^[bd][373].

Вылучаецца сынтаксіс актавае пісьмовасьці ў параўнаньні зь іншымі жанрамі пісьма дзякуючы наяўнасьці ў першай аднародных частак, зьвязаных падпарадкавальнымі зносінамі^[374].

Дзякуючы перакладным помнікам літаратуры мяжы XVI—XVII ст. адлюстроўваюцца такія зьявы як захаваньне вінавальнага склону ў дачыненьні да адушаўлёных асобаў (корол позвал лѣкары, послал тогды послы) і дзеепрыметнікаў залежнага стану ніякага роду ў ролі выказьніка безасабовых зваротаў (его прыведено, Атылю королем обрано)^[375].

Параўнальна рана ў старабеларускай пісьмовасьці адзначаецца існаваньне двухсастаўных недапасаваных канструкцыяў (дано опочинок, ер̃слимъ взято, а той ярлыкъ писано у Ордѣ), але паралельна зь іх утвараліся аднасастаўныя безасабовыя (голову его у озеро укинено, дано им таблицю)^[be][376]. З XVII ст. на пісьме ў сынтаксісе часам існавалі дваістыя спосабы выражэньня: назоўнік і прыметнік у прэдыкатыўнай функцыі маглі мець формы назоўнага або творнага склону (чаровникъ быль — чаровнико[м] бы[л], суть балваны — суть балванами, бу[д] же вдячный — бу[д] же вдячны[м]); прыметнікі ў той жа функцыі — кароткія альбо поўныя формы (выхованъ бы[л] — выхованый бы[л], бы[л] впроваженъ — бы[л] впроваженый); дзеясловам мінулага часу няпэўна-асабовых сказаў часам адпавядалі дзеепрыметнікі залежнага стану мінулага часу ніякага роду (зложили — зложено, повѣдали — поведано, дали ей имя — дано ей имя)^[377]. У сваю чаргу, наяўнасьць падобных безасабовых сказаў з выказьнікам у форме дзеепрыметніку залежнага стану мінулага часу ніякага роду на -то/-но ў кантэкстуальных умовах можа тлумачыцца польскім уплывам («Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага)^[378]. Наогул старабеларускі сынтаксіс часам мог мець царкоўнаславянскія, старажытнарускія, чэскія, сэрбскія ўплывы^[80]. Урэшце, спрадвечны або запазычаны характар не ўсталяваны для шэрагу сынтаксічных зьяваў, у прыватнасьці, выкарыстаньне альбо (по[д] да[х] албо оу подворье албо оу до[м])^[379].

Аналягічна іншым славянскім мовам, бальшыню лексычнага фонду мовы складалі лексэмы славянскага паходжаньня, асабліва ўсходнеславянскага.

Існавала пашырэньне лексэмаў, якія раней зьяўляліся агульнавядомымі для славянаў, але мелі статус дыялектызмаў, у якасьці агульнаўжываных у мове. На аснове славянскіх каранёў было мажлівым утварэньне новых словаў, пры гэтым асноўным шляхам была афіксацыя з прыцягненьнем суфіксаў і прыставак^[81]. У пісьмовай старабеларускай мове шэраг такіх шляхоў быў рэдкім: так, Баркулабаўскі летапіс канца XVI ст. прадстаўляе практычна выключную значнасьць дзякуючы адлюстраваньню ў ім памяншальных формаў тыпу матухно, панюшко, зезулюхно^[380].

Да агульнаславянскае лексыкі ў старабеларускай пісьмовасьці, адносяцца, у прыватнасьці, гнездо, братъ, мѧсо, верити, хотети, ходити, богатый, далекий, веселый^[381]. Побач вылучаецца лексыка агульнаславянскага паходжаньня, што атрымала спэцыфічнае беларускае разьвіцьцё (вышинѧ, початокъ, подлога, боронити, лаѧти, привитати, даремный, шаленый, дробный, борзо, доловъ, лепей^[382]), уласнае фанэтычнае аблічча (ночь, тысѧча, сторона), спэцыфічнае словаўтварэньне (местце, покоуса, таемность, выбавити, заспевати, выславити^[383]). Адзначаецца ўласна беларуская лексыка (блискавица, збавенье, змова, прѧгнути, закликати, вчинити, добрый, пекельный, тлустый, даремне, первей, поки^[384]), асобная іх частка (колы, погинути, частина) прадстаўленыя ў дзелавых помніках этнічнае беларускае тэрыторыі з ХІІІ ст.^[49], а з пэрыяду Кіеўскае Русі ў старажытнарускай мове вылучаюцца «заходнерускія» дыялектызмы (цѣрь, веребей)^[bf][385] або дыялектызмы, што пазьней будуць сустракацца толькі ў адной усходнеславянскай мове побач з старабеларускай або ва ўсіх трох гэтых мовах і часткова ў адной з трох (пуща, крыница, ролья, небогъ > небожчикъ)^[386]. Выразнаю рысаю лексычных кніжных прыёмаў у першай палове XVII ст. становіцца вольны зварот з польскай, беларускай і царкоўнаславянскай лексыкай дзякуючы рознай частасьці карыстаньня моўных сродкаў (чынити — дѣяти, завжды — присно, гледети — смотрети і г. д.^[387]). Што ж датычыць уласна дыялектнае лексыкі, разыходжаньні павялічваюцца з XIV ст. дзякуючы росту дыялектных зьяваў у гэтай галіне^[388], але ў выпадку старабеларускай і стараўкраінскай моваў яны не прывялі да параўнальна значнага разьмежаваньня^[389].

• Запазычваньні:

Сярод запазычваньняў адзначаліся палянізмы, лацінізмы, германізмы (у прыватнасьці, з скандынаўскіх моваў), царкоўнаславянізмы, літуанізмы, цюркізмы (гл. таксама татарская мова ў Беларусі), элінізмы (запазычваньні з грэцкае мовы), уралізмы (запазычваньні з уральскіх моваў)^[81].

Для пісьмовае старабеларускае мовы пэрыяду замацаваньня або прынамсі зьяўленьня беларускіх рэлігійных тэкстаў адпаведным творам была ўласьцівая вялікая разнастайнасьць лексычных сродкаў у выглядзе народных словаў і палянізмаў пры тлумачэньні царкоўнаславянізмаў у перакладзе (рещи — речи; мовити — вымовити; поношенье — поношенье, ганьба, наруганье; риза — риза, шата, шатина, оденье), што стала як вынікам большага багацьця старабеларускае мовы, так і пэўнае неўнармаванасьці слоўніку ў пэрыяд выцясьненьня зь літургіі царкоўнаславянскае мовы^[390]. Акрамя запазычваньня царкоўнаславянскай агаласоўкі ў пісьмовым а��аріленьні словаў, існаваў слой уласна царкоўнаславянскіх запазычваньняў (стража, мзда, храмъ^[391]).

Дзякуючы пісьмовым кантактам унутры ВКЛ, адукацыі ўраджэнцаў сучаснае Беларусі на этнічна ўкраінскіх землях ВКЛ і прытоку ўкраінскага духавенства ў Амсьціслаўскае ваяводзтва пасьля падпісаньня Берасьцейскай царкоўнай уніі ды прытоку пісьменьнікаў украінскага паходжаньня ў старабеларускую мову пранікалі запазычваньні ўкраінскага паходжаньня, якія рэалізоўваліся таксама ў перайманьні агаласоўкі слова (котрий, що, сокіра) і зьмяшэньня на пісьме и—ы (печаты |и|, влади |ы|-ка, риба, ріданіе), ѣ—и (види(ѣ)ти, терпи(ѣ)ти, исти хочѣ, свѣдитель, довтѣпъ). Гэтыя рысы сустракаюцца, як правіла, у помніках паўднёвага захаду сучаснае тэрыторыі Беларусі («Катэхізіс» С. Буднага, Прамова Мялешкі) і некаторых дакумэнтах зь іншых паўночных земляў ВКЛ. Шэраг як стараўкраінскіх, так і сумесных стараўкраінска-польскіх запазычваньняў фрагмэнтарна адзначаны таксама ў марфалягічным ладзе мовы (гл. вышэй)^[54][392]. Іншыя ўкраінізмы рэалізоўваліся выключна ў пісьмовым выглядзе: часьцейшае выкарыстаньне этымалягічнага яць (въ грѣсѣ, моцьнѣйший, приѣхалъ); выкарыстаньне і ў спалучэньні перад галосным (каменіе, познанію, людіе); и або й у значэньні й пасьля галосных у сярэдзіне і асабліва канцы слова замест частага ў старабеларускай знаку паерык (берестеискыи, великий, тайны); замена o > ω, асабліва ў пачатку слова (ωстаночнои, ωчію, дармω); замена старабеларускага у ў пазыцыі пасьля цьвёрдых зычных на оу, ꙋ, радзей ѫ (широтоу, словѫ, послꙋшенства), у той жа час беларускае ꙋ магло замяняцца на оу, ѫ, беларускае оу магло адпавядаць ꙋ, ѫ, украінскае ѫ — беларускаму ю; параўнальна рэдкае ў параўнаньні зь іншымі беларускімі тэкстамі выкарыстаньне э ў значэньні [e]; перавага ў тэкстах ѧ замест ꙗ; часьцейшае ўжываньне літары s (зяло) у значэньні [z] (sвѣрей, ноsе, книsе); выкарыстаньне літары ґ для перадачы выбухнога [g] запазычваньняў (венґер, ґрековъ), пашырэньне пад паўднёваславянскім уплывам замены ъ > ь у канцы словаў (пророкь, своемь, низь); спарадычная замена знаку паерык на ъ, ь (мер’твые > мрътвыи, мает’ — маеть, ин’шихъ — иншихь), пры гэтым усе з гэтых пісьмовых адрозьненьняў мелі сыстэматычны характар^[54].

Кантактам з балтыйскімі мовамі (або іх субстрату) прыпісваецца паходжаньне дробавых лічэбнікаў тыпу «паўтраця»; структурна-сэмантычнай блізкасьці некаторых займеньнікаў, прыслоўяў і прыназоўнікаў; агульнай валентнасьці паасобных дзеясловаў, канструкцыяў адмоўя ў спалучэньні з родным склонам, канструкцыяў зь дзеясловам «мець» і г. д.^[4][54][393]. Асобныя балцкія дыялекты (летувіская мова) абавязаныя такім запазычваньням як пуня, стодола, груца^[391].

Старабеларускія тэксты кітабаў, адносячыся пераважна да рэлігійнага рэгістру мовы, праяўляюць наяўнасьць спэцыфічных арыенталізмаў з галіны рэлігійнай лексыкі ісламскага абраду: [дуа́] «малітва», [с’элам] «прывітаньне», [вас’ійат] «запавет»^[394].

Запазычаньні з польскае мовы праяўляліся як у зьмены агаласоўцы словаў у дзелавых помніках з канца XV ст. (влостный «валасны», постронний, ωбротити), так і ва ўласна лексычных палянізмах (вшелѧкий «усялякі», жаденъ «ніводны», кгды «калі» [у значэньні часу], росказати «загадаць»), але іх роля ў актавых дакумэнтах паказвае на карысьць пачатку працэсу інтэнсіўнага пранікненьня польскае лексыкі ў старабеларускую мову^[395]. Сярод палянізмаў вылучаліся як успрынятыя жывой мовай (жолнеръ, ланцугъ, моцъ), так і ўжываныя толькі ў пісьмовасьці (маетность, владность, вшетеченство)^[396]. Да палянізмаў адносіцца таксама пласт пісьмовых формаў адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду назоўнага склону, дзе аснова на заднеязычны ў множным ліку зьмянялася на сьвісьцячы, калі такія напісаньні (волцы, пророци, писменници) праз спэцыфіку помніку не тлумачацца як царкоўнаславянскія^[397]. Польскім жа ўплывам тлумачыцца замена на пісьме канчатку назоўнікаў жаночага роду роднага склону -и пад уплывам прыметнікаў у польскай мове тыпу королѧ арабіеи^[398], пашырэньне канчатку -емъ на назоўнікі ніякага роду адзіночнага ліку з асновай на не зацьвярдзелы (пога[н]стве[м], сэрцэмъ)^[399]. Працэс засваеньня палянізмаў старабеларускім пісьменствам па ўсёй бачнасьці скончыўся ў сярэдзіне XVII ст., бо тагачасныя помнікі (прыкладам, Статут Полацкага брацтва 1651 г.) паказваюць адсутнасьць новых палянізмаў^[400].

Дзякуючы прамым кантактам зь нямецкай мовай, а таксама пасярэдніцтвам ідыш і польскае мовы, у прыватнасьці, з прычыны кантактаў поўначы ВКЛ зь Лівонскім і Тэўтонскім ордэнамі, а таксама Рыскім арцыбіскупствам, у тагачасную народную мову пранікалі германізмы, якія адтуль траплялі ў актавую пісьмовасьць (буда, крижъ, коштовати, кгвалтъ, барберъ, маршалокъ, рада, лаштъ) зь першай паловы XVI ст.^[401]

Асноўны аб’ём лацінізмаў у старабеларускай мове склалі нязьмененыя словы, словы зьмененага значэньня і ўласныя ўтварэньні на аснове лацінскіх каранёў. Невялікая колькасьць словаў, што зьмянілі сваё вымаўленьне пад уплывам трэцяе мовы, сьведчыць пра прыход асноўнай часткі лацінскай лексыкі непасрэдна з мовы-арыгіналу^[402]. Аднак асваеньне лацінскае лексыкі ў актавых помніках стала прыкметным толькі з канца XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў^[401]. З часоў Люблінскай уніі ўзмацняецца прыток лацінізмаў, выкліканы ўзаемадзеяньнем актавае пісьмовасьці ВКЛ з актамі Польшчы, замацаваньнем лаціны ў дыпляматыі і навуцы, вывучэньнем лаціны як прэстыжнае міжнароднае мовы ў каталіцкіх і праваслаўных брацкіх школах^[403]. З XVII ст. дзякуючы ў тым ліку палянізацыі справаводзтва ВКЛ на старабеларускай мове насычае��ца лацінізмамі, пры гэтым нярэдка шэраг іх вядомы толькі ў актавай мове, узьнікаюць нэалягізмы на лацінскай аснове (антецесоръ, прынцыпалъ, дыспонованье)^[404], хоць, да прыкладу, брацкая праваслаўная літаратура пачатку XVII ст. мае сьляды самастойнага іх запазычваньня^[405]. Нягледзячы на пачашчэньне лацінізмаў, побач з гэтым актавая пісьмовасьць гэтага часу практычна ня мае царкоўнаславянізмаў, што робіць яе мову надзвычай блізкай да народнай, гэты статус, такім чынам, ускосна падтрымліваўся дзяржаўнымі сродкамі^[115]. У цэлым важнае ўяўленьне пра агульную гісторыю лацінізмаў у пісьмовай старабеларускай мове надае «Дыярыюш» А. Філіповіча, бо нават у заангажаваным у падтрымку праваслаўнае культуры ВКЛ творы, дзе было б чаканым адумысьля адмаўленьне ад «лацінскага», лацінізмы ўжытыя шырока, што сьведчыць пра значнае ўбудаваньне іх у моўную практыку^[406].

Пісьмовыя помнікі старабеларускага пісьменства пэрыяду XV—XVIII стагодзьдзяў сьведчаць пра захаваньне пры працэсе запазычаньня іншамоўных лексэмаў такіх зьяваў як перадаваньне сярэднеэўрапейскага l як л’ (люнаты, лабири [л’а], капаланъ [л’а], каппеллѧ [л’а]) і аналягічнае перадаваньне лексэмаў арабскага паходжаньня (корабеля), захаваньне цьвёрдага характару s, z (сындикъ, сынодъ, визытовати), перадаваньне грэцкіх β як б (дьѧбл-, барбар(ъ)) і θ — як т (аритметыка, ωртокграθеѧ)^[407]. У адпаведнасьці з славянскай схемай будаваньня складу (цьвёрды зычны + галосны задняга раду) у лацінізмах мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў частае ы пасьля зычных (видымусъ, композыцыя, юрыздыкцыя), аднак частае таксама і и^[280]. Напісаньні як першага, так і другога тыпу не разыходзіліся з жывым вымаўленьнем^[408], але ы пасьля зубных у запазычаньнях досыць рэдкае і сустракаецца ў асноўным у эпоху пачатку засваеньня гэтых лексэмаў^[409].

Дзякуючы пасярэдніцтву польскае мовы ў старабеларускую мову, у прыватнасьці, пранікалі запазычваньні з моваў Заходняй Эўропы, існаваў асобны слой уласна польскіх запазычваньняў. У тэкстах пэрыяду пасьля скасаваньня афіцыйнага статусу мовы — павелічэньне колькасьці палянізмаў, царкоўнаславянізмаў і русізмаў.

Многія запазычваньні зазнавалі ўласна беларускія фанэтычныя працэсы: дыстантную дысыміляцыю (перкгримъ > пелкгримъ), кантактную дысыміляцыю (брамка > бранка), мэтатэзу (мураръ > мураль > муляръ), спрашчэньне зьбегаў зычных (вспанялый > спанялый), мяшаньне с і ш (арестъ > арештъ, смалецъ > шмалецъ, стрихъ > штрихъ)^[410].

Адметная фразэалёгія зафіксаваная ўжо ў вышэйзгаданай смаленскай «праўдзе» (дамове) з Гоцкім берагам і Рыгай 1229 (люди с колы перавести)^[199]. Фрагмэнтарна яна вядомая дзякуючы татарскім рукапісам арабіцай (галаву зьвесіць, сэрца баліць, чыніць паклон)^[411], крыніцаю яе пранікненьня ў пісьмовую мову была як народная беларуская мова (як свинья в болоте, ходити по людях), так і царкоўнаславянская мова (соль земли, глас божий)^[412].

У пісьмовай старабеларускай мове ў асноўным выкарыстоўваўся кірылічны альфабэт. Складам літараў і прынцыпам артаграфіі старабеларуская мова істотна адрозьнівалася ад сучаснай, маючы вялікі склад літараў і этымалягічны прынцып у правапісе, праз што старабеларуская пісьмовасьць значна разыходзілася з вуснай (у адрозьненьне ад сучаснай беларускай мовы). Адзначаецца зьвязанасьць пісьмовай традыцыі старабеларускае мовы з царкоўнаславянскай^[9][87][413]. Вызначаная ўнівэрсальнасьць і дагматычнасьць пісьма дазваляла выкарыстоўваць пісьмовую старабеларускую мову для тагачасных гутарковых варыянтаў як беларускай, так і ўкраінскай моваў^[9][54][79]. Як правіла, гэтыя каноны пашыраліся і на літаратуру сьвецкіх жанраў, але рэлігійнае паходжаньне гэтых правілаў пацьвярджаецца найбольшай увагай да гэтага прынцыпу менавіта ў помніках рэлігійнае галіны^[54]. Аднак ступень прытрымліваньня гэтых канонаў хісталася ў залежнасьці ад жанравай характарыстыкі тэксту і асабістых густаў складальніка^[10]. Найбольш адарванай ад пісьмовай традыцыі стала актавая мова, хоць і яна ў сілу абсорбцыі тагачасных стылявых прыёмаў і агульных паняцьцяў пра традыцыйнасьць ня стала поўным адлюстраваньнем тагачаснай беларускай мовы^[414].

Выкарыстоўваліся таксама лацінскі альфабэт (эпізадычна, напрыклад Хроніка Быхаўца) і арабскае пісьмо (дакумэнты літоўскіх татараў, якія выкарыстоўвалі арабскае пісьмо для трансьлітарацыі старабеларускай пісьмовасьці).

Пры пераходзе на іншыя, менш традыцыйныя сыстэмы пісьма традыцыйнасьць, прынятая ў кірылічным запісе, зьнікала, што прыводзіла да больш дакладнае перадачы гукавага ладу мовы^{[415][416][bg][417]}. Разам з тым, існавала пэўнае адхіленьне ад гэтых нормаў, што станавілася прычынай зьнікненьня некаторых літараў, што пазначалі ў старабеларускай адзіную фанэму (напрыклад, выкарыстаньне е на месцы этымалягічнага ѣ)^[418]. З другой паловы XVI стагодзьдзя ў пісьмовай старабеларускай мове паўстала тэндэнцыя да перадачы выбухнога [g] шляхам літары г або спалучэньняў кг, гг^[80]; замены рэдукаваных старых усходнеславянскіх ъ, ь на о ды е адпаведна, вялікага юсу на у; перадачы ы перад р, ж, ч, ш, щ, ц; прыбраньня на пісьме ѣ і перадачы а як е пасьля мяккіх зычных (паметь «памяць», месец «месяц»)^[419]. Аднак нормы так і не дасягнула адлюстраваньне дзеканьня і цеканьня ў адрозьненьне ад, прыкладам, зацьвярдзеньня шыпячых^[54].

Акрамя адкіданьня графічных дублетаў і руху да паступовага збліжэньня традыцыйнай тэхнікі пісьма з жывым тагачасным вымаўленьнем беларускае мовы, адбываліся зьмены пісьма ў строгім сэнсе, г.зн. праводзіліся выключна ўтылітарныя падыходы ў выглядзе адаптацыі пісьма пад найбольш частыя патрэбы грамадзкага жыцьця. Гэта, а таксама фізычная разьмежаванасьць з этнічна расейскімі землямі, абумоўлівала паступовае аддаленьне ад ранейшых артаграфічных традыцыяў і складаньне ўласнае спэцыфікі кірылічнага альфабэту ў старабеларускай пісьмовасьці.

Так, цягам ХIII—XIV стагодзьдзяў была выцесьненая літара ѥ («е» ётаваная), якая замянялася пераважна на г.зв. «шырокае» е (ѥхати > таємница)^[420]. З XVI ст. у старабеларускай пісьмовасьці ўзьнікае літара ε, што выступала ў абедзьвюх пазыцыях^[421].

Помнікі старабеларускага пісьменства ХIII—XIV стагодзьдзяў паказваюць на захаваньне старажытнарускай традыцыі выкарыстаньня і (выкарыстоўвалася, адпаведна, рэдка і ў асноўным пасьля галосных). Аднак у XV ст. выкарыстаньне літары пашыраецца перад галоснымі пріехати, великіи, евноутіи, а зь першае паловы таго ж стагодзьдзя — у пачатку словаў перад галоснымі (іюда, іаковъ, іорданъ). Адначасова, у любой пазыцыі і ў канцы XVI — XVII стагодзьдзяў магла існаваць у пазычаньнях (архімандритъ, філософъ, абридлівость), у той час як акты той жа эпохі літару практычна ня ведаюць^[422]. У значэньні и, а таксама в і другога кампанэнту дыграфу оу вядомая літара іжыца ѵ (сѵмеонъ, тайноѵ, еѵхаристіа), але ў цэлым яе ўжываньне мінімальнае^[423].

З XIV ст. разьмяжоўваюцца функцыі оу, у, ꙋ: першая ўжываецца ў пачатку (оу ригу, оустье), другая і трэцяя — у сярэдзіне і ў канцы (мꙋдрость, емꙋ, судити)^[424].

Практычна нязьменным засталося выкарыстаньне літараў а, ы, ю, адбывалася некаторае зьмяшэньне е ды о ў значэньні сучаснага ё (ленъ, медъ, песъ, але всо, слозы), але ўвогуле на заканамернасьць выкарыстаньня е таксама на месцы [o] пасьля мяккіх зычных гэта не паўплывала^[425], пэўныя выпадкі пераадоленьня гэтае неадназначнасьці прадпрымаліся ў іншых выглядах (гл. далей).

Акрамя пашырэньня ераў у выніку другога паўднёваславянскага ўплыву (гл. вышэй), зь літарай ъ зьвязанае ўзьнікненьне адметна старабеларускай рысы: пастаноўкі ъ ды ь у сярэдзіне групы зычных (балъванъство, кгьвалтовъне, малъжонъка), з другой паловы XVI ст. ъ пашыраецца таксама між прыстаўкай і ётам (зъеханье, зъездъ, ԝбъявити)^[426].

Здаўна пераважна дзеля пазначэньня [ɣ] прымянялася г у адрозьненьне ад дыграфаў зь яе ўдзелам^[427].

У актах XVI—XVII стагодзьдзяў назіраецца выцясьненьне літары ф на карысьць ѳ, што зьяўляліся дублетамі і, такім чынам, несьлі аднолькавае гукавае значэньне. Вельмі рэдка і па-за межамі актавае пісьмовасьці ўжываліся літары «псі», «ксі» дзеля пазначэньня адпаведных зьбегаў зычных у запазычаных словах (ѱаломъ «псалом», алеѯандеръ «Аляксандар»)^[428].

Астатнія літары для пазначэньня зычных (б, в, д, ж, к, л, м, н, п, р, с, т, х, ц, ч, ш, щ) практычна захавалі традыцыі свайго ранейшага выкарыстаньня, хоць зь цягам набліжэньня пісьма да народнае мовы ўжытак некаторых зь іх мог хістацца^[429].

Зь цягам разьвіцьця старабеларускага пісьменства, у прыватнасьці, па павелічэньні выкарыстаньня пісьма праз розныя грамадзкія патрэбы, выпрацоўваюцца пэўныя прыёмы ў бок набліжэньня пісьмовае мовы да народнай. Аднак гэты працэс стаў у вялікай ступені стрыманым (прынамсі нестыхійным), і запавольваўся як сувязьзю з старажытнай культурай пісьма, так і існым ва ўсіх мовах пэўнага «адставаньня» пісьма ад разьвіцьця тых ці іншых рысаў у мове. Разьвіваўся гэты працэс храналягічна і па-рознаму ў асобных жанрах, у выніку паводле ступені дэмакратызацыі вылучаюцца рэлігійныя пераклады, апакрыфічна-біблейскія тэксты, друкаваныя біблейскія тэксты, сьвецкія мастацкія творы, актавая і прыватнаправавая пісьмовасьць^[430]. Для параўнаньня, прыкладна ў такую ж схему ўпісваюцца розныя ступені існай раней старабеларуска-царкоўнаславянскай дыглясіі (гл. вышэй).

Некаторыя захаваныя кнігі Літоўскай Мэтрыкі ўжо з канца XV ст. адлюстроўваюць паступовае скарачэньне ўжываньня ѣ (напрыклад, напісаньне е ў словах вено, лесъ, сено замест этымалягічнага яць), хоць часам ён паўставаў на месцы этымалягічнага е (маетѣ, послѣ, тѣрпѣти). Ставіліся спробы адлюстраваньня пераходу [v] > [w] у шэрагу пазыцыяў шляхам напісаньня в (вказовати, встава, вжо, впросити) і яканьня шляхам замены этымалягічнага малога юса (ѧ) на е (деветь, седечи, присегнути), пры гэтым апошняя рыса сустракалася ў стараўкраінскай пісьмовасьці пад старабеларускім уплывам і незалежна — у помніках на паўднёвых дыялектах расейскае мовы XVII ст., прычым у апошнім выпадку такая практыка сустракалася пераважна ў тых жа лексэмах, што і ў старабеларускай пісьмовасьці^[431]. Зь іх адлюстраваньне ў памянёным выглядзе гуку [w] часьцей за ўсё праводзіцца ў дзеясловах мужчынскага роду мінулага часу, у іншых пазыцыях яно магло выражацца і як гіпэркарэкцыя л (почалъшы, далшы, взѧ[л]ши)^[432].

Пазьней пэўная дэмакратызацыя правапісных нормаў была прадоўжаная С. Будным, які досыць пасьлядоўна адлюстроўваў [u] > [w] і зацьвярдзеласьць шыпячых (гл. вышэй)^[245], вядомыя напісаньні дзеясловаў з постфіксам -ся як судитца, помолиссѧ і г. д. (гл. вышэй). Эвангельле Цяпінскага па сутнасьці скончыла этап стабілізацыі артаграфіі і выцясьненьня зь пісьма царкоўнаславянскіх сродкаў^[433]. Нягледзячы, аднак, на паступовае і ўсё большае збліжэньне амаль усіх помнікаў старабеларускае пісьменнасьці з народнай мовай, найбольш пасьлядоўнымі зь іх безадносна да храналёгіі стала актавая пісьмовасьць, якая, да таго ж, мела пэўнае кола сыстэматычна адлюстраваных рысаў: амаль поўная адсутнасьць царкоўнаславянскіх напісаньняў у агаласоўцы (врагъ і да т. п.), канчатку -аго ў аніякім і мужчынскім родах роднага склону прыметнікаў і дзеепрыметнікаў на -щ-, што зьвязана з шырокаўжываным, практычна скіраваным характарам такіх помнікаў^[374]. З таго ж часу ставяцца спробы адлюстраваньня ёту не перад галоснымі, які раней графічна не адрозьніваўся ад и, у выглядзе дыякрытычных знакаў над гэтай літарай або яе вынасам. Апошні прыём з пачатку XVI ст. стаў правобразам знаку паерык, які выкарыстоўваўся ў тым ліку і ў гэтым жа значэньні (гроше[и], але мате’, во’техъ, на’митъ^[bh]. У канцы XVI ст. урэшце незалежна ад сучаснага паўстае знак й з тым жа значэньнем^[434].

У XVI ст. параўнальна часта пачынаецца адлюстраваньне на пісьме дзеканьня і цеканьня (глаголець, поводзе, метаци, дзедзич, жеръдзье озеродное, Арцемъ)^[435].

Зь іншага боку, прыкладна пасьля сярэдзіны XVI ст., г.зн. пасьля зьвядзеньня да мінімуму царкоўнаславянскага ўплыву, канчатак дзеясловаў -ть, адпаведны народнай мове, на пісьме стаў замяняцца на -тъ^[436]. Згодна з старажытнарускай традыцыяй, не пазначалася мяккасьць л, с, з, д, т, н, але ў другой палове XVI — пачатку XVII стагодзьдзя ставяцца спробы яе адлюстраваньня (людьми, ганьба, запальчивость)^[437]. Выключнай стала тэндэнцыя В. Цяпінскага ў ягоным «Эвангельлі» да пачашчэньня ь як сродку перадачы асыміляцыйнае мяккасьці зычных (сьвиренъ, есьть, часьть)^[438], падобная асыміляцыя спарадычна прыкладна адлюстроўвалася ў напісаньні аддзеяслоўных назоўнікаў (веселле, коренне, творенне)^[80][332]. Аднак адначасна ў той жа пэрыяд часта наглядаецца паўсюдная замена ь > ъ (частъ, сеножатъ, денъ), што тлумачыцца ў цэлым большай частотнасьцю выкарыстаньня гэтага знаку ў старабеларускай мове^[439].

Большасьць друкаванае прадукцыі з канца XVI ст. выдавалася на царкоўнаславянскай мове, і праз гэта стабілізацыя артаграфіі і граматыкі адбывалася на ўзор царкоўнаславянскае мовы. Гэта, у сваю чаргу, стала ўзорам для рукапіснае літаратуры, што зрабіла правапіс бліжэйшым да этымалягічнага^[440].

Паралельна гэтаму працэсу ў актавай пісьмовасьці агульнадзяржаўнага карыстаньня (ІІ, ІІІ Статуты, тэкст Трыбуналу ВКЛ) праяўляюцца такія выдатныя рысы на пісьме як спроба перадачы на пісьме пратэтычнага [v] між прыназоўнікам у і перад пачатковым галосным наступнага слова^[bi] (ув обозе, ув обороне, ув опеце)^[441], прыстаўны [v] мог адлюстроўвацца ў іншых становішчах (воко, вужа, пре[з] вугли, гіпэркарэкцыйнае озьмите), аднак традыцыйнае напісаньне падтрымлівалася адсутнасьцю прыстаўнога [v] у радзе паўднёва-заходніх гаворак. Зусім рэдкае ўжываньне на пісьме прыстаўнога [ɣ] (гужи, гусеница, гето[т])^[bj][442]. Уласна перадаваньне ув існуе з XIV ст., але зьнікае ў XVII ст. нават у актавай пісьмовасьці^[443]. У той жа частцы помнікаў спроба пасьлядоўнага, блізкага да жывога вымаўленьня адлюстраваньня афрыкаты [d͡ʒ] шляхам напісаньня дч (зъеждчатисе, наеждчати, приеждчати, хоць абодва напісаньні зрэдчас сустракаліся і раней^[441]. У ІІ ды ІІІ Статутах ужываецца літара э, хоць пазьней яна не выкарыстоўвалася наогул. У ІІ Статуце ў рукапісных сьпісах літара пачашчаецца, сустракаючыся нават ва ўласнабеларускіх словах (чэрэзъ, шэсть, ещэ)^[444], літара таксама частая ў Мэтрыцы С. Баторыя (мэтрыка, каштэлянъ, апэляцыя)^[445], у Мэтрыцы Радзівіла і фрагмэнтарна — Жыгімонта Вазы сустракаюцца напісаньні прыметнікаў без канцавога -й (поменены, шляхетны, други), але адсутнасьць апошніх у іншых помніках і складаньне гэтых кніг па-за межамі этнічнае беларускае тэрыторыі слушней гаворыць пра запазычаньне гэтых напісаньняў з польскае мовы^[294]. У цэлым адлюстраваньне на пісьме парадыгмаў назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў у актах к��нца XVI ст. аналягічная пісьмовасьці актаў мяжы XV—XVI стагодзьдзяў, хоць першыя маюць увогуле большую ўнармаванасьць^[446]. У гэтым дачыненьні зь імі збліжаюцца і іншыя помнікі той эпохі^[447], але, напрыклад, яны маюць адметную рысу ў выглядзе замены щ на шч (ешче, пушча, мешчанин)^[448]. Такую ж тэндэнцыю і, як вынік, падобную, параўнальна дэмакратычную сыстэму пісьма адлюстроўваюць перакладныя помнікі таго ж часу (аповесьць пра Трыстана, аповесьць пра Баву, гісторыя аб Атыле, кніга пра Тундала), аднак і яны маюць адметныя рысы (мяшаньне ѧ ды ꙗ: у шэрагу помнікаў у любых пазыцыях ужытая толькі адна з гэтых літараў: имꙗ, сченꙗ, рꙗдъ)^[449]. З таго ж часу ў актах варыянтнай нормай стала адлюстраваньне зацьвярдзелага [r] і швпячых, у апошнім выпадку існавалі нават сьвядомыя выпраўленьні традыцыйных формаў на інавацыйныя^[450]. У той жа час, помнікі гэтай эпохі адлюстроўваюць дэмакратызацыю пісьма ня толькі ў кірунку набліжэньня яго да народнага вымаўленьня, але і на шляху адкіданьня графічных дублетаў: так, у актавай пісьмовасьці адмірае оу і застаюцца толькі у ды ꙋ, пасьля чаго гэтая тэндэнцыя пранікае і ў помнікі іншых жанраў^[451].

Надзвычай пашыраным заставалася ўжываньне ф (ферт) ды ѳ (фіта) у запазычаньнях. Дастаткова рэдкія выпадкі іх замены на п, т, х (степанъ, пилипъ і да т.п.), адначасова параўнальна частымі сталі гіпэркарэкцыйныя напісаньні тыпу фороба «хвароба», ѳалити «хваліць»^[452].

З пачатку XVII ст. пазначаная традыцыя ў вялікай ступені прадаўжаецца ў праваслаўных старадруках (гл. вышэй), хоць часам яны дапускаюць пазначэньне зацьвярдзеласьці, часьцейшае ўжываньне амэгі ў сярэдзіне і ў канцы словаў пасьля зычных (мԝцъ, многԝ, нарԝдъ; у прыватнасьці, пад уплывам царкоўнаславянскае мовы літара пашыралася на шэраг прыметнікавых канчаткаў), выкарыстаньне асаблівага графічнага варыянту г замест кг, ïо для пазначэньня o пасьля мяккіх зычных (астролïокгъ, живïолъ, малïованый)^[453][454]. Там жа ўпершыню ў назоўніках творнага склону жаночага роду асноваў на -і пасьлядоўна ўведзены канчатак -ю (горливостю, реч’ю, поволно[ст]ю^[455]). У сваю чаргу, у цэлым адпаведную актам тагачаснае пісьмовасьці артаграфію мелі палемічныя творы прыхільнікаў Берасьцейскай царкоўнай уніі, але часам яны з мэтаю большае блізкасьці да чытачоў паказваюць большае набліжэньне да народнае мовы; зрэшты, у іх пачашчаецца колькасьць пісьмовых палянізмаў у парадыгме^[456]. Рукапісная праваслаўная і ўніяцкая літаратура гэтага ж часу мае ў пэўнай ступені большую дэмакратычнасьць у пісьме, а менавіта пачашчэньне в замест л на канцы дзеясловаў мінулага часу^[457].

Для першае паловы XVII ст. вядомы таксама зборнік камэнтароў да шэрагу кніг Бібліі таго ж часу (Зборнік 111 АН УССР), дзе назоўнікі жаночага і ніякага родаў з зацьвярдзелай асновай у давальным і месным склонах часта маюць канчатак -ы/-и (на моцы, по сути, в божницы)^[458]. Там жа на пісьме ўпершыню параўнальна сыстэматычна праведзеная ўніфікацыя канчаткаў прыметнікаў мужчынскага і ніякага родаў творнага і меснага склонаў (ѡ вшеляки[м] пеклѣ, в новы[м] законѣ, при кажды[м] мѣстѣ)^[459]. Адасоблены этап у далейшым працягу працэсу дэмакратызацыі пісьма мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў паказаў Баркулабаўскі летапіс, дзе параўнальна нізкай стала пісьмовая палянізацыя парадыгмаў, што, аднак, паказвае на захаваньне пэўнае няўстойлівасьці ў пісьме^[460]. Зрэшты, адныя з храналягічна апошніх помнікаў старабеларускае мовы (другая палова XVII ст.) паказваюць у цэлым захаваньне складзенай артаграфічнай традыцыі, г. зн. адпаведнай мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў^[461].

З прычыны выключнай сутнасьці «Збору выпадкаў кароткіх…» ягоную артаграфію варта вылучыць асобна. Так, пэрфэкт трэцяй асобы перадаецца ў ім з -в на канцы (трымавъ, чувъ, бравъ), існуе перавага ѣ над и (пад націскам: нѣско, повѣнность, велѣкій; у інфінітыве: носѣти, робѣти, влѣти; не пад націскам: пѣсати, крывдѣти, пѣлновати), узьнікненьне ы/и на месцы ѣ (грыхи, згорило, оумили). Прыметнік і дзеяслоў маюць больш царкоўнаславянскіх рысаў у афармленьні іх зьменаў; у назоўніку жаночага роду, у прыватнасьці, больш пашыранае -ïю ў творным склоне (кровïю, пилностïю, солïю), у прыметніку — пачашчэньне канчатку -аго, побач з чым таксама пашырэньне дзеепрыметнікаў на -щ- (попелнѧющій, шлюбующій, мающій) альбо нават у поўнай форме въверзаѧй, палѧй, воскресый). Прыметнік, займеньнік, парадкавы лічэбнік жаночага роду роднага склону маюць ня толькі канчатак -ой (рочной интраты, слушной причины, доброй речи), але і -ыѧ/-ïѧ (кождыѧ працы, первыѧ ласки, власныѧ воли); у множным ліку назоўнага і вінавальнага склонаў — як -ыи, так і -ыѧ/-ïѧ (дни повшехныѧ, дѣти малыѧ, забавы свѣцкïѧ). Пісьмовае, а значыць, у пэўнай ступені штучнае карыстаньне мовы тлумачыць супадзеньне блізкага да народнае мовы дзеяслоўнага -въ з запазычаным у пісьмо польскімі канчаткамі тыпу оучинивемъ, бывесь. Аддзеяслоўны назоўнік на пісьме меў таксама царкоўнаславянскае афармленьне (оферованïе, читанïе, призволенïе). Выключным у параўнаньні зь сярэдзінай XVI—XVII стагодзьдзяў стала кантэкстуальнае ўжываньне аорысту, значна пашырылася ўжываньне царкоўнаславянізмаў (нават у выглядзе агаласоўкі: седмъ, дщеръ, помощь, глава)^[462].

Найбольш старажытнай і ўспадкаванай з старажытнарускага пэрыяду ў старабеларускай пісьмовасьці быў устаў, які да канца XIV ст. у кірыліцы быў практычна адзіным узорам пісьма. У другой палове таго ж стагодзьдзя ўстаў падзяляецца на полацкі тып і тып астатніх рэгіёнаў ВКЛ — апошні характарызаваўся пэўным рухам да далейшага спрашчэньня асноўных альгарытмаў малюнку літараў. Гэтыя заканамернасьці былі сыстэмнымі і рухаліся ў бок зьмяншэньня знакаў, іх меншай сымэтрычнасьці і геамэтрычнасьці і павелічэньня колькасьці памежных сыгналаў, у выніку чаго зьявіўся паўустаў^[463]. Яшчэ большыя тэндэнцыі ў гэтым кірунку праявіў узьніклы тады ж скорапіс (з прычыны свайго асобнага разьвіцьця ад расейскага вядомы як беларускі або віленскі). Гэтая канфігурацыя пісьма найбольшае пашырэньне атрымала ў актавай пісьмовасьці^[464]. З другой паловы XVI ст. вылучаецца яшчэ бліжэйшы да скорапісу «малодшы» паўстаў, хоць у гэтым жа стагодзьдзі скорапіс становіцца найбольш пашыранай тэхнікай пісьма ва ўсіх жанрах помнікаў^[463]. Скорапіс меў падабенства да формаў напісаньня лацінскіх літараў, што дасягнула найбольшае ступені ў XVII ст. у старадруках віленскіх друкарняў (напрыклад, выдадзены ў той жа час Эфімэрыёс). Яшчэ большае набліжэньне да формаў лацінскіх літараў у канцы XVII ст. зьдзейсьніў беларускі граматыст і дзяяч «брацтваў» Ільля Капіевіч, які прадпрыняў спробу рэформы напісаньня літараў шляхам наданьня ім большай акругленасьці і падабенства да лацінскага пісьма^[465]. Пашырэньне друкаванае кнігі з канца XVI ст. у ВКЛ адлюстравалася ў скарачэньні вынасу літараў^[440]. Асаблівы курсіўны шрыфт упершыню быў выкарыстаны ў друкарні Мамонічаў пры выданьні ІІ, ІІІ Статутаў, а таксама тэксту Трыбуналу ВКЛ, пры гэтым традыцыйны шрыфт не ўжываўся наогул^[466].

Асобнае разьвіцьцё старабеларускае мовы, а таксама імкненьне да спрашчэньня працэсу пісьма^[467] прычыняліся да ўзьнікненьня на пісьме ўласных палеаграфічных асаблівасьцяў, у прыватнасьці, выкарыстаньне надрадковых напісаньняў у пэўных пазыцыях. Гэта, аднак, нярэдка зацямняе вывучэньне адлюстраваньня пэўных рысаў мовы, прыкладам, дыялектызмаў^[468].

Ужо з ХІІІ ст. (Смаленская грамата 1229 г.) колькасьць вынасных літараў^[bk] крыху пачашчаецца, але дагэтуль істотныя традыцыйныя спалучэньні скарачэньня і вынасу ў радзе традыцыйных словаў (еп[с]пъ «япіскап», цр[с]тво «царства», лігатурная т у прыназоўніку о[т]). Гэтыя прыёмы заставаліся нязьменнымі да сярэдзіны XV ст. Зь іншага боку, пакрысе праяўляецца вынас апошніх зычных з пропускам ераў (буде[т], да[л], кнѧ[з]) альбо зычных канцавых з пропускам наступнай галоснай (тие лю[д], сию грамо[т], ризько[г] горо[д]), радзей — вынас зычных у сярэдзіне (бра[т]ею), пры гэтым калі зычны месьціўся між дзьвюма аднолькавымі галоснымі, другая галосная апускалася (боу[д]щий)^[469]. У XVI—XVII стагодзьдзі працягваецца скарачэньне і вынас адной зычнай у рэлігійнай лексыцы, але да іх дадаюцца ўжо тытулятура і звароты (г[с]дрь «гаспадар», мл[с]ть «міласьць», его к[р] м[л] «яго каралеўская міласьць»)^[470]. У напісаньнях апошняга тыпу ставілася цітла^[471][bl], але яно ставілася таксама над літарай (групай літараў), калі літара мела лічбавае значэньне^[bm]. Да скарачэньняў прымыкае знак камора ͡, ужываны, па ўсёй бачнасьці, замест ераў (ве͡лмі). Тую ж функцыю ў зьбегах зычных і ў канцы словаў, а таксама значэньне ёту меў паерык (гл. вышэй)^[472].

З XV ст. у выніку другога паўднёваславянскага ўплыву нават у актах пашыраецца практыка прастаноўкі грэцкага знаку прыдыханьня над є, ѡ, ꙗ, ы, и, оу ў пачатку словаў або ў канцы, але праз адсутнасьць іх практычнага значэньня гэтыя знакі амаль зьнікаюць у XVI ст. З XVI ст. пачынаецца пазначацца націск (гл. вышэй), але ён меў або паўднёваславянскае значэньне альбо ставіўся наогул бессыстэмна (которие́, го́лова, при́шолъ). З таго ж часу таксама неабгрунтавана ўводзяцца знакі оксія ’ і варыя ‘ , але з канца таго ж стагодзьдзя оксія ўжываецца для пазначэньня націску ў сярэдзіне слова, варыя — у адкрытых канцавых сказах. Але і тут існавалі пэўныя адхіленьні (тако́вый, дру́гий, але таковы́й, други́й)^[473].

Зь сярэдзіны XV ст. заканамерным стаў вынас зычных у сярэдзіне слова між галосным і зычным (пра[в]да, вше[д]ши, ко[л]ко). Гэты прыём актыўна выкарыстоўваўся ў XVI—XVII стагодзьдзях^[474]. У паўустаўным пісьме рэдка выносіліся р, ф, ѳ, ѯ, ѱ, найчасьцейшымі паводле вынасу сталі літары в, г, д, л, м, н, с, т, х, а літары д, ж, з, л, м, р, т, х набылі цітлападобны выгляд і сталі вынасіцца бязь цітлы^[475].

З канца XV ст. над радком пашыраецца выкарыстаньне літараў т, л, х, м у дзеясловах трэцяй асобы; дзеясловах мінулага часу; у прыметніках і займеньніках роднага, давальнага, меснага склонаў множнага ліку; у назоўніках давальнага і меснага склонаў множнага ліку (знаиде[т], научаю[т], пыла[л], в ты[х], къ троко[м], в оны[х] оусе[х] сторона[х]). У XVI ст. пашыраецца вынас і скарачэньні ў прыметніках роднага склону адзіночнага ліку (добро[г], старо[г], вчорашне[г]) і інфінітывах (поклада[т], працова[т], чита[т]), зычнага перад групай «ь + галосны» (гл. аддзеяслоўныя назоўнікі)^[476][112].

З пункту гледжаньня ўзаемадзеяньня старажытнарускае і старабеларускае моўных традыцыяў у ВКЛ, што ўключала большую частку тагачаснай беларускай этнічнай тэрыторыі, адметнасьць паказваюць помнікі г.зв. беларуска-літоўскага летапісаньня (гл. вышэй), якія структурна адносяцца да помнікаў старажытнарускае літаратуры, але маюць пісьмовыя беларусізмы з шэрагу спэцыфічна літоўскіх прыёмаў пісьма, у прыватнасьці, вынас канцавых літараў для зычных (горо[д], кнѧ[з], коро[л]), першых зычных з двайнога ці шырэйшага зьбегу зычных у сярэдзіне слова (ве[л]ми, ви[л]нѧ, вите[б]скъ)^[112].

З ХІІІ—XIV стагодзьдзяў захаваўся вялікі корпус актавых помнікаў, якія адносяцца пераважна да Полацкага, Смаленскага і Віцебскага княстваў, у прыватнасьці, гэта дамова Смаленску з Рыгай і Гоцкім берагам 1229 г. (захаваная ў шасьці сьпісах), граматы полацкіх князёў Гердзеня (1264 г.), Ізяслава (~1265 г.), грамата смаленскага князя Фёдара (1284 г.), грамата полацкага эпіскапа Якава (1300 г.), грамата рыжанаў да віцебскага князя Міхаіла аб крыўдах (~1300 г.), дамова Полацку з Рыгай (~1330 г.), укладная грамата княгіні Ўльяны царкве ў Азярышчах (1377 г.). Пазьней да іх дадаюцца акты агульналітоўскага значэньня і акты іншых рэгіёнаў (дамова літоўскіх князёў з Польшчай і Мазовіяй 1349 г.), прысяга Дзьмітрыя Альгердавіча Ягайлу (1388 г.). Нягледзячы на беларускія рысы ў гэтых граматах, яны, аднак, яшчэ ня склалі тагачасную пісьмовую норму, а аснова граматаў была старажытнарускай^[64].

Сярод помнікаў той жа эпохі ў праблеме параўнальнага ўсходнеславянскага мовазнаўства, сувязяў з старажытнанаўгародзкім дыялектам і паўночна-ўсходнім дыялектам беларускае мовы, гісторыі мажлівых шырокіх пскоўска-літоўскіх сувязяў, вызначэньня этнакультурнае сытуацыі славянскага насельніцтва Пскоўскае зямлі, а таксама пры пытаньні пасьлядоўнае іх русіфікацыі значнасьць мае вывучэньне пскоўскіх помнікаў XIV—XVII стагодзьдзяў і, у прыватнасьці, характэрных апісак у іхных рэлігійных творах у параўнаньні з сучаснымі пскоўскімі гаворкамі^[477].

Адной з найважнейшых актавых крыніцаў старабеларускай мовы зьяўляюцца архівы Літоўскай Мэтрыкі, дакумэнты якой ствараліся ў вялікакняскай канцылярыі з канца XV ст. і якая ўтрымлівае пастановы вялікіх князёў літоўскіх, пастановы ўраднікаў ВКЛ, соймавыя пастановы, а таксама лісты службовых і прыватных асобаў, хоць большая частка арыгінальных дакумэнтаў у сувязі з частым выкарыстаньнем псавалася^[478]. Зь сярэдзіны XVI ст. асабліва павялічваецца структурна блізкі корпус актаў гродзкіх, земскіх судоў, інвэнтароў, актаў мескага кіраваньня. У прыватнасьці, пад канец ХІХ ст. фоны гэтых актаў у Вільні і Віцебску сягнулі амаль 20 тыс. адзінак захоўваньня^[bn][466]. Сярод помнікаў актавае мовы вылучаюцца таксама паасобныя зборы: судовая кніга канцылярыі Жыгімонта Аўгуста, Мэтрыка Стэфана Баторыя, кніга канцылярыі Жыгімонта Вазы, кнігі канцлераў Лява Сапегі і Альбрэхта Станіслава Радзівіла, пры гэтым апошняя ўкладзеная за даволі позьні час, 1646—1648^[445]. На мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў пачалася праца па перапісваньні актаў Мэтрыкі, з другой паловы XVII ст. яны пачалі перапісвацца польскім варыянтам лацінскага альфабэту і зазнаваць пазьнейшыя моўныя ўплывы^[478].

На падставе ўскосных зьвестак мяркуецца існаваньне самастойных мастацкіх помнікаў, зь якіх захаваны толькі фрагмэнты, умоўна вядомыя як «Аповесьць аб паўстаньні чорных людзей», «Аповесьць аб Грунвальдзкай бітве», «Аповесьць аб Падольлі» і г. д.; перакладныя помнікі («Александрыя», «Траянская гісторыя»)^[479]. Для двух апошніх, зрэшты, у цэлым уласьцівае захаваньне старажытнарускіх і царкоўнаславянскіх моўных элемэнтаў і сродкаў поруч з крыху большай беларусізацыяй гэтых помнікаў і пранікненьнем палянізмаў^[480]. Творы гэтае катэгорыі ўзьніклі, мажліва, ужо ў другой палове XV ст., зь іх першым стала «Прытча аб каралёх»^[481].

З пункту гледжаньня адлюстраваньня мажлівасьцяў існаваньня ў тагачасным беларускім культурным асяродзьдзі некалькіх моўных сыстэмаў, зьвязаных з гэтым мэнтальных і культурных установак адносна мовы і яе месца ў пэўных галінах дзейнасьці маюць асобнае месца эвангельлі і псалтыры, перапісаныя на беларускай этнічнай тэрыторыі. У іх зь XV—XVI стагодзьдзяў зрэдку трапляецца аканьне, пераход [u] > [w], зьмяшэньне ѣ ды е, хоць у цэлым такія выпадкі на пісьме надзвычай рэдкія з прычыны крайняй кананічнасьці гэтых твораў^[482]. Творы павучальнага характару празь іх арыгінальны характар і, як вынік, адсутнасьць царкоўнаславянскіх пратографаў, а таксама празь імкненьне зрабіць тэкст даступнейшым зазнавалі беларусізацыю ўключна да стану зьмяшанага беларуска-царкоўнаславянскага тыпу, хоць колькасьць такіх помнікаў невялікая^[483]. Тыповым помнікам такога характару стала Чэцьця 1489 г., перапісаная ў Камянцы Літоўскім пісцом з Наваградку^[484], пасьля чаго найбольш зьмястоўнымі і арыгінальнымі зь іх можна лічыць творчасьць Ф. Скарыны. Царкоўная літаратура зьмяшанага беларуска-царкоўнаславянскага тыпу пашырылася ў ВКЛ у часы XV—XVI стагодзьдзяў праз пашырэньне дзейнасьці г.зв. ерасі жыдоўствуючых («Лапатачнік», «Лёгіка», «Шастакрыл», «Касмаграфія», «Арыстотэлевы вароты»), да іх адносіліся таксама лёгіка-філязофскія, мэдыцынскія трактаты, касмаграфічныя і энцыкляпэдычныя творы^[485]. З пункту гледжаньня адлюстраваньня такіх жа адносінаў маюць значэньне праскія выданьні Бібліі Скарыны, дзе шэраг царкоўнаславянскіх словаў суправаджаецца глёсамі на тагачаснай беларускай мове^[486]. Параўнальна зь імі асаблівы характар маюць два зборнікі пачатку XVI ст. зь беларускімі рэлігійнымі перакладамі («Ёў», «Рут», «Песьня песьняў», «Эклезіяст», «Прытчы Салямонавы», «Ераміін плач», «Кніга Данііла прарока», «Эстэр»^[487].

З той жа прычыны, а таксама праз асобную гістарычную і мовазнаўчую адметнасьць маюць значэньне помнікі татараў ВКЛ, напісаныя арабскім пісьмом. Дасюль дайшло 24 рукапісы, што зыходзяць да XVI ст., адзін зь іх належыць да 1759 г. Большасьць зь іх мае рэлігійны зьмест і ўнікальныя дзякуючы найбольш пасьпяховаму адлюстраваньню стану фанэтыкі тагачаснае беларускае народнае мовы^[411].

Эвалюцыю далейшых культурных уяўленьняў знаёмых зь пісьмовай культурай беларусаў і адлюстраваньне на ёй гэтых працэсаў цікавыя «Гістарычныя запіскі» («Дзёньнік») наваградзкага падсудка Ф. Еўлашоўскага (мяжа XVI—XVII стагодзьдзяў), які адметны дзякуючы надзвычай моцнай палянізацыі граматыкі пры адносна старым узроўні палянізмаў у лексыцы. У літаратурным дачыненьні зь ім аб’ядноўваецца корпус іншае мэмуарнае літаратуры мяжы XVI—XVII стагодзьдзяў («Дыярыюш» А. Філіповіча, Баркулабаўскі летапіс). Разам яны прымыкаюць да сьвецкіх гістарычных твораў, але спалучаюць розныя стылі (дзелавы, навуковы, рэлігійны) і праз розныя культурныя, грамадзкія і адукацыйныя ўяўленьні па-рознаму адбіраюць моўныя сродкі^[488].

Са старабеларускіх старадрукаў канца XVI — сярэдзіны XVII стагодзьдзяў (пераважна павучальная і прапаведніцкая літаратура) важныя як арыгінальныя («Казаньне пахавальнае» М. Сматрыцкага, 1620, Вільня; «Два казаньні» Л. Карповіча, 1616, Еўе; «Навука аб сямі тайнах», 1620, Вільня; «Дыдаскалія», 1653, Куцеін) помнікі, якія, будучы арыгіналамі, адлюстроўваюць працэс разуменьня артаграфіі выдаўцамі незалежна ад іншых тэкстаў; так і перакладныя, што адлюстроўваюць прыёмы перакладу^[489]. Гэтыя помнікі разам з актавай пісьмовасьцю таго ж часу, а таксама палемічнымі ўніяцкімі творамі адлюстроўваюць найвышэйшы (г. зн., найбольш унармаваны і дасканалы) этап фармаваньня пісьмовае культуры, што пасьля стала пэўным узорам для яе^[490].

Сярод помнікаў важкае асобнае месца ў гістарычным параўнальным кантэксьце вывучэньня мовы займае бэлетрызаваны твор летувіскага манаха ордэну канонікаў рэгулярных Міколаса Альшаўскаса «Брама, адчыненая ў вечнасьць» (Broma atwerta ing wiecznasti, 1753), напісаны на летувіскай мове, але ўтрымлівае каля напалову беларускую і польскую лексыку^[491], з таго ж пункту гледжаньня асобнае месца маюць адныя з апошніх кірылічных твораў (з другой паловы XVII ст. па 1722 г.). Сярод іх найбольш адметныя — Статут Полацкага брацтва 1651 г. і супрасьлеўскі «Збор выпадкаў кароткі і духоўным асобам патрэбны»), што нясуць значнасьць як у пытаньні эвалюцыі артаграфічных у рознай ступені, а таксама іх разьвіцьця ў кантэксьце заняпаду актавае пісьмовасьці^[492].

Адным зь першых дасьледнікаў старабеларускае мовы стаў Сымон Будны, які займаўся ў тым ліку вывучэньнем гісторыі старабеларускае мовы, а таксама фанэтыкі, лексыкі, марфалёгіі і роднасных сувязяў зь іншымі славянскімі мовамі^[493]. Лексыграфічную працу ў выглядзе глёсаў да незразумелых запазычваньняў, што ня мелі эквівалентаў у старабеларускай мове, у сваім перакладным Эвангельлі правёў В. Цяпінскі^[494]. З другой паловы XVI ст. агульная беларуска-ўкраінская традыцыя культурнай дзейнасьці ў праваслаўных брацтвах прычынілася да сыстэматызаванага, заснаванага на ранейшых крыніцах падыходу да лексыкаграфічнае працы, што выявілася ў складаньні лексыконаў-азбукоўнікаў («Лексіс…» Л. Зізанія, «Лексіс з талкаваньнем славенскіх моваў проста», «Сыноніма славенароская», «Лексыкон славенароскі» П. Бярынды)^{[495][496][497][498]}. Да ўзроўню філялягічных досьледаў тагачаснай заходняй Эўропы падняў сваю працу «Граматыка словенская» (1643) Ян Ужэвіч, дзе была выкладзеная параўнальная граматыка тагачасных беларускай ды іншых славянскіх моваў^[499].

Штуршок сучаснаму дасьледаваньню мовы паклаў К. Калайдовіч, які ў працы «Пра беларускую гаворку» падкрэсьліў важнасьць вывучэньня сучаснае беларускае мовы ў комплекснай сувязі з старабеларускай^[500]. Гэты кірунак актывізавала выданьне крыніцаў Віленскай археаграфічнай камісіяй і Віцебскім цэнтральным архівам^[501].

На цяперашні час дасьледнікамі вызначаная пісьмовасьць мовы (так, напрыклад, з ХІХ стагодзьдзя пачынаючы з расейскага ўсходазнаўца А. Мухлінскага пачалося вывучэньне кітабаў^[394]), яе тыпалягічныя паказьнікі (фаналёгія, фанэтыка, марфалёгія, сынтаксіс, лексыка), а таксама функцыянальныя стылі, аднак у галіне дасьледаваньня мовы застаецца шэраг нявызначаных пытаньняў^[9]. Адным з падобных пытаньняў зьяўляецца пытаньне нацыянальнага і дзяржаўнага статусу ўсходнеславянскае мовы тагачаснае Беларусі і ВКЛ наогул^[9], у сувязі з чым старабеларуская мова можа разглядацца як адзін з варыянтаў старажытнарускае мовы, як варыянт старажытнаўкраінскае мовы або як асобная мова ў дачыненьні да абедзьвюх.

Характар афіцыйнай мовы ВКЛ і тэндэнцыі ейнага разьвіцьця дасьледаваліся нарвэскім мовазнаўцам К. Стангам, якім увогуле было вывучана 268 пісьмовых дакумэнтаў на мове з канцылярыяў вялікіх князёў літоўскіх Альгерда, Вітаўта, Жыгімонта Кейстутавіча, Казімера Ягелончыка, Аляксандра, Жыгімонта Старога, Боны Сфорцы, Жыгімонта Аўгуста, Стэфана Баторыя і Жыгімонта Вазы^[54]. Пэрыядызацыйны аспэкт у дасьледаваньні старабеларускае мовы ўнёс Я. Карскі, які заклаў пачатак разьмежаваньня старажытнарускае і старабеларускае моваў, узяўшы ў якасьці крытэру для гэтага ступень адлюстраваньня беларускіх асаблівасьцяў, поруч з чым вылучыў падзелы Рэчы Паспалітай як храналягічную мяжу існаваньня старабеларускае мовы^[502].

Датычна старабеларускай мовы пэрыяду да пачатку XVI ст. найбольш поўнае апісаньне мае мова актавых дакумэнтаў. Так, смаленска-полацкія граматы дасьледаваліся расейскім лінгвістам і палеографам А. Сабалеўскім, адмысловае дасьледаваньне полацкіх граматаў выканаў нарвэскі мовазнаўца К. Станг, ён жа дасьледаваў раньнюю старабеларускую актавую мову наогул^[503].

Асобны пашыраны характар у навуцы набыло вывучэньне спадчыны Францішка Скарыны, у прыватнасьці, пытаньне моўнай асновы ягоных помнікаў. Так, як пачатак «літаратурнае мовы паўднёва-заходняе Русі» помнікі Ф. Скарыны характарызаваў адзін зь першых дасьледнікаў першадрукара П. Уладзімераў, пазьней гэтыя ж погляды ў цэлым падтрымалі Ц. Ломцеў і М. Алексютовіч. Гэты погляд адзначаў як значна перабольшаны Л. Шакун, з чым згадзіўся С. Ліндэ. Дадаткова гэтага ж палажэньня прытрымліваліся А. Сабалеўскі, Я. Воўк-Левановіч, А. Мартэль, А. Флароўскі^[504]. Што тычыць уласна моўных асаблівасьцяў, прапаноўвалася аднясеньне скарынавых твораў як да беларускіх або царкоўнаславянскіх, так і да старажытнарускіх, беларускіх з царкоўнаславянскім уплывам або царкоўнаславянскіх зь беларускім уплывам^[49].

Узор тэксту з дамовы («праўды») 1229 году між Смаленскам і Рыгай ды Гоцкім берагам, у якой, як лічыцца, ужо праяўляюцца прыкметы беларускай мовы^[bo]:

	Уздумал князь Смоленьскыи Мьстислав Давыдов сын, прислал в Ригу своего лучьшего попа Ерьмея и с нимь умьна мужа Пантелья и с своего города Смоленска: та два была послъем у Ризе, из Ригы ехали на Гочкыи берег, тамо твердити мир.

Апавяшчальны ліст аб увядзеньні ва ўладаньне («увязаньне») вялікага князя Казімера каменецкаму намесьніку Насуту, 1444 г., копія канца XVI ст.^[bp]:

	Отъ великого князя Казимира, королевича, намѣстнику Каменецкому пану Насютѣ. Просилъ въ насъ Олександръ Ходкевичъ людцей, чотырехъ человѣковъ, у Микуличохъ, у Каменецкой волости, а повѣдалъ намъ: и перво сего за бояры жъ дей бывали тыи люди. Коли жъ такіи, и мы ему дали тыи чотыри человѣки. Писанъ у-въ Острыни, Августа (въ) 30 день, индыкта 7. — Панъ Монивидъ, воевода Троцкій.

Прыклад аднаго з найранейшых ужываньняў старабеларускага тэксту ў рэлігійнай галіне з Зборніку № 262^[bq]:

	И приходиласѧ пригода ее рольѧ полѧ боазового иже ԝ[т] роду елимелехового ажно боазъ приходить ԝ[т] бетлеема и реклъ женцомъ адонаи с вами и рекли ему бл[агосло]ви тѧ адонаи: и реклъ боазъ детине што стоить на[д] женьци чиѧ молодица се: и ԝ[т]каза[л]̯ детина то[т] што стоѧлъ на[д] женци и реклъ молодица маавитѧнка жь вернуласѧ съ наамиею ԝ[т] поль моавски[х]: и рекла зберу вже и попрѧчу съ сноповъ после женцовъ и пришла и стоѧла ԝ[т] заоутреѧ досюль седенïа ее въ дворѣ мало.

Прыклад ужываньня старабеларускай мовы — першы абзац з звароту падканцлера ВКЛ Льва Сапегі да Жыгмонта Вазы з нагоды прыняцьця Статуту Вялікага Княства Літоўскага, 1 сьнежня 1588 году, Берасьце:

	Наяснейшому пану, пану Жикгимонъту Третему […] Были тые часы, наяснейшый милостивый г[о]с[по]д[а]ру королю, коли в томъ згромаженью а посполитован[ь]ю людскомъ, которое мы речью посполитою называем, не правомъ якимъ описанымъ або статутомъ, але только своимъ зданъемъ и уподобанъемъ владность свою г[о]с[по]д[а]ры и короли того света надъ людми ростегали. Але ижъ частокроть от пристойное своее повинности отступовали, а, на свой толко пожытокъ речы натегаючы, о сполное доброе всихъ мало дбали, оттул[ь] то было уросло, же люди, брыдечысе ихъ панованьемъ и звирхностю и не господарми, але тыранами оные называючы, на самом только статуте и праве описаномъ все беспеченство и доброе речы посполитое засажали. А прото онъ великий и зацный филозофъ греческий Арыстотелесъ поведилъ, же тамъ бельлуа, а по-нашому дикое звера, пануеть, где чоловекъ водлугъ уподобанья своего владность свою ростегаеть, а где опятъ право або статутъ гору маеть, там самъ богъ всимъ владнеть.

Урывак з Баркулабаўскага летапісу, напісанага прынамсі не пазьней за пачатак XVII ст.^[br]:

	Тамъ же у Берестъю нашолъся былъ человекъ якийсь простый, который великие речы мовилъ, же страхъ словъ его людей преникалъ, бо Писмо все на паметь знаетъ; штось дивного, певне не тотъ, што мелъ у голову заходити, и напоминалъ, абы люде своей веры моцность держали. Тыхъ лотровъ, митрополита, ихъ владыкъ невидали, бо ихъ не пустили римляне. Того жъ дня въ суботу заразъ с костела панъ воевода троцкий приехалъ до княжати, пожекгналъ, жалуючи незгоды и ехалъ до Чернавчичъ. А мы в неделю вси разьехалися, заварши то и запечатовавшы и подписавшисе до того писмомъ, албо универсалу его кр. мл. послалисмы; ужили пана Тулевича (Гулевича), маршалка, а пана Еламолинского и пана Броневского, людей годы: праве два евангелицы, а третый новокрещенцовъ.

Трансьлітарацыя сучасным запісам тэксту аднаго з кітабаў, 1631 г.^[bs]:

	Питали у шетана: — Межи голосов, которого ти не лубиш? Шетан рек: — Азанного голосу не лублу. Коли муэзин пейец, процив йего светлосци йако олово у вогни ростоплусе.

Урывак з трэцяй, арыгінальнай часткі Хронікі Быхаўца (складзеная каля першай паловы XVI ст.; вядомая толькі ў вэрсіі мяжы XVII—XVIII стагодзьдзяў, перапісанай лацінкай)^[bt]:

	Y tyie panowe wsi zjechalisia do Holszan do kniazia Jurja y umyślili y odnostaynuiu radu wczynili, wziaty sobi hospodarem na Welikoie kniastwo korolewicza Kazimira, syna Jagoyłowa, otczycza Litowskoie zemli, y posyłaiut posłow w Ladckuiu zemlu do korolewicza k Sudomiru. Y otprawił do neho w posełstwe z panow Kezgayłowych Michayła a Jana.

Урывак з «Збору выпадкаў кароткіх», 1722 г.^[bq]:

	Чи можетъ Шлюбъ быти важный, по[д] закладомъ оучиненный? ԝ[т]вѣтъ. Закладъ, оу Римлѧнъ называетсѧ: Кондицïѧ, тыхъ зась закладовъ естъ четыры: ̃а. Который конечне бꙋдетъ, напрыкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели заꙋтра Слонце бꙋдетъ. и на той часъ Важное естъ Ма[л]женство, бо Слонце заꙋтра конечне бꙋдет’. ̃в. Закладъ ест’, который можетъ быти, и не быти, наприкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели заꙋтра бꙋдетъ погода. И на той часъ важное естъ Малженство, бо идетъ ԝ малꙋю рѣчъ, и такïй закла[д] здастсѧ быти жартомъ изреченный. ̃г. Закладъ, который не можетъ быти без грѣхꙋ, наприкладъ, гды бы кто мовилъ: я тебе берꙋ за Малжонкꙋ, ежели свою Маткꙋ заб’ешъ. И на той часъ не важное естъ Малженство.

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Булыка А. М. Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы / АН БССР, Ін-т мовазнаўства ім. Я. Коласа; А. М. Булыка. — Мн.: Навука і тэхніка, 1970. — 175 с.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Жураўскі А. І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Навука і тэхніка, 1967. — Т. 1. — 371 с.
• Свяжынскі У. Аб статусе беларускай і ўкраінскай моў у часы Вялікага Княства Літоўскага. // METRICIANA: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. Том II (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. VIII, 2003). С. 132—163.
• Свяжынскі У. Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага Княства Літоўскага. // METRICIANA: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. Том I (ATHENAEUM: Commentarii Historiae et Culturae. 1 (3) — 2001).
• Старабеларускі лексікон: Падручны перакладны слоўнік / уклад. Прыгодзіч М. Р., Ціванова Г. К. — Менск: Беларускае выдавецтва Таварыства «Хата», 1997. — ISBN 985-6007-39-9
• Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. — Менск: Беларуская навука, 1978.
• Яскевіч А. А. Старабеларускія граматыкі: да праблемы агульнафілалагічнай цэласнасці. — 2-е выд. — Менск: Беларуская навука, 2001. ISBN 985-08-0451-3.
• Журавский И. А. Деловая письменность в системе старобелорусского литературного языка // Восточнославянское и общее языкознание. — М., 1978. — С. 185—191

Старабеларуская мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Старабеларускія першакрыніцы — вялікая калекцыя аўтэнтычных старажытных беларускіх тэкстаў
• Прыклад беларускай пісьмовай мовы XVII ст.