Праваслаўная царква ў Беларусі

Праваслаўная царква ў Беларусі — аб’яднаньне праваслаўных япархіяў на тэрыторыі Беларусі ў розныя часы.

Хрысьціянства ў яго ўсходняй форме (з 1054 году — праваслаўе) прыйшло на землі сучаснай Беларусі ў канцы X ст. як дзяржаўная рэлігія. Большасьць дасьледнікаў схіляюцца да думкі, што заснаваньне Полацкай япархіі — першай на тэрыторыі Беларусі — адбылося ў 992 годзе, што традыцыйна лічыцца пачаткам гісторыі тут Праваслаўнай царквы. У пэрыяд Кіеўскай Русі вызначыліся асноўныя сфэры дзейнасьці Праваслаўнай царквы, узьнікла буйное царкоўнае землеўладаньне, сфармавалася епархіяльная структура, зьявіліся манастыры. Полацкая, Тураўская і іншыя праваслаўная япархіі, у склад якіх у розныя часы ўваходзілі землі сучаснай Беларусі, падпарадковаліся Кіеўскай мітраполіі, якая знаходзілася ў юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату.

Цэнтрамі хрысьціянізацыі былі гарады (напрыклад, аналіз курганнага могільніка Заслаўя сьведчыць, што прыхільнікаў язычніцтва ў 1020-я гады было ня больш за 9—13%, у сярэдзіне XI ст. — 2—2,5%). У сельскай мясцовасьці хрысьціянізацыя адбывалася больш павольна і завяршылася ў канцы XII — пачатку XIII ст. (некаторыя дасьледнікі адносяць канец гэтага працэсу да 2-й паловы XIII ст. і нават да XIV ст.).

Існуюць пэўныя зьвесткі, што праваслаўнымі паводле веры былі вялікія князі літоўскія Войшалк (1264—1267) і Шварн Данілавіч (1267—1270), а таксама многія сыны, сваякі і набліжаныя іншых вялікіх князёў літоўскіх — напрыклад, сын і браты вялікага князя Тройдзеня, сыны вялікага князя Віценя. Паводле Літоўскай мэтрыкі, праваслаўнай была сястра вялікага князя Гедыміна, у яе быў уласны манастыр у Вільні^[2]. Праваслаўная культура і асьвета адыгравалі вялікую ролю ў Вялікім Княстве Літоўскім, будучы неад’емнай часткай жыцьця шляхты і культурных колаў. Яшчэ ў XVII стагодзьдзі гісторыкі адзначалі, што ў Літве нават каталіцкія сьвятары трымаюць стары звычай насіць бароды і футравыя чапкі, накшталт рускіх баяраў^[3].

У 1303 годзе ў Галіцка-Валынскім княстве ўтварылася Галіцкая мітраполія (існавала зь перапынкам да канца XIV ст.), адной з 7 япархіяў якой была Тураўска-Пінская. Некаторыя дасьледнікі лічаць, што галіцкі мітрапаліт ад 1303 году меў тытул мітрапаліта галіцка-літоўскага.

Па заваёве Кіева Залатой Ардой і стварэньні Вялікага Княства Літоўскага на вольных ад ардынскага панаваньня землях утварылася Літоўская мітраполія Канстантынопальскага патрыярхату. Час яе паўстаньня датуецца пачаткам XIV стагодзьдзя, не пазьней за 1316 год. Паводле Г. Гэльцэра^[4], які грунтаваўся на галоўнай крыніцы ў гэтым пытаньні — росьпісе катэдраў цэсара Андроніка — 1300 годам. Сядзіба мітрапаліта была ў Наваградку. Пазьней яна перамясьцілася ў Вільню, у Прачысьценскую саборную царкву, збудаваную вялікім князем Альгердам у 1347 годзе. Літоўскаму мітрапаліту ў 1317 годзе падпарадкоўваліся біскупствы Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае. Мітрапаліт пісаўся ў сваіх лістох «мітрапаліт Літвы» (грэц. μητροπολίτης Λιτβων)^[5]. Як старажытная сталіца рускае мітраполіі Кіеў знаходзіўся ад 1322 году пад уладаю вялікага князя літоўскага, то мітрапаліт Літоўскі почасту пісаўся таксама і мітрапалітам «кіеўскім і ўсяе Русі». Тым часам кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату, якая фактычна ўтварылася ў выніку пераезду кіраўніка старой Кіеўскай мітраполіі з захопленага і разрабаванага Кіева ўва Ўладзімер на Клязьме — бліжэй да ардынскай сталіцы Сараю, тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе Русі» і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе Літоўскую мітраполію. Тым часам самавольны перанос біскупскай катэдры не адпавядае царкоўным канонам, бо забараняецца правілам 82 Картагенскага сабору^[6].

Да сярэдзіны XV ст. канстантынопальскі патрыярхат, які не жадаў канчатковага падзелу Праваслаўнае царквы Русі на царкву Вялікага Княства Літоўскага і царкву Маскоўскай дзяржавы, прызначаў мітрапалітаў у Наваградак нерэгулярна, нягледзячы на просьбы вялікіх князёў літоўскіх. Па сьмерці першага літоўска-наваградзкага мітрапаліта Феафіла (1330 год) новы мітрапаліт ня быў пастаўлены, япархіі ў Вялікім Княства Літоўскім адышлі пад уладу мітрапаліта кіеўскага ў Маскве (паводле некаторых дасьледнікаў, у 1337—1347 гадох літоўскія біскупствы падпарадкоўваліся галіцкаму мітрапаліту). У 1355 годзе ў Наваградак прызначаны мітрапаліт Раман, якому падпарадкоўваліся 7 япархіяў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і Галіцыі: Тураўска-Пінская, Полацкая, Галіцкая, Уладзімерска-Валынская, Луцкая, Холмская і Перамышльская. Пазьней яму прыслухала Бранскае біскупства, а таксама часова — Цьверскае.

Па сьмерці Рамана (1362 год) канстантынопальскі патрыярх аднавіў адзінства мітраполіі ўсяе Русі. Вялікі князь Альгерд, аднак, жадаў каб літоўскаму мітрапаліту падпарадкоўвалася ўся Русь, і каб той быў мітрапалітам усяе Русі (як гэта часова было, напрыклад, за Тэадарыта і Рамана). Таму Альгерд у 1375 годзе дапнуў, каб новы мітрапаліт літоўскі Кіпрыян быў пастаўлены на сваю пасаду з умовай, што яму спадзе пасада мітрапаліта ўсяе Русі па сьмерці састарэлага тады маскоўскага мітрапаліта Алексія. У лютым 1378 году Кіпрыян быў высьвячаны канстантынопальскім патрыярхам і саборам на пасаду мітрапаліта літоўскага, кіеўскага і ўсяе Русі. Але ягоны прыезд у Маскву ў чэрвені 1378 году ледзьве ня скончыўся трагічна: ён разам з спадарожнікамі быў выгнаны маскоўскім гаспадаром Дзьмітрыем з гораду, у адказ на што Кіпрыян адлучыў Дзьмітрыя ад царквы^[7]. Гэта пачало цяжкі закалот між Масковіяй і Літвой, зьнітаваны з змаганьнем за ўладу ўва ўсіх сфэрах. У 1381 годзе, у выніку невядомае інтрыгі, Кіпрыян быў пастаўлены ў Канстантынопалі на пасаду мітрапаліта маскоўскага і ўсяе Русі, і прыбыў у Маскву, дзе быў з пашанай сустрэты асабіста вялікім князем Дзьмітрыем. Кіпрыян працягваў трымаць шчыльныя зьвязкі зь Вялікім Княствам Літоўскім: гэтак, зь ім неаднакроць сустракаўся кароль і вялікі князь Ягайла.

У 1414 годзе з ініцыятывы вялікага князя Вітаўта Наваградзкі сабор абвясьціў незалежнасьць Праваслаўнай царквы Вялікага Княства Літоўскага ад мітраполіі ў Маскве. Абвяшчалася аднаўленьне самастойнае, незалежнае ад Масквы Кіеўскае мітраполіі, але сядзібай мітрапаліта фактычна быў Наваградак ці (часьцей) Вільня, «кіеўскім» ён называўся адно паводле тытулу. Сядзібай мітрапаліта літоўскага і кіеўскага ў Вільні была Прачысьценская саборная царква. У 1415—1596 гадох літоўскі мітрапаліт афіцыйна называўся мітрапалітам літоўскім, кіеўскім і ўсяе Русі (паралельна Маскоўскія мітрапаліты называліся мітрапалітамі маскоўскімі, кіеўскімі і ўсяе Русі).

У 1420 годзе па літоўска-наваградзкім мітрапаліце Рыгору Цамблаку кіраўніком Праваслаўнае царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім быў прызнаны кіеўскі мітрапаліт (у Маскве) Фоцій. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»^[8]), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як схізму. У 1472 годзе мітрапаліт Рыгор Балгарын атрымаў кананічнае прызнаньне канстантынопальскага патрыярха на катэдру ў Наваградку. Ад таго часу да сярэдзіны XVI ст. з 12 мітрапалітаў Праваслаўнай царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім (мелі тытул мітрапаліт кіеўскі, галіцкі і ўсяе Русі) 9 мелі родавыя маёнткі на Беларусі або займалі вышэйшыя месцы ў беларускай царкоўнай герархіі. У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году Маскоўская царква атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Пры гэтым яна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Літоўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім чынам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага кананічнай тэрыторыяй Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі.

У сярэдзіне XVI ст. ў склад Літоўска-Наваградзкай мітраполіі (цэнтар у Наваградку, потым у Вільні) уваходзіла 9 япархіяў: Полацкая, Тураўская з катэдрай у Пінску, Смаленская, Чарнігаўская, Галіцкая, Пярэмышльская, Холмская, Луцкая, Уладзімерска-Валынская. Тады ж у Вільні было 17 цэркваў, у Наваградку — 10, у Берасьці й Полацку — па 9, у Віцебску — 7, у Горадні і Слоніме — па 6, у Магілеве, Клецку і Слуцку — па 5.

У XV—XVI стагодзьдзях, калі вялікія князі літоўскія сталі актыўна спрыяць каталіцкай канфэсіі, Праваслаўная царква і праваслаўная шляхта пачалі змаганьне за свае правы. 15 кастрыніка 1432 году яны дамагліся ад Ягайлы выданьня прывілея, які ўраўноўваў праваслаўных фэадалаў у правох з каталікамі і такім чынам аслабляў дыскрымінацыйны Гарадзельскі прывілей 1413 году. Прывілеем 1434 году вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча «руская» шляхта дамаглася станавай роўнасьці з каталікамі, але як і раней абмяжоўвалася ў кіраваньні дзяржавай. У 1563 годзе Жыгімонт Аўгуст адмяніў Гарадзельскі прывілей і ў 1568 годзе пацьвердзіў гэта. Асноўныя палажэньні аб верацярпімасьці да праваслаўных зафіксаваны ў «Акце Варшаўскай Канфедэрацыі» 1573 году, а потым перанесены ў Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году. У 1592 годзе прынята каралеўская грамата пра тое, каб сьвецкія ўлады ня ўмешваліся ў справы Праваслаўнай царквы. Асобнымі каралеўскімі граматамі ў 1592 годзе зацьверджаныя праваслаўныя брацтвы ў Менску і Берасьці.

На працягу стагодзьдзяў Праваслаўная царква адыгрывала значную ролю ў культурным і грамадзкім жыцьці Беларусі: разьвіцьці школьніцтва, пашырэньні кніжнай навукі і пісьменства, вядзеньні судаводзтва (справы, зьвязаныя з парушэньнем царкоўных канонаў; духавенства часта выступала дарадцамі князёў). Але духоўнае жыцьцё часам было занядбаным. Царкоўныя сабор не склікаліся па некалькі дзясяткаў год, не зважаючы на кананічнае патрабаваньне штогадовых сабораў. Герархі і сьвятары набывалі сабе пасады, жылі мірскім жыцьцём, як звычайная шляхта, парушалі праваслаўныя каноны. У выніку аўтарытэт духавенства зьніжаўся.

На Берасьцейскім саборы 1596 году большасьць япіскапаў на чале зь мітрапалітам Міхаілам Рагозам пастанавіла аднавіць еднасьць зь Сьвятым Пасадам. Такім чынам Літоўская мітраполія выйшла з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату. Тым часам частка сьвятароў і вернікаў не прынялі Уніі і фактычна ўтварылі новую Кіеўскую мітраполію Канстантынопальскага патрыярхату. Спачатку яны аб’ядналіся для супольнага змаганьня з пратэстантамі, потым зьвярталіся за дапамогай да Масквы і ўсходніх патрыярхаў, падавалі скаргі ў сойм і Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага. У 1620 годзе Ўкраіну наведаў патрыярх ерусалімскі Тэафан, які прызначыў мітрапалітам кіеўскім (у Кіеве) Ёва Барэцкага і япіскапаў на япархіі, але кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза не дапусьціў іх да катэдраў. Па ліквідацыі Віцебскага паўстаньня 1623 году, выкліканага дзеяньнямі ўніяцкага архіяпіскапа Язафата Кунцэвіча, становішча Кіеўскай мітраполіі пагоршылася, спроба правесьці ў 1626 годзе прымірэнчы зьезд прыхільнікаў і супраціўнікаў Уніі ня мела посьпеху.

У 1633 годзе, каб супакоіць праваслаўнае казацтва Ўкраіны і пазьбегнуць паўстаньняў зь яго боку, кароль Уладзіслаў Ваза абвясьціў пра стварэньне 4 новых япархіяў Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату: Луцкай, Львоўскай, Перамышльскай і Магілеўскай. Мітрапалітам кіеўскім быў прызначаны Пётар Магіла, пры якім адбывалася пэўнае адраджэньне праваслаўнай царквы. Зноў заснаваная Магілеўская (Беларуская) япархія была адзінай праваслаўнай япархіяй у межах Беларусі да канца XVIII ст. У час паўстаньня пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага 1648—1654 гадоў кароль і вялікі князь Ян Казімер мусіў у 1650 годзе абвясьвіць аб поўнай свабодзе вызнаньня і культу праваслаўнай царквы.

Па вайне з Рэччу Паспалітай (1654—1667), у выніку якой Маскоўская дзяржава захапіла Кіеў, у 1685 годзе маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч даслаў ліст патрыярху канстантынопальскаму Якаву з просьбай перадаць Кіеўскую мітраполію Маскве, на што атрымаў адмову. Тады ён самавольна з парушэньнем царкоўных канонаў (у тым ліку 8-га правіла III Усясьветнага Сабору і 2-га правіла II Усясьветнага Сабору^[9]) ажыцьцявіў гвалтоўны перавод праваслаўных прыходаў, што знаходзіліся на заваяванай тэрыторыі Рэчы Паспалітай, пад уладу Маскоўскага патрыярхату. Па сьмерці патрыярха Якава ў 1686 годзе Аляксей Міхайлавіч зьвярнуўся да ўладаў Асманскай імпэрыі, на тэрыторыі якой на той час была рэзыдэнцыя канстантынопальскага патрыярха, і прапанаваў ім мір. Адзінай умовай была згода з боку новага патрыярха Дыянісія на перавод Кіеўскай мітраполіі ў юрысдыкцыю Масквы^[10]. Неўзабаве той мусіў падпадаркавацца асманскім уладам і выдаў адпаведную грамату, за што атрымаў матэрыяльную ўзнагароду^[11]. Аднак ужо ў 1687 годзе Канстантынопальскі сабор асудзіў патрыярха Дыянісія за адмову ад Кіеўскай мітраполіі на карысьць Масквы і пазбавіў яго патрыяршага пасаду за сыманію (хабарніцтва). Хоць выдадзеная на загад сьвецкіх уладаў грамата Дыянісія ня можа лічыцца кананічным дакумэнтам^[12], з гэтага часу Кіеўская мітраполія апынулася дэ-факта ў складзе Маскоўскага патрыярхату.

У 1691 годзе япіскап перамышальскі прыняў Берасьцейскую унію, у 1700 годзе — япіскап львоўскі, у 1702 годзе — луцкі. Па гэтым у складзе Кіеўскай мітраполіі Маскоўскага патрыярхату на тэрыторыі Рэчы Паспалітай засталася толькі Магілёўская (Беларуская) япархія. З утварэньнем у 1721 годзе «Найсьвяцейшага ўрадавага сыноду», аднаго зь міністэрстваў Расейскай імпэрыі, Кіеўская мітраполія трапіла пад яго фактычную ўладу. «Найсьвяцейшы ўрадавы сынод» узначальвалі прызначаныя маскоўскім гаспадаром сьвецкія обэр-пракуроры. Урад Рэчы Паспалітай разглядаў падпарадкаваньне яму Кіеўскай мітраполіі як парушэньне дзяржаўнага сувэрэнітэту, таму зноў пачаў уціск вернікаў з мэтай далучэньня іх да Уніі. У XVIII ст. рабіліся спробы перадаць Беларускую (Магілеўскую) япархію полацкаму ўніяцкаму япіскапу. Упартае змаганьне за захаваньне Беларускай япархіі ў 2-й палове XVIII ст. вёў магілеўскі япіскап Георгій Каніскі. У 1768 годзе пад націскам замежных дзяржаваў, у тым ліку Расейскай імпэрыі, сойм Рэчы Паспалітай згадзіўся ўраўнаваць правы дысыдэнтаў (пратэстантаў і праваслаўных) з каталікамі.

Зь сярэдзіны 1780-х гадоў уладу над мітрапаліцкая япархіяй у Вялікім Княстве Літоўскім ажыцьцяўляў Віктар (Садкоўскі) з рэзыдэнцыяй у Слуцку, якога аднак неўзабаве зьняволілі паводле зьвінавачваньня ў дзяржаўнай здрадзе. Каб скасаваць залежнасьць Праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай ад уладаў Расейскай імпэрыі Пінская кангрэгацыя ў 1791 годзе і Чатырохгадовы сойм у 1788—1792 гадох пастанавілі стварыць у межах Рэчы Паспалітай асобную праваслаўную мітраполію ў юрысдыкцыі Канстантынопалькага патрыярхату. Ажыцьцявіць гэтую пастанову ня далі падзелы Рэчы Паспалітай^[13].

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772 год) у становішчы Кіеўскай мітраполіі адбыліся карэнныя зьмены. Каб пазьбегнуць небясьпекі новых падзелаў, урад Рэчы Паспалітай імкнуўся стварыць у краіне незалежную ад Расейскай імпэрыі праваслаўную царкву, дзеля чаго была скліканая Пінская кангрэгацыя ў 1791 годзе, аднак яе пастановы не былі выкананыя. У гэты час на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага заставалася толькі 50 прыходаў Кіеўскай мітраполіі, ува ўсёй Рэчы Паспалітай — каля 300 (300 тыс. прыхаджанаў).

Па другім і трэцім падзелах Рэчы Паспалітай пачала ажыцьцяўляцца палітыка ўніфікацыі царкоўнае структуры і паступовага замацаваньня Маскоўскай (Грэцка-Расейскай) царквы «Сьвяцейшага ўрадавага сыноду» як паноўнай. У 1793 годзе ўтварылася Менская япархія, у 1833 годзе — Полацкая, у 1840 годзе — Віленская, у 1900 годзе — Гарадзенская. У Берасьці, Беластоку, Слуцку, Гомелі, Коўне і Дзьвінску існавалі катэдры вікарных япіскапаў.

3 1780-х гадоў расейскія ўлады пачалі гвалтоўна пераводзіць вернікаў Кіеўскай мітраполіі Сьвятога Пасаду пад уладу «Сьвяцейшага ўрадавага сыноду» (напрыклад, у 1783 годзе перавялі 95 цэркваў з амаль 413 тыс. прыхаджанаў), па сьмерці Кацярыны II (1796 год) гэты працэс прыпыніўся і зноў аднавіўся па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году Мікалая I. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня Ёсіф Сямашка. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў^[14].

Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу далучыць іх да Маскоўскай царквы сяляне-ўніяты з маёнтку Азярышча Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у Віцебску 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці. Тым ня менш з 680 сьвятароў Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі ў 1838 годзе за пераход пад уладу «Сьвяцейшага ўрадавага сыноду» падпісаліся толькі 186^[14].

12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі Полацкі царкоўны сабор, які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да Маскоўскай царквы, «каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Сьвяцейшага Ўрадавага Ўсерасейскага Сыноду» (рас. «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»)^[14].

Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»)^[14]. Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў^[15].

У XIX ст. улады Расейскай імпэрыі даручылі «Сьвяцейшаму ўрадаваму сыноду» галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў і іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам^[15]. Шырокую вядомасьць атрымаў дэвіз Мураўёўва-вешальніка: «Што не дарабіў расейскі штык ��� даробіць расейская школа і царква» (яшчэ ў 1850 годзе «Сьвяцейшы ўрадавы сынод» адкрыў у Літоўскай япархіі 37 царкоўна-прыходзкіх школаў з 1211 вучнямі і 56 настаўнікамі). Вядома, што за заслугі ў здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі^[15].

2-й палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы^[16] царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар М. Мураўёў. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-расейскія і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры^[17] Маскоўскага патрыярхату:

На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі дзеля наступных мэтаў^[18]:

Сотні аднолькавых цэркваў^[19], збудаваных у гэты час, атрымалі назву «мураўёўкі»^[20]. Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: «самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць». Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі^[21] мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі^[22]. У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага^[23], а таксама перабудова ў стылі архітэктуры Маскоўскай дзяржавы колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў^[16][24].

Напярэдадні Першай сусьветнай вайны ў 5 праваслаўных япархіях на тэрыторыі Беларусі былі 3552 цэрквы, 35 манастыроў і 3 духоўныя сэмінарыі. Кожная зь япархіяў мела свае пэрыядычныя выданьні.

Кардынальныя зьмены ў становішчы Праваслаўнай царквы адбыліся па кастрычніцкім перавароце 1917 году. Зьмены ў царкоўнай структуры (аднаўленьне патрыяршаства, скасаваньне кансысторыяў і замена іх япархіяльнымі сходамі і япархіяльнымі радамі і інш.) суправаджаліся зьменамі статусу царквы ў грамадзтве — яе аддзяленьнем ад дзяржавы.

У Беларускай ССР у 1922 годзе ўтварылася Беларуская праваслаўная мітраполія на чале зь мітрапалітам Мелхісэдэкам (Паеўскім, 1920—1927), які меў тытул «менскага і беларускага». У складзе мітраполіі знаходзіліся Менская, Бабруйская, Мазырская і Слуцкая япархіі. У 1927 годзе адбылося абвяшчэньне Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы (БАПЦ), адначасна зь якой існавала абнаўленчая Беларуская аўтаномная праваслаўная царква. Аднак рэпрэсіўная палітыка савецкіх уладаў у дачыненьні да царквы (арышты, забойствы сьвятароў, масавае закрыцьцё і руйнаваньне цэкрваў і манастыроў) прыпыніла царкоўнае жыцьцё; ня дзейнічала ніводная з кананічных беларускіх праваслаўных япархіяў.

У 1921 годзе Заходняя Беларусь (каля 1 млн. праваслаўных вернікаў) адышла да міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе ў 1922 была ўтварылася Польская аўтакефальная праваслаўная царква (ПАПЦ), якая ўлучала 5 япархіяў, у тым ліку Віленскую, Гарадзенскую і Пінскую. Вышэйшае духавенства прыносіла прысягу польскаму ўраду. Мітрапалітам стаў архіяпіскап варшаўска-холмскі Дзіянісі (Валедынскі). ПАПЦ мела манастыры, духоўную сэмінарыю ў Вільні, 337 прыходаў у Віленскай і Гарадзенскай япархіях, выдавала рэлігійную літаратуру на беларускай, расейскай, украінскай і польскай мовах.

У 1924 годзе Ўсяленскі патрыярх Рыгор VII надаў ПАПЦ аўтакефалію. У сваім томасе ён заявіў, што^[25]

	аддзяленьне ад Нашага Пасаду Кіеўскай мітраполіі і залежных ад яе праваслаўных мітраполіяў Літвы і Польшчы, а роўна далучэньне іх да Маскоўскага патрыярхату наступіла не паводле кананічных правілаў, а таксама не было выканана ўсё тое, што было ўстаноўлена адносна поўнай царкоўнай аўтаноміі кіеўскага мітрапаліта, які насіў тытул экзарха Ўсяленскага Пасаду.

У 1939 годзе па далучэньні Заходняй Беларусі і Ўкраіны да СССР утварыўся экзархат Заходніх Беларусі і Ўкраіны Маскоўскага патрыярхату на чале з архіяпіскапам Панцеляймонам (Ражноўскім). У 1943 годзе пры спрыяньні Сталіна ў Маскве прайшоў Сабор япіскапаў, на якім адбылася зьмена другой афіцыйнай назвы Маскоўскага патрыярхату — з Расейскай праваслаўнай царквы (рас. Российская православная церковь) на «Рускую праваслаўную царкву» (рас. Русская православная церковь)^[9]. Тытул прадстаяцеля царквы зьмянілі з Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Расеі (рас. Патриарх Московский и всея России) на «Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі» (рас. Патриарх Московский и всея Руси). Пытаньне аб назьве патрыярхату ўзьняў Сталін, аднак паводле афіцыйнай вэрсіі^[26], сам тытул прапанаваў новы патрыярх Сергій (Старагародзкі), Сталін нібы толькі пагадзіўся з прапановай і дадаў, што «гэта слушна».

У час нямецкае акупацыі Беларусі ў 1942 годзе аднавілася 6 япархіяў: Менская, Віцебская, Гарадзенская, Магілеўская, Наваградзкая і Смаленская. Беларускую праваслаўную царкву ўзначальваў мітрапаліт менскі і ўсяе Беларусі Панцеляймон. У канцы 1941 году ў афіцыйных царкоўных дакумэнтах упершыню ўжылі назву «Беларуская праваслаўная царква». Усебеларускі царкоўны сабор (Менск, жнівень-верасень 1942 году) зацьвердзіў статут Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, але адклаў кананічнае абвяшчэньне аўтакефаліі да прызнаньня яе памеснымі праваслаўнымі царквамі (артыкул 113 Статуту), якога аднак не адбылося. Такім чынам, БАПЦ фармальна абвешчаная не была. Яшчэ раз БАПЦ (на эміграцыі) была заснаваная ў г. Канстанцы (Нямеччына) у чэрвені 1948 году япіскапам УАПЦ С. Ахаценкай, які знаходзяўся пад анафэмай канстантынопальскага патрыярха.

З 1950-х гадоў япіскапы на новаўтвораныя беларускія катэдры не прызначаліся, таму адзінай япархіяй у БССР доўгі час заставалася Менская. Кіроўныя менска-беларускія архірэі:

• архіяпіскап Васілі (Ратміраў, 1944—45);
• мітрапаліт Піцірым (Сьвірыдаў, 1945—58);
• мітрапаліт Гуры (Ягораў, 1958—61);
• мітрапаліт Антоні (Крацэвіч, 16.3—17.7.1961);
• архіяпіскап Варлаам (Барысевіч, 1961—63);
• мітрапаліты Нікадзім (Ротаў, 4.8—9.10.1963);
• мітрапаліт Сергі (Пятроў, 1963—65);
• мітрапаліт Антоні (Мельнікаў, 1965—78);
• мітрапаліт Філярэт (Вахрамееў, з 1978).

У 1957 годзе на Беларусі дзейнічала 968 праваслаўных цэкрваў, зь якіх 709 былі прыходзкімі, 3 манастыры, 1 духоўная сэмінарыя. У выніку чарговага перасьледу царквы ў канцы 1950 — пачатку 1960-х гадоў засталося 369 царкоўных прыходаў і 1 манастыр; духоўная сэмінарыя была зачынена.

Царкоўнае жыцьцё ў СССР актывізавалася ў канцы 1980-х гадоў напярэдадні сьвяткаваньня 1000-годзьдзя хрышчэньня Русі. У 1990-я гады ў лісьце патрыярху маскоўскаму Аляксію (Рыдыгеру) Усяленскі патрыярх Дзімітры заявіў, што Канстантынопаль вызнае Маскоўскі патрыярхат у межах 1589 году, гэта значыць без тэрыторыі Беларусі, Украіны, Балтыі і Смаленшчыны, якія на той час уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай. Наступны патрыярх Барталамей дадаў, што^[27]

	РПЦ бесьперапынна ўрывалася ў краіны, якія знаходзяцца пад духоўнай юрысдыкцыяй Канстантынопалю, менавіта ў Эстонію, Вугоршчыну і іншыя краіны, робячы гэта заўсёды з дапамогай узброенай сілы савецкай арміі.

У 1989 годзе на Архірэйскім саборы Расейскай праваслаўнай царквы, які праходзіў 9—11 кастрыніка, утварыўся Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату (іншая афіцыйная назва — Беларуская праваслаўная царква). 16 кастрычніка 1989 году сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў экзархам усяе Беларусі Філарэта (Вахрамеева)^[28], ураджэнца Масквы. 25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта разанскага Паўла (Панамарова), ураджэнца Караганды і грамадзяніна Расейскай Фэдэрацыі. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам^[29]. 7 студзеня 2014 году ў Калядных набажэнствах у праваслаўных храмах Беларусі ўзялі ўдзел каля 129 000 хрысьціянаў^[30].

Сьпіс мітрапалітаў, пад юрысдыкцыяй якіх былі беларускія землі ў пэрыяд ад разбурэньня Кіева Ардой да складаньня Берасьцейскай уніі.

• Ёсіф (? — 1240), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Грэк, жыў у Кіеве. Зьнік бязь вестак у час ардынскай навалы.
• Кірыл (1250—1281), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Славянін, быў ігуменам манастыра пад Кіевам. Жыў ува Ўладзімеры-на-Клязьме.
• Максім (1281—1305), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Грэк, жыў у Кіеве. З 1299 году з прычыны татарскага нападу перасяліўся ў Суздаль.
• Ніфант (1303—1308), мітрапаліт галіцкі (паводле некаторых зьвестак — галіцка-літоўскі). Грэк, жыў у Галічы.
• Пётар (1308—1326), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Славянін, родам з Валыні, быў ігуменам Рацькаўскага манастыра на Галіччыне. Жыў у Кіеве, Бранску, Ўладзімеры-на-Клязьме. Прыблізна ад 1311 году — жыў у Маскве. Кананізаваны ў ліку сьвятых.
• Тэафіл (1316—1330), першы вядомы мітрапаліт літоўскі. Месца катэдры — Наваградак. Пачынаючы ад мітрапаліта Тэафіла ў Вялікім Княстве Літоўскім амаль бесьперапынна на працягу трох стагодзьдзяў існавала незалежная мітраполія.
• Феагност (1326—1353), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Грэк паводле паходжаньня. Жыў у Маскве.
• Імя невядомае (1337 ? — 1347), мітрапаліт галіцка-літоўскі.
• Тэадарыт (1354—1356), мітрапаліт літоўскі, не прызнаны маскоўскім мітрапалітам. Тэадарыт быў пасьвячоны тырнаўскім (баўгарскім) патрыярхам, сам імаверна быў баўгарынам. Ягонае высьвячэньне не прызнала Масква, аднак ён справаваўся ў Кіеве, і да прызнаньня ягонай кананічнай улады часова схіляўся наваградзкі архібіскуп Майсей.
• Раман (1356—1362), мітрапаліт літоўскі (у 1356 годзе нейкі час пісаўся «мітрапалітам літоўскім, кіеўскім і ўсяе Русі»; па разьвязаньні спрэчкі з Масквою застаўся мітрапалітам літоўскім і Малой Русі). Славянін (сваяк жонкі в.к. Альгерда — Юльяны). Жыў у Наваградку і Кіеве.
• Алексій (1354—1378), мітрапаліт маскоўскі, кіеўскі і ўсяе Русі. Славянін. Жыў у Маскве. Кананізаваны ў ліку сьвятых.

• Кіпрыян (1375—1406), мітрапаліт Літвы і Малой Русі. У лютым 1378 — чэрвені 1380 году, згодна з пастановай канстантынопальскага патрыярха і сабору — мітрапаліт літоўскі, кіеўскі і ўсяе Русі. Ад 1381 году — мітрапаліт маскоўскі, кіеўскі і ўсяе Русі. Баўгарскі манах, практыкаваўся на гары Атон (хутчэй за ўсё, стрый пазьнейшага мітрапаліта літоўскага — Рыгора Цамблака). Жыў у Наваградку, Кіеве, пазьней — у Маскве. Кананізаваны ў ліку сьвятых.
• Фоцій (1408—1431), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Грэк. Жыў у Маскве. Кананізаваны ў ліку сьвятых.
• Рыгор Цамблак (1415—1420?), мітрапаліт літоўскі. Славянін. Жыў у Наваградку. Высьвечаны некананічна — саборам мясцовых япіскапаў. Памёр у Нямецкім Малдаўскім манастыры ў 1454 годзе.
• Герасім (1433—1437), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Славянін. Жыў у Смаленску. Пагадзіўся ў 1434 годзе на унію з Рымам.
• Ісідар(1437—1441), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Грэк. Падпісаў Флярэнтыйскую унію ў 1439 годзе. Жыў у Маскве. Пагадзіўся ў 1434 годзе на унію з Рымам.
• Ёна (1448—1464^[31]), мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Галічанін^[32]. Жыў у Маскве. Абраны аўтакефальна ў Маскве, бо канстантыпольскі патрыярх Рыгор Мамас прыняў Флярэнтыйскую унію. Кананізаваны ў ліку сьвятых.
• Рыгор Баўгарын (1458—1473), мітрапаліт кіеўскі, літоўскі і ўсяе Русі. Жыў у Наваградку. Рукапакладзены ўніяцкім патрыярхам Грыгорыем Мамасам. У 1469 годзе вярнуўся адкінуў унію і ў 1472 годзе быў пацьверджаны канстантынопальскім патрыярхам.
• Місаіл (Пеструч) (1475—1480), мітрапаліт літоўскі. Літвін. Жыў у Наваградку. Не пацьверджаны канстантынопальскім патрыярхам.
• Сьпірыдон (Сатана) (1477-?), мітрапаліт літоўскі. Цьвяранін. Пацьверджаны канстантынопальскім патрыярхам. Увесь час правёў у зьняволеньні спачатку ў Вялікім Княстве Літоўскім, потым ў Маскоўскай дзяржаве.
• Сімяон (1481—1488), мітрапаліт літоўскі. Быў архіяпіскапам полацкім.
• Ёна Глезна (1492—1494), мітрапаліт літоўскі. Быў япіскапам полацкім. Доўга не згаджаўся на мітрапаліцтва.
• Макары (Чорт) (1495—1497), мітрапаліт літоўскі. Быў архімандрытам Віленскага Траецкага манастыра. Забіты татарамі ля Мазыра.
• Ёсіф I Балгарынавіч (1498—1501), мітрапаліт літоўскі. Паходзіць з-пад Слуцку. Прыхільнік уніі з Рымам.
• Ёна II (1503—1507), мітрапаліт літоўскі. Быў архімандрытам Менскага Ўзьнясенскага манастыра.
• Ёсіф II Солтан (1508—1521), мітрапаліт літоўскі. Былы смаленскі япіскап. Актыўны дзяяч праваслаўя, правёў два царкоўныя саборы ў Вільні.
• Ёсіф III (1522—1534), мітрапаліт літоўскі. Быў полацкім архіяпіскапам. Жорсткі супраціўнік уніі.
• Макары II (1534—1556), мітрапаліт літоўскі. Родам з Масквы^[a]. У час ягонага мітрапаліцтва было шмат бязладзьдзя ў царкве.
• Сільвестар Бялькевіч (1556—1567), мітрапаліт літоўскі. Быў каралеўскім скарбнікам і ключнікам. Нізкія маральныя якасьці прывялі царкву да заняпаду.
• Ёна Пратасовіч-Астроўскі (1568—1577), мітрапаліт літоўскі. Быў япіскапам тураўска-пінскім. Зрабіў шмат настойлівых хадайніцтваў да караля і сойма на карысьць праваслаўя.
• Ільля Куча (1577—1579), мітрапаліт літоўскі. Ёна Пратасевіч-Астроўскі абраў яго сваім пераемнікам.
• Анісіфар Пятровіч-Дзевачка (1579—1588), мітрапаліт літоўскі. Быў архімандрытам Лаўрышаўскага манастыра. Пазбаўлены сану канстантынопальскім патрыярхам за дваяжонства.
• Міхаіл Рагоза (1589—1595), апошні літоўска-наваградзкі праваслаўны мітрапаліт. Быў архімандрытам Менскага Ўзьнясенскага манастыра. Склаў Берасьцейскую унію з Рымам.

• Старалітва

• Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Менск: БелЭн, 2001. — 386 с.: іл. ISBN 985-11-0220-2.
• Мартос А. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни. — Мн. 2000. (рас.) [3], [4]

• Антон Карташев. История русской церкви. (рас.)