Qurʼon

• Arab tilida;

Islom vujudga kelgan paytda Qur’on yozish uchun ishlatilgan til va alifbo Nabatey mintaqasida rivojlangan birinchi arab tili edi. Umaviylar xalifasi Abdulmalik davrida alifbo va uning oxirgi shaklini berish orqali shakllangan Qur’on haqida tadqiqotlar olib borildi va bu til davlatning rasmiy tiliga aylandi va tezda boshqa mintaqalarga tarqaldi.^[17][18][19]

C. Lyuksenberg, Qur’on tilining 10% ga yaqini oromiy-ossuriya tili orqali tushunilishi mumkinligini daʼvo qiladi. Din, mifologiya va etimologiyani oʻrganuvchi „Ilyos Oʻzkan“ asosan jumlalarni qisqartirish anʼanalariga eʼtibor qaratadi. Uning soʻzlariga koʻra, Mukattadan E, L, M va E, L, R kabi harflar Zabur ning boshlovchi jumlasi sifatida ishlatiladigan „Qudratli Xudo gapiradi“ kabi standart iboralarning qisqartmasi hisoblanadi^[20]. (Yana qarang: https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Syro-Aramaic_Reading_of_the_Koran)

Notiqlik uslubi;

Qadimgi Yaman „musson yomgʻirlari bilan oziqlangan“ mintaqa boʻlgan va oʻsha paytdagi texnologiyalar bilan koʻplab toʻgʻonlar qurilgan. Bu toʻgʻonlar vaqt oʻtishi bilan qarish yoki urushlar natijasida vayron boʻlgan, va ular taʼmirlanmaganida, bu mintaqada yashovchi odamlar uchun xavf tugʻdirgan. Marib (Arim) toʻgʻonidagi kabi, toʻgʻonlardan biri qulab tushdi. Va bu qulash baʼzi afsonalarni ishlab chiqarishga olib keldi.

Bu mavzu uchun Qur’onda maʼqulroq ifoda uslubi quyidagicha; „Sheba diyorida bir belgi bor edi: oʻngda va chapda ikkita bog '. Parvardigoringizning rizqidan yeng va Unga shukr qiling. Goʻzal joy va magʻfiratli Rabbiy! Ular yuz oʻgirishdi. Bas, Biz ularga Arim toshqinini yubordik“. (34:15-16)

Teologiya

Xudo haqida antropomorfik tilni ishlatish qilmaslik yahudiy, nasroniy va islomiy tafakkur tarixida „qizgʻin munozaralar mavzusi“ boʻlgan. Yagona Xudoga ishonish islom tavhidining asosidir.

Ibrohimiy dinlarning muqaddas kitoblarida antropomorfik misollar (Xudo maxluqlarga oʻxshaydi), shuningdek „Uni maxluq sifatida koʻrsatmaydigan bayonotlar“ (tanzih) mavjud. Umuman olganda, aytish mumkinki, Qur’on va Injilda tanzihdan koʻra oʻxshashliklar (Antropomorfizm /Analogiya) mavjud^[21].

Paygʻambarlar va ularning kitoblari (Qur’onda Alloh tomonidan yuborilgan deb aytilgan) oʻzlarini boshqa xudolarga (masalan, Yahovaga) havola qiladilar^[22]. Masalan, Elijah (Arabchada Ilyos) – ibroniycha soʻz boʻlib, „xudoyim Yahu/Jah“ degan maʼnoni anglatadi^[23].

Qur’onda Jabroil va Mikoil kabi farishta ismlari boshqa Ibrohim dinlarida boʻlgani kabi El (yoki Il) bilan bogʻliq. Allohumma, Qur’onda ham tilga olingan va Islomda odatda duo qilish uchun ishlatilgan, (ehtimol) ibroniycha Elohim soʻzining arabcha talaffuzi boʻlgan. Elohim ibroniy tilida ulugʻvor koʻplik sifatida ishlatilgan^[24][25]. („Sening ulugʻvorliging!“ iborasida boʻlgani kabi, „xudolar!“ degan maʼnoni anglatadi). „Rab“ soʻzi (Rabbiy), („Yahovaning oʻrniga“ Muqaddas kitobda "" Egangiz Xudoning ismini behuda aytmang ")^[26] buyrugʻi tufayli ishlatilgan) Qur’onda ham koʻpincha Xudo uchun ishlatiladi.

Qur’onda Alloh uchun eng koʻp ishlatiladigan ism/sifatlardan yana biri bu (arabcha boʻlmagan) Rahmondir^[27][28]. Ushbu sifat atamasining (Rahmanan/Rahman) maʼlum boʻlgan eng qadimgi qoʻllanishi Hadadga bagʻishlangan akkad va oromiy tillarida yozilgan yozuvda uchraydi.^[29]

Paygʻambarlar

(Qur’onda Yerning geologik tarixi uchun ishlatilgan iboralar kabi) „insoniyat tarixini tavsiflovchi“ iboralar ham Tavrot bilan parallel iboralarni oʻz ichiga oladi. „Injildagi yerning yaratilishi haqidagi hikoya bilan bir vaqtda aytilgan“ koʻplab nomlar (Odam, Momo Havo, Hobil, Qobil) qadimgi madaniyatlarda mifologik timsol va hikoyalarning yangi moslashuvi ekanligi taʼkidlanadi. Bu hikoyalar Adapa kabi shumerlarning yaratilish hikoyalaridan juda ilhomlangan^[30][31].

Diniy va axloqiy qadriyatlar

• Qasos; Bu qabila ijtimoiy tuzumidagi qasos sifatida tushuniladigan va ijtimoiy tenglik asosida amalga oshiriladigan dastur. Oʻldirilgan ayolmi, erkakmi, qul, elita yoki oddiymi, hisobga olib, qotilın qabilasidan oʻldirilganga teng kimdir oʻldiriladi. Masalan, qul uchun faqat qulni, ayol uchun ayolni oʻldirish mumkin edi^[32]. Qasosda ijtimoiy ekvivalentlikning sharti shundaki, agar quyi ijtimoiy sinfdagilar yuqori sinfdan kimnidir oʻldirsa, qasos qoʻllanadi. Ammo agar yuqori sinfdan kimdir quyi sinfdan kimnidir oʻldirsa, qasos olish mumkin emas, lekin dietani toʻlash mumkin.

Qur’on 2: 178 da ijtimoiy tenglik shartini oʻz ichiga oladi;

„Sizlarga oʻldirilgan kishilar uchun ozod kishi muqobiliga ozod kishidan, qul uchun quldan, ayol kishi uchun ayoldan qasos olish farz qilindi. Endi kimga birodari tomonidan bir oz afv qilinsa, u holda yaxshilik bilan boʻyinsunish va chiroyli suratda tovon toʻlash lozimdir“.(Baqara surasi:178)

Islomning tarixi, rivoyat madaniyati toʻplamlariga asoslangan asarlar bilan shakllangan. Bu rivoyatlar islomiy boʻlmagan manbalar tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaydi va qarama-qarshiliklarni oʻz ichiga oladi.^[33]

Hikoya Islom madaniyatiga asoslangan tarixiga oid manbalarda keltirilishicha, Qurʼon nozil boʻlishi milodiy 610-yil boshlangan. Muhammad paygʻambar 40 yoshda Makka shahri yaqinidagi Hiro gʻorida chuqur tafakkurga berilib oʻtirgan bir paytda Jabroil farishta „Iqroʻ“ („Oʻqi“) deb boshlanuvchi „Alaq“ surasining avvalgi 5 oyatini keltirdi. Bu jarayon Makkada 13 yil, Madinada 10 yil, hammasi boʻlib 23 yil davom etgan. Qurʼonning nozil qilinishi islom aqidasi boʻyicha ramazon oyining 27-kuniga oʻtar kechasi yuz bergan. Shuning uchun ham bu oy muqaddas hisoblanib, roʻza tutilgan kunning 27-kechasi „Laylatul-qadr“ yaʼni qadrli, ilohiy qudrat namoyon boʻladigan, bandalarning bir yillik taqdiri hal qilinadigan (qadr – taqdir, oʻlchov) tabarruk kecha deb ulugʻlanadi.

Patricia Crone, Michael Cook kabi tadqiqotchilar matn va arxeologik tadqiqotlarga asoslanib, „Masjid al-Haram“ Shimoliy-Gʻarbiy Arabiston yarim orolida joylashgan deb taxmin qilishgan.(hikoyaviy madaniyatga asoslangan mumtoz asarlarda ifodalanganidek, Makkada emas)^{[34][35][36][37]}

„Hikoya madaniyatiga asoslangan“ asarlardan tashqari, Islomning dastlabki tarixi nuqtai nazaridan, (qachon paydo boʻlganligi, qaysi geografiyada tugʻilib dunyoga yoyilganligi) bugungi kunda noaniq boʻlib qolmoqda.^[38] Muhokamalarda Petradan tashqari (Iordaniya) Kufe va Hire (Janubiy Iroq) mintaqalari ajralib turadi.^{[39][40][41][42]}

Muhammad Qurʼon oyatlarini Jabroildan qabul qilar, boshqa musulmonlar u kishidan eshitib, yodlab olardilar. Yozishni biladigan odamlar, jumladan, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Kaʼb xurmoning poʻstlogʻi, yapaloq tosh, katta suyak, teri va shunga oʻxshash narsalarga Qurʼonni yozib borganlar. Paygʻambar hayotlik chogʻida yana vahiy tushib qolar, degan umidda Qurʼon jamlab kitob shakliga keltirilmagan. Paygʻambarning vafotidan keyin Qurʼon kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida qoldi.

Qurʼonning boʻlimlari sura deyiladi, uni shartli ravishda bob bilan taqqoslash mumkin. Har sura oyatlarga boʻlingan. Qurʼon 114 sura, 6666 oyatdan iborat. Har bir suraning oʻz nomi bor. Oyatlar esa tartib raqami bilan berilgan. Suralarning nomlari uning boshida kelgan soʻzdan olingan yoki zikri koʻproq kelgan narsalar, voqealar yohud asosiy qahramon nomi bilan atalgan. Keyinchalik oʻqish va yodlash oson boʻlishi uchun Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf (hukmronlik yillari 694—714) koʻrsatmasiga binoan Qurʼon 30 qism (arabcha: juz, forscha: pora)ga boʻlingan. Qurʼonda birinchi kelgan „Fotiha“ surasidan keyingi suralar katta, oʻrtacha va kichik suralar tartibida joylashgan. 2-Baqara surasi 286 oyatdan, eng qisqa Kavsar surasi 3 oyatdan iborat. Eng qisqa oyatlar „Toho“ va „Yosin“, eng uzun oyat „Baqara“ surasining 282-oyatidir. Suralar nozil boʻlish vaqti va joyiga koʻra 2 ga: hijradan oldin nozil boʻlgan suralar – „Makka suralari“ (610—622 yillar, 86 sura) va hijradan keyin nozil boʻlgan suralar – „Madina suralari“ (622-yildan, 28 sura) ga ajratiladi.

Qurʼon matnining koʻp qismi Alloh bilan soʻzlashish, islom dushmanlari yoki undan ikkilanuvchilar bilan munozara qilish shaklida berilgan.

Birinchi xalifa Abu Bakr davrida ridda (dindan qaytish)ga qarshi olib borilgan qattiq janglarda Qurʼonni toʻliq yod olgan koʻplab qorilar halok boʻlib, Qurʼonning kelajak avlodga saqlanmay yoʻqolib ketish xavfi tugʻilgan paytda Umar ibn Xattob Abu Bakrga Qurʼonni kitob holiga keltirib, jamlab qoʻyish zarurligini maslahat beradi. Abu Bakr bu ishni amalga oshirishni Paygʻambar bilan koʻp vaqt birga yurgan sahoba, Qurʼonni eng yaxshi yod olgan Zayd ibn Sobitga topshirdi. Zayd ibn Sobit, Umar ibn Xattob va boshqalar Qurʼoni karimni puxta yod bilishlariga qaramay, bu ishning ishonchli boʻlishiga harakat qilib, masjidda: „Kimning qoʻlida yozilgan Qurʼon boʻlsa va uni Paygʻambardan tinglaganiga ikkita guvohi boʻlsa, bizga olib kelsin, Qurʼonni jam qilishga xalifaning buyrugʻi boʻldi“, deb eʼlon qildilar. Ular masjidda oʻtirib, guvohlarni tekshirib, nihoyatda aniqlik bilan 1 yildan ortiq vaqtda Qurʼon sahifalarini jamladilar. Soʻng koʻpchilikka koʻrsatdilar, hamma rozi boʻldi. Shunday qilib, Zayd va Umar mashaqqatli urinishlardan keyin Qurʼonni kiyik terisidan ishlangan sahifalarga yozib, Abu Bakrning uyiga qoʻydilar. U olamdan oʻtgandan keyin sahifalar Umarning uyida, u kishidan soʻng esa, qizi – Paygʻambarning xotini Hafsa binti Umar huzurida qoldi.

Vaqt oʻtishi bilan islom dini tarqalgan davlatning chegarasi kengayib bordi. Koʻplab xalqlar islomni qabul qilib, musulmonlar soni koʻpaygandan soʻng Qurʼonni oʻqishda turli kelishmovchiliklar chiqa boshladi. Bunga Qurʼonning „yetti harf“ (lahja)da nozil boʻlgani ham sabab boʻldi. Hadisda taʼkidlanishicha, Jabroil Qurʼon oyatlarini turli arab qabilalariga tushunarli boʻlishi uchun yetti xil lahjada keltirgan. Bunda ayrim soʻzlar boshqacha shaklda yozilishi va oʻqilishiga toʻgʻri kelgan. Bu holatni koʻrgan xalifa Usmon ibn Affon Hafsadan Abu Bakr davridagi sahifalarni soʻrab olib, undan bir necha nusxa koʻchirishga buyruq berdi. Qurʼon qiroatida farqli boʻlgan soʻzlarda quraysh lahjasiga rioya qilindi.

Nusxalar tayyor boʻlgandan soʻng musulmonlar yashaydigan diyorlardagi markaziy shaharlarga bittadan nusxaga qori qoʻshib joʻnatildi, hammaga faqat shu nusxadan Qurʼonni koʻchirish va shu qoridan qiroat oʻrganishga buyruq berildi. Usmon ibn Affon Makkaga Abdulloh ibn Soibni, Shomga Mugʻiyra ibn Shihobni, Kufaga Abdurahmon Sulamiyni, Basraga Omir ibn Abul Qaysni yubordi va har biriga bir nusxadan musʼhaf berdi. Madinada qolgan musʼhafdan odamlarga qiroat taʼlimi berishni Zayd ibn Sobitga topshirdi. Usmon ibn Affonda bir nusxa musʼhaf qoldi. Keyinchalik nusxa koʻchirish yoʻlga qoʻyilishi jarayonida faqatgina Usmon davrida yozilgan nusxalarga suyanish joriy boʻldi. Pirovardida har bir nusxaning ishonchli ekanini tasdiqlash maqsadida „bu nusxa Usmon musʼhafiga muvofiqdir“, deb yozib qoʻyiladigan boʻldi. Qurʼon harflarini yozish uslubi bir xilligi ham saqlab qolindi. Qurʼon harflariga biror nuqtachalik ham oʻzgarish kirmasin, degan maqsadda ulamolar musʼhaf ichiga hatto gul, daraxt bargi va shunga oʻxshash boshqa narsalarni mutlaqo qoʻyib boʻlmaydi, aks holda, oʻsha narsalar sahifaga yopishib qolsa, shubha paydo boʻlishi mumkin, deb fatvo chiqardilar.

Qur’onning ilk yozilish davrida arab alifbosi 15 xil harfdan iborat boʻlgan.^[44] Qur’onning birinchi yozuvidagi alifbo tartibsizliklari keyingi paytlarda qiroat mazhablarining paydo boʻlishiga olib keldi.^[45] Tinish belgilari va unli tovushlar Umaviy gubernatori Haccac buyrugʻi bilan birinchi marta bir xil tarzda yozilgan turli harflarni ajratish uchun yaratilgan. Hajjoj, Qur’onning rasmiy nusxasini aniqlash uchun eski Qur’onni yigʻib yoqib yubordi. U yangi Qur’onga ega boʻlib, unga baʼzi oʻzgartirishlar kiritdi va uni turli markazlarga tarqatdi.^[46]

Qurʼonni nuqtalashni Abul Asvad Dualiy amalga oshirdi. U nuqta alomatlarini harflarning usti, osti va oʻrtasiga qoʻyib chiqdi. Vaqt oʻtishi bilan kishilar Qurʼonni xato oʻqimasliklari va uning qiroati haqida turli ixtilofga tushmasliklari uchun, ulamolar musʼhaflarga diakritik belgilar (fatha, kasra, zamma) qoʻyish kerak, degan fikrga toʻxtaldilar. Bu ishni Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf hukmronlik davrida Hasan Basriy bajardi. Bunda asl harflarga zarracha oʻzgartirish kiritmaslik sharti qoʻyildi. 9-asrga kelib Qurʼon arab boʻlmagan xalqlar tomonidan ham xatosiz oʻqish mumkin boʻlgan holga keldi. Taraqqiyot davri kelib, Qurʼonni texnik jihozlar vositasida chop etish masalasi koʻndalang boʻldi. Lekin ulamolar avvaliga Qurʼonning obroʻsiga toʻgʻri kelmaydi, degan fikr bilan bu ishga ruxsat bermadilar. Ammo vaqt oʻtishi bilan musulmonlar ham nashr ishlarini oʻzlashtirdilar. Qurʼonni chop etishga ehtiyoj ortib bordi va ulamolar kerakli shartlarni qoʻyib, Qurʼonni chop etishga izn berdilar.

Qurʼonning har bir nusxasi musulmonlar tomonidan eʼzozlanadi. Ammo ularning ichida Usmon Qurʼonlarining alohida oʻrni bor. Toshkentda Oʻzbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasining maxsus hujrasida saqlanayotgan Usmon Qurʼoni bevosita xalifa Usmon davrida (644—656) yozilgan muqaddas qoʻlyozma deb hisoblanadi. Hozirgi kunda jahonda „Usmon Qurʼoni“ degan nom bilan ataladigan 4 qoʻlyozma mavjud. Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxa boʻlib, islom manbalarida u „Imom“ deb ataladi. Ikkinchi nusxa Kaʼbada, uchinchi nusxa Qohira (Misr milliy kutubxonasi)da saqlanmoqda. Toʻrtinchisi Toshkentda Oʻzbekiston xalqlari tarixi muzeyida uzoq vaqt saqlanib, 1989-yil boshida musulmonlar qurultoyida Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasiga saqlash uchun topshirilgan. Boshqa tadqiqotchilar (Ahadjon Hasanov va boshqalar) maʼlumotiga koʻra, Toshkentdagi Usmon musʼhafidan tashqari Qohira va Istanbul shahrida (2 ta) saqlanayotgan nusxalari mavjud. Toshkentda saqlanayotgan Qurʼonning bu yerga kelib qolishi tarixi haqida turli taxminlar bor. Koʻpchilik tadqiqotchilar uni Amir Temur Basradan Samarqandga olib kelgan, degan fikrni bildiradilar. Boshqa tarixchilar (Hamid Ziyoyev va boshqalar) Amir Temur Toʻxtamishni magʻlubiyatga uchratib, Oltin Oʻrdani egallaganidan keyin, oʻsha Qurʼonni qoʻlga kiritib, Samarqandga keltirgan, degan xulosada. Tarixda yana boshqa farazlarga ham duch kelinadi. Ushbu Qurʼon 1868 (baʼzi manbalarda 1869-yil) Samarqanddan Sankt-Peterburgga olib ketiladi va avval Rossiya xalq maorifi vazirligiga, soʻngra shahardagi Saltikov-Shchedrin kutubxonasiga beriladi. Oktabr toʻntarishidan soʻng, musulmonlar qurultoyining iltimosiga koʻra, RSFSR XKSning qarori bilan musulmonlarga qaytarib berilgan. Avval Ufada saqlanib, 1923-yilda Toshkentga keltirilgan. Bir necha vaqt Samarqandda, keyin Toshkentdagi Respublika xalq kutubxonasida, OʻzSSR Fanlar akademiyasi Sharq qoʻlyozmalari institutida saqlangan. 20-asr boshlaridagi tekshiruvga koʻra, musʼhafning umumiy hajmi 68x53 sm hisoblanib, 353 varaqdan iborat boʻlgan. Bu varaqlarning yaltiroq va sargʻish rangdagi yuz tomoni yaxshi saqlanib, ularning orqa beti salgina gʻijimlangan, bir oz uringan kabi koʻrinar edi. musʼhafning sahifalari nam tortishi natijasida bir muncha shikastlangan va ularda qon dogʻlari bor edi. Uning yirtib olingan yoki qattiq shikastlangan varaqlari oʻrniga 69 ta teriga oʻxshash qalin va mayin varaqlar tikib qoʻyilgan. Bu varaqlar paxta qogʻozlardan mohirlik bilan ishlangan boʻlib, ularni musʼhafning asl sahifalaridan farqlash qiyin edi.

Qurʼonning asosiy gʻoyasi – Alloh toʻgʻrisidagi taʼlimotdir. Uning mavzusi va mohiyati insonlar tafakkurida koʻpxudolikka barham berish, yakkaxudolikni targʻib qilish va islom dinini qaror toptirishdir. Shu bilan bogʻliq ravishda unda paygʻambarlar, oxirat, taqdir va boshqalar haqidagi aqidalar bayon etiladi. Alloh Qurʼonda oʻzining Odamato, Nuh, Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Yaʼqub, Muso, Dovud, Iso, Muhammad va boshqa paygʻambarlarini zikr etadi. Ularga yuborilgan din – islom ekani, Tavrot, Zabur, Injil va Qurʼon oʻzi nozil qilgan ilohiy kitoblar ekani, yahudiylar, nasroniylar va musulmonlarni „ahli kitob“ deb atab, ularning eʼtiqodlari vahdoniyat ekanini Qurʼon oyatlarida qayta-qayta uqtiradi. Qurʼonda asosiy ibodat talablari (namoz, roʻza, zakot va boshqalar) belgilab berilgan. Undagi axloqiy va huquqiy normalar keyinchalik shakllangan shariatga asos qilib olingan.

Qurʼonda insoniyatning etnik boʻlinishi, ijtimoiy tabaqalanishi, ayirmachilik, millatchilik inkor etiladi. Alloh nazdida barcha tengdir. Insonlar Alloh tomonidan millati, nasabi, boyligi, imtiyozi va hokazoga qarab emas, balki ularning qalbi va qilgan yaxshi yoki yomon amallariga qarab hukm qilinadilar.

Diniy eʼtiqodda mustahkam turish, yaxshilik, ezgulik, savob ishlar, mehr-shafqat, miskin va muhtojlarga yordam berish, insonparvarlikni ulugʻlash barcha ilohiy kitoblar kabi Qurʼonning mazmuni-mohiyatini belgilaydi. Unda tekinxoʻrlik, birovlar haqini yeyish, boshqalar hisobiga yashash, poraxoʻrlik, ishyoqmaslik, jabr-zulm, oʻgʻrilik, qotillik, dilozorlik, fitnachilik, kibru havo qoralanadi. Barcha xalqlar bir ota-onaning avlodi ekani eslatiladi.

Ulamolar Qurʼon oyatlarini Allohning amrlari va nahiylar (yaʼni moʻmin bandalarga buyurganlari va qilmanglar deb qaytarganlari), vaʼda va vaʼidlari (yaʼni bandalarga dunyo va oxiratda savob amallari uchun yaxshilik berurman deya qilgan vaʼdalari-yu, dunyo hamda oxiratda gunoh ishlari uchun azoblayman deb qoʻrqitishlari), avval oʻtgan ummatlar, paygʻambarlarning tarixlari, halol-harom narsalar, banda qilishi kerak boʻlgan duolar kabi qismlarga boʻladilar.

Qurʼon kalom ilmining shakllanishi va rivojlanishida birinchi manba boʻldi. Abu Hanifa „al-Fiqh al-akbar“, Abu Mansur Moturidiy „Kitob at-tavhid“, Abu Hafs Nasafiy „Aqoid an-Nasafiy“ asarida olgʻa surilgan islom taʼlimotiga oid oʻz fikrlariga dalil sifatida Qurʼon oyatlarini keltiradilar. Qurʼon fiqhiy hukmlarni qabul qilishda asosiy va birinchi manba hisoblanadi. Undan keyin esa sunnat, ijmo, qiyos turadi. Qurʼonda kelgan hukm shariatda farz sifatida qabul qilinadi.

Arab tili grammatikasi va adabiyotining rivojlanishida Qurʼonning oʻrni beqiyos. Qurʼon uslubi (qofiyalashtirilgan sheʼriy proza – sajʼda yozilgan) keyingi arab adabiyotiga, umuman sharq adabiyotiga katta taʼsir koʻrsatdi. Qurʼon ilmlari rivojlanishi jarayonida aniq grammatik qoidalarga nisbatan paydo boʻlgan ehtiyoj bu sohaning taraqqiy etishiga turtki boʻldi. Qurʼon faqat arab tilida emas, balki islom tarqalgan mamlakatlar xalqlarining tillarida yaratilgan asarlarda ham oʻz aksini topdi. Xususan, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi adabiyot namoyandalari asarlarida Qurʼondan olingan iqtibos, ibora, hikoyat, zarbulmasallarni uchratish mumkin. Qurʼon musulmon xalqlar hayoti, tarixi, ilmi, adabiyoti, turmush tarzi, qonun-qoidalari, urf-odatlari va dunyo qarashlarida oʻzining salmoqli taʼsiriga ega.

Ulamolar Qurʼonni tushunish uchun zarur boʻlgan fanlar majmuasi – Qurʼon ilmlaridan nosix va mansux (bekor qiluvchi va bekor qilingan oyatlar) (qarang Nasx), asbob an-anzul (oyatlarning nozil boʻlish sabablari), tafsir kabi sohalarni sanab oʻtganlar.

Tafsir paygʻambar davridayoq yuzaga kelgan. Eng birinchi mufassir (tafsirchi) Muhammadning oʻzi boʻlib, u odamlarga Qurʼon maʼnolarini bayon qilib berardi. Paygʻambardan keyin Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib mufassir boʻlgan. Shuningdek, Abdulloh ibn Abbos (690 yil m.y.), Abdulloh ibn Masʼud (654 yil m.y.), Ubay ibn Kaʼb (7-asr), Anas ibn Molik (712 yil m.y.) kabi sahobalar ham ilk mufassirlardan hisoblanadi. Tobein mufassirlardan Mujohid ibn Jabr Makkiy (723 yil m.y.), Ikrima Abu Abdulloh al-Barbariy (723 yil m.y.), Said ibn Jubayr (714 yil m.y.), Ato ibn Abi Raboh (734 yil m.y.) kabilarni zikr etish mumkin. Sahoba va tobeinlar davrida tafsir ogʻzaki rivoyat va naql shaklida boʻlib, kitob tarzida yozilmagan. Muhammad ibn Jarir Tabariy (923 yil m.y.), Abu Mansur Moturidiy (944 yil m.y.), Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad an-Nasafiy (1310-yil m.y.) kabi yirik mufassir ulamolar oʻzlarining tafsir kitoblarini yozdilar.

Afsuski, islomda paydo boʻlgan turli firqalar Qurʼonga oʻz taʼlimotlariga mos ravishda tafsirlar yoza boshladilar, zero tafsirchilik mufassirning dunyoqarashi bilan bogʻliqdir. Ammo islomning sof taʼlimotiga zid boʻlgan tafsirlar vaqt oʻtishi bilan yoʻqolib, ularning nomi va mualliflari haqidagi xabarlar manbalarda saqlanib qolgan. Tarixda Qurʼonning islom jamiyatidagi ulkan mavqeidan turli firqalar oʻzlarining gʻarazli maqsadlarida foydalanish holatlari koʻplab kuzatilgan. Ulamolar esa ularning bunday notoʻgʻri talqinlariga qarshi doimiy ravishda oʻzlarining xolis fikrlari bilan kurashib kelganlar. Qurʼonni gʻarazli talqinlardan xoli tutish bugungi kunda ham dolzarb masalalardan biri boʻlib qolmoqda.

Qurʼon sura va oyatlarining nozil boʻlish tartibi voqealarning rivojiga qarab davom etgan. Ilk islom davrida nozil boʻlgan suralar, asosan, Allohning yagonaligi, borliqning mutlaq ilohi, dunyodagi barcha narsalar uning borligidan darak beruvchi dalil ekani, islom taʼlimotida belgilangan aqidaviy tushunchalar – farishtalar, paygʻambarlar, muqaddas kitoblar, oxirat, jannat va doʻzaxning haqligi toʻgʻrisida edi. Paygʻambar va musulmonlarga ogʻir kelgan Makka davrida sabr-bardoshga chaqiruvchi, din yoʻlida chekilgan mashaqqatlar uchun ulugʻ ajru mukofotlar borligi haqidagi oyatlar nozil etilgan boʻlsa, musulmonlar jamoasi shakllangan Madina davriga diniy marosim va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga bagʻishlangan oyatlar toʻgʻri keladi. Paygʻambarga diniy masalalar boʻyicha berilgan savollarga u vahiy orqali nozil qilingan oyatlar bilan javob berar edi.

Qurʼon 12-asrdan Yevropa xalqlari tillariga, jumladan, lotin tiliga tarjima qilina boshlangan. Fransuz sharqshunosi Andre dyu Riye tomonidan qilingan fransuz tilidagi tarjimasi 1647-yil Parijda chop etildi. Shu tarjima asosida Pyotr I buyrugʻiga binoan Qurʼon rus tiliga oʻgirildi va 1716-yil Peterburgda chop etildi. Fransuzcha tarjima koʻp tillardagi nashrlarga asos boʻldi.

Qurʼon 18-asr boshlarida Yevropa xalqlari tillaridan, 19-asr oʻrtalaridan arabcha asl matndan rus tiliga tarjima qilingan. Arabchadan G. S. Sablukovning dastlabki ruscha tarjimasi Qozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr qilingan. Qurʼonning rus tilidagi adekvatik-adabiy tarjimasi ilmiy izohlari bilan akademik I.Yu. Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan va uning vafotidan keyin (1963) nashr qilingan.

Hozirgi kunga qadar Qurʼonga 1700 xil tafsir yozilgan. Jumladan, Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning bir necha jilddan iborat „Tafsiri hilol“ nomli asari (Toshkent, 1992—2005), Abdulaziz Mansurning „Qurʼoni karim maʼnolarining tarjima va tafsiri“ (Toshkent, 2004) oʻzbek tilida chop etilgan. Qurʼon 1000 dan ortiq tilga tarjima qilingan. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan keyin Alouddin Mansurning „Qurʼoni karim“ning oʻzbekcha izohli tarjimasi (Toshkent, 1991), Abdulaziz Mansurning „Qurʼoni karim maʼnolarining tarjimasi“ (Toshkent, 2001), Mutallib Usmon va boshqalarning „Qurʼoni karim. Tarjima va ilmiy-tarixiy izohlar“ (1-kitob, Toshkent, 2004) kitoblari chop etildi. Shuningdek, koʻzi ojizlar uchun Qurʼonning boʻrtma harflar (brayl yozuvi)da alohida 8 jildli kitobi nashr qilindi (2004).

• Boboxonov Shamsuddin, Qurʼoni karim (30-pora), T., 1991; Usmonov M., Qurʼoni karim va janobi Rasulullohning amallari, T., 1992;
• Karomatov H. S., Qurʼon va oʻzbek adabiyoti, T., 1993;
• Shayx Ismoil Maxdum, Toshkentdagi Usmon musʼhafining tarixi, T., 1995;
• Прозоров С.М., Арабская историческая литература в Ираке, Иране и Средней Азии в ВИИ—середине Х в. Шиицкая историография, М., 1980;
• Резван Е. А., Коран и его мир, Санкт-Петербург, 2001;
• Резван Е.А., Коран и его толкования (тексти, переводи, комментарии), СанктПетербург, 2000;
• Al-Qurʼon al-karim maʼnolarining tarjimasi va sharhlar [Tarjimon va mufassir – Sayyid Mahmud ibn Sayyid Nazir at-Taroziy al-Madaniy (Oltinxon Toʻra)], 2-nashr, T, 2002.

• Islom
• Injil
• Tavrot
• Zabur
• Mifologiya

• QuranAcademy.org
• Al-Quran (Qurʼon) (Wayback Machine saytida 2009-01-29 sanasida arxivlangan)
• quran.uz
• www.zekr.org (Wayback Machine saytida 2012-01-12 sanasida arxivlangan)
• Ingizcha (Wayback Machine saytida 2018-07-30 sanasida arxivlangan)