Hukumat
Hukumat — davlatning oliy kollegial ijroiya organi[1][2][3][4]. Hukumat davlat boshqaruv tizimining muhim qismi bo‘lib, u mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy yo‘nalishlarini belgilash va boshqarish uchun mas’ul hisoblanadi. Hukumat davlatning barcha fuqarolari manfaatlarini himoya qilish, qonunlar ijrosini ta’minlash va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun faoliyat yuritadi.Hukumat turli mamlakatlarda turlicha nom bilan ataladi: Vazirlar Kengashi (Fransiya, Italiya, Polsha), Vazirlar Mahkamasi (Buyuk Britaniya, Oʻzbekiston), davlat kengashi (XXR) va hokazo. Hukumat partiyasiz, bir partiyali va koalitsion boʻlishi mumkin. Hukumat tuzish tartibi boshqaruv shakliga bogʻliq boʻladi. Parlamentar mamlakatlarda hukumatni davlat boshligʻining topshirigʻiga koʻra bir palatali parlamentda yoki ikki palatali parlementning quyi palatasida koʻpchilik oʻringa ega boʻlgan partiyaning yetakchisi (koalitsion hukumatda partiyalar yetakchilaridan biri) — tomonidan shakllantiriladi. Prezidentlik respublikalarida hukumat prezident tomonidan shakllantiriladi, bunda bir qator mamlakatlarda (Belorussiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va boshqalar) prezident tomonidan tayinlangan hukumat aʼzolarining har biri parlament tomonidan tasdiqlanishi kerak. Hukumat aʼzolari (vazirlar, davlat kotiblari va boshqalar) davlat boshqaruvining muayyan markaziy idoralariga boshchilik qiladilar. Parlamentar mamlakatlarda ular, odatda, parlement aʼzolari boʻlishi kerak, prezidentlik respublikalarida va qoidaga koʻra, yarim prezidentlik respublikalarida ham vazirlik lavozimi va deputatlik mandatini birga qoʻshib olib borish mumkin emasligi qoidasi amal qiladi. Parlamentar davlatlarda hukumat parlament oldida (ikki palatali parlementda quyi palata oldida) kollegial tarzda javobgar boʻladi. Parlamentdagi koʻpchilik tarqalib ketganda (masalan : hukumat koalitsiyasi boʻlganda) hukumat isteʼfoga ketishi kerak yokl parlament tarqatib yuborilib, muddatidan ilgari saylovlar oʻtkazish lozim boʻladi. federativ davlatlarda markaziy hukumat va federatsiya tarkibiga kiruvchi davlat tuzilmalari (shtatlar, viloyatlar) hukumati mavjud boʻladi. Hukumat yoki toʻliq tarkibda ishlashi mumkin, yoki hukumat boshligʻi tor kollegiya (Buyuk Britaniya, Hindiston va boshqa mamlakatlarda kabinet) tuzadi. Hukumat oʻz tarkibidan yordamchi hukumat qoʻmitalari tashkil etishi mumkin. Hukumat qarorlari siyosiy direktivalar tusida ham, normativ hujjatlar yoki qonun loyihalari koʻrinishida ham rasmiylashtiriladi (odatda alohida vazirliklar tomonidan ishlab chiqiladi), keyin parlament tasdigʻiga kiritiladi.
Oʻzbekistonda hukumat Vazirlar Mahkamasi deb nomlanadi. U ijtimoiy hayotning barcha sohalariga rahbarlik qiladi. Hukumat tarkibi Prezident tomonidan shakllantiriladi (yana qarang Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi).
Hukumat tushunchasi va uning ahamiyati
tahrirHukumat jamiyat hayotining turli sohalarini boshqarish uchun yaratilgan siyosiy institutdir. Uning asosiy maqsadi davlatning barqarorligini ta’minlash, fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilish, iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy taraqqiyotga hissa qo‘shishdan iborat. Hukumat tizimi har bir davlatning siyosiy tuzilishiga qarab farqlanadi va turli xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin.
Hukumat shakllari
tahrirHukumatlarning tashkil etilish shakllari mamlakatning siyosiy tizimi va davlat tuzilishiga bog‘liq. Asosiy hukumat shakllari quyidagilardan iborat:
1. Monarxiya
tahrirMonarxiya – davlat boshqaruvi bir shaxs, ya’ni monarx (qirol, imperator yoki sulton) tomonidan amalga oshiriladigan siyosiy tizimdir. Monarxiya ikki xil bo‘ladi:
- Mutlaq monarxiya – monarx to‘liq va cheklanmagan hokimiyatga ega (masalan, Saudiya Arabistoni, Bruney);
- Konstitutsiyaviy monarxiya – monarxning vakolatlari konstitutsiya bilan cheklangan bo‘lib, davlat boshqaruvi asosan parlament va bosh vazir tomonidan amalga oshiriladi (masalan, Buyuk Britaniya, Yaponiya).
2. Respublika
tahrirRespublika – davlat hokimiyati saylov yo‘li bilan shakllanadigan hukumat shaklidir. Respublika boshqaruvi asosan quyidagi turlarga bo‘linadi:
- Prezidentlik respublikasi – prezident davlat va hukumat boshlig‘i bo‘lib, keng vakolatlarga ega (masalan, AQSh, Braziliya, O‘zbekiston);
- Parlament respublikasi – hukumat boshlig‘i bosh vazir bo‘lib, davlat boshlig‘i esa asosan ramziy vakolatlarga ega bo‘lgan prezident yoki monarx bo‘lishi mumkin (masalan, Germaniya, Italiya);
- Aralash respublika – prezident va parlamentning vakolatlari muvozanatlangan (masalan, Fransiya, Rossiya).
Hukumat tuzilishi
tahrirHukumat tarkibiga turli davlat organlari kiradi. Ularning asosiylari quyidagilar:
- Ijro hokimiyati – hukumatning asosiy ijrochi organi bo‘lib, u davlatni boshqarish, qonunlarni amalga oshirish va davlat siyosatini yuritish uchun mas’uldir. Masalan, vazirlar mahkamasi va turli vazirliklar.
- Qonun chiqaruvchi hokimiyat – parlament yoki qonun chiqaruvchi organ qonunlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi.
- Sud hokimiyati – sudlar qonunlarning ijrosini ta’minlash va fuqarolarning huquqlarini himoya qilish uchun mas’ul.
Hukumatning asosiy funksiyalari
tahrirHukumat jamiyat va davlat barqarorligini ta’minlash uchun quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- Ichki siyosat – ijtimoiy barqarorlik va qonun ustuvorligini ta’minlash;
- Tashqi siyosat – boshqa davlatlar bilan diplomatik va iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish;
- Iqtisodiy boshqaruv – davlat byudjeti, soliqlar va iqtisodiy siyosatni boshqarish;
- Mudofaa va xavfsizlik – milliy xavfsizlikni ta’minlash va harbiy mudofaani boshqarish;
- Ijtimoiy ta’minot – sog‘liqni saqlash, ta’lim, pensiya tizimi va boshqa ijtimoiy xizmatlarni ta’minlash.
Manbalar
tahrir- ↑
Экономика. Толковый словарь. Muharrir(lar) д. э. н. Осадчая И.М Mamlakat Москва Nashr etilgan sanasi 2000 Nashriyot ИНФРА-М - ↑
Юридический словарь Muallif(lar) И. С. Масликов Nashr etilgan sanasi 2010 Nashriyot Дашков и Ко ISBN 978-5-394-01098-9 - ↑
Современный толковый словарь русского языка. В 3 томах Muallif(lar) Т. Ф. Ефремова Muqova artist(lar)i 3 Nashriyot АСТ ISBN 5-17-035822-9 - ↑
Большой энциклопедический словарь Muharrir(lar) A.M. Proxorov Nashr etilgan sanasi 2002 Nashriyot Большая Российская энциклопедия ISBN 5-85270-160-2
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |
