Kariye Camii

Kariye Camii (Osmanlı Türkçesi: قعريه جامع شريفى Ka'riye Câmi-i Şerîfi) veya eskiden Azize Kurtarıcı Hora Kilisesi (Yunanca: Ἐκκλησία τοῦ ���γίου Σωτῆρος ἐν τῇ Χώρᾳ Ekklisía toú Agíou Sotíros en tí Chóra), İstanbul'un Fatih ilçesinin Edirnekapı semtinde camiye çevrilmiş bir Rum Ortodoks kilisesi^[1] ve müze.

Edirnekapı semtinde, hâlen ayakta duran Theodosius Surları'na yaklaşık yüz metre uzaklıkta bulunan yapı, Doğu Roma İmparatorluğu döneminde büyük bir yapı topluluğu olan Hora Manastırı'nın merkezini oluşturmaktaydı. İstanbul'un Fethi'nden sonra elli sekiz yıl daha kilise olarak işlevini sürdürdü. Mozaikleri ile ünlü kilise, 1511'de cami olarak kullanılmaya başladı. 1945'te ulusal anıt ilan edilen yapı, Bakanlar Kurulu kararı ile 1948 yılında Müzeler İdaresi’ne bağlı bir müze hâline getirildi. Türkiye'nin en çok ziyaret edilen müzelerinden birisi olan^[2][3] Kariye, 2019 yılında Danıştay'ın iptal kararı sonucu Cumhurbaşkanı tarafından Diyanet İşleri Başkanlığı'na devredilmiş olup, 6 Mayıs 2024 tarihinde ibadete açılmıştır.^[4]

Kariye, iyi korunmuş mozaik ve freskleriyle dünya çapında tanınmıştır. Kiliseden camiye dönüştürülmesinden sonra, içindeki Hristiyanlık sembolleri, yazılar, bütün freskolar, mozaikler ince bir boya ve kireç badanası ile yapı tahrip edilmeden örtülmüş, bu sayede günümüze kadar ulaşmıştır.^[5]

Kariye Kilisesi, 6. yüzyıla kadar giden bir geçmişe sahiptir. Günümüze ulaşmış hali, Osmanlı döneminde ve 20. yüzyılın ikinci yarısında geçirdiği onarımların sonucudur. Daha önceleri kilise çevresinde, manastır kompleksi de ihtiva etmekteyken bu yapılar geçen zamana dayanamamıştır.

Yapının tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte kimi kaynaklara göre ilk defa 536 yılında Doğu Roma İmparator I. Justinianus döneminde, eşi Theodora'nın amcası olan ve kimliği hakkında ayrıntılı bilgi bulunmayan Aziz Theodore tarafından yaptırılmıştır. Üzerine inşa edildiği arazi, Hristiyanlığın erken dönemlerinde İzmit (Nicomedia)'te şehit edilen Aziz Babylas’ın röliklerinin 4. yüzyılda gömülmesiyle bir nekropol (kutsal mezarlık alanı) olarak önem kazandığı iddia edilir^[5] (Ancak Aziz Babylas’ın Nikomedialı değil Antakyalı olduğunu, bütün bu iddiaların geç dönemlerde ortaya atıldığını iddia edenler de vardır.^[6]) Kent surlarının dışında kalması nedeniyle manastıra Grekçe "Kırsal alan" veya "Kent dışı" anlamına gelen Hora ismi verildi. Bu ilk yapı henüz bitirilemeden 6 Ekim 557 tarihindeki depremle yıkılınca üzerine imparator tarafından daha büyük bir manastır inşa ettiriliştir.^[5]

Manastır ilk kez, 8. yüzyılda Patrik I. Germanos’un buraya gömülmesiyle, yazılı kaynaklarda yer aldı. İkonakırıcılık döneminde tahribata uğradı ve çeşitli onarımlar gördü.^[7]

843'te toplanan ve İkinci İznik Konsili'nin kararlarını teyit eden yeni bir konsil ile ikona kültü bir kez daha serbest bırakıldıktan sonra baş rahip olarak atanan Mikhael Synkellos'un gerçekleştirdiği büyük yapım kampanyası ile kilise büyütüldü ve üç yeni şapel eklendi.^[5]

11. yüzyılda Komninos Hanedanı Büyük Saray yerine Edirnakapı'daki Blakernai Sarayı (Tekfur Sarayı)'nı kullanmayı tercih edince Blakernai Sarayı'na yakın olan Hora Manastırı kilisesinin önemi arttı. Harap durumda olan manastırı I. Aleksios'un kayınvalidesi Maria Dukaina himayesine aldı ve yeniden inşa ettirdi.^[7] Manastır, Komnenos hanedanının her zaman tercih ettiği gibi, “Kurtarıcı İsa”ya adandı. Manastırın restorasyonundan ardından Patrik I. Kosmas istifa etmiş ve öldüğünde de bu manastıra gömülmüştür.^[6]

Maria Dukaina'nın yaptırdığı onarımdan yarım yüzyıl kadar sonra bilinmeyen bir sebeple manastırda yeniden büyük çaplı onarım gerekti. I. Aleksios'un küçük oğlu İsaakios Komnenos, manastırın büyük bölümünü 1120 yılında yeniden inşa ettirdi. Yeniden inşa sırasında kapalı Yunan haçı planlı yapı, kiborion planlı bir yapıya çevrildi.

Manastır, 1204-1261 yıllarındaki Latin istilasında harap oldu. Palaiologoslar'ın şehri geri almayı başarmasından; Blakhernai Sarayı imparatorların ikametgâhı oldu ve Hora Manastırı önem kazandı. Kilisenin kubbesinin çökmesi üzerine yapı büyük bir onarım görmüştür^[6] II. Andronikos zamanında İmparator’dan sonra devlet bürokrasisi içindeki en yüksek memurluk olan baş hazinedar (Büyük Logothetes) görevine getirilen Bizans aristokratı Teodor Metokhites, yakınında oturduğu manastırı yeniledi. Bizans aristokrasisi arasında dinsel bir kurumu yaptırmak veya onarmak, onlara bu dünyada prestij, öbür dünya için yatırım olarak düşünülürdü.^[5] Büyük bir bilgin ve hümanist olan Metokhites, II. Andronikos Palaiologos tarafından manastırın ktetor’u (kurucusu) olarak atandı ve servetini manastırın tamirine harcadı.^[7] Dış narteks ve pareklezyon (yan şapel) bu dönemde yapıya eklendi. Bu bölümlerin içi 1310-1317 yılları arasında en güzel fresk ve mozaiklerle süslendi. Metokhites’in çalışmaları 1317 yılının önce tamamlandı.^[8] Meşhur kütüphanesini de vakfa bağışlayan Metokhites'in manastırın içinde özel dairesi vardı. 1328 yılı dolaylarında gözden düşüp sürgün edilen Metokhite'in, 1330 yılında Theoleptos adıyla, rahip olarak manastıra dönüp orada yaşamasına izin verildi. Metokhites, 13 Mart 1332 tarihinde öldüğünde kendisi için hazırlattığı mezar şapeline gömülmüştür.^[6]

Bu kapsamlı restorasyondan sonra şehrin Osmanlılar tarafından ele geçirilmesine kadar Hora Manastırı'ndan önemli bir değişiklik olmadı. Bizans Devri kaynaklarında Kariye’nin bahsedildiği son olay, 1453 kuşatmasında Hodegon Manastırı'nda bulunan ve şehri koruduğuna inanılan Meryem Ana ikonasının buraya getirilmesidir.^[6] Kimi kaynaklara göre ikona, fetih sırasında tahrip edilmiştir.^[6]

Yapı, Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'un fethi sırasında hiçbir zarar görmedi.^[9] Fetihten 58 yıl kadar kilise olarak kullanılmaya devam etti. 1511 yılında Sultan II. Bayezid sadrazamlarından olan Atik Ali Paşa tarafından camiye dönüştürüldü. Bu dönüştürme sırasında bu eski kilisenin duvarları üzerinde bulunan mozaik ve freskler sıva ile kaplandı. Camiye dönüştürülürken güneybatı köşesindeki çan kulesinin yerine minare inşa edildi ve güneydoğu köşesine mermer bir mihrap eklendi. Kentteki diğer kiliseden çevrilmiş camilerde olduğu gibi, bu yapı da bir süre "Kilise Camii" olarak anıldı. Zamanla "Kahriye" ya da "Ka’riye" Camii adı da kullanılmaya başladı. Atik Ali Paşa'nın Kariye Camii'nin yanına bir de medrese yaptırdığı bilinmektedir. Medrese yapısının 20. yüzyılın ikinci çeyreğinin başlarında ortadan kalktığı düşünülür.^[6]

1766 Büyük İstanbul depreminden sonra Mimar İsmail Halife'nin yaptığı bilinen önemli bir onarım geçirdi.^[6] Yapı, 1860 yılında Rum mimar Peloppida Kouppas tarafından onarılarak mozaiklerinin bir kısmı temizlendi; ortaya çıkarılan tasvirler ahşap kapaklar ve perdelerle örtüldü.^[6] Yapı daha sonra 1875-1876'da onarım gördü. 1894 yılında depremden hasar gören yapı II. Abdülhamid tarafından restore ettirildi.^[9]

Kariye Camii, Bakanlar Kurulunun 29 Ağustos 1945 tarihinde aldığı karar ile müzeye çevrildi.^[10] 1947'de Amerika Birleşik Devletleri'ndeki "Amerika Bizans Enstitüsü" (Byzantine Institute of America) ve "Bizans İncelemeleri için Dumbarton Oaks Merkezi" (Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies), bu camideki sıvalar altında kalmış mozaik ve freskler ile birçok kez depremlerden zarar görüp restore edilmiş yapının restorasyonu için çalışmalara başladı. Bu restorasyon çalışmaları, adı geçen Amerikan akademik kurumları mensupları olan Thomas Whittemore ve Paul A. Underwood idaresi altında başlatılmış; 1948'den 1958'e kadar yapılan çalışmalar sonucunda tüm mozaik ve freskler ortaya çıkarılmış ve müze ziyarete açılmıştır. Kariye, yakın geçmişe kadar İstanbul'un en çok ziyaret edilen müzelerinden birisi haline gelmiştir.^[2]

Kariye Camii'nin müze ve müze deposu olarak kullanılmasına yönelik 2 Ağustos 1945 tarihli 2 Ağustos 1945 tarihi Bakanlar Kurulu Kararı 2019 yılında Danıştay tarafından iptal edildi. Danıştay, kararında "Devlet, vakıfları muhafaza edebilir, onlara müdahale edemez," demektedir. Yapı, 21 Ağustos 2020 tarihinde Resmi Gazete'de yayımlanan Cumhurbaşkanı kararıyla Diyanet İşleri Başkanlığına devredilmiş ve ibadete açıldığı belirtilmişse^[11] de açılışına saatler kala restorasyona alındı. Mayıs 2024'e kadar restorasyonu devam etti ve 6 Mayıs 2024'te ibadete açıldı.^[12]

• 
  Öğle namazında cemaat yeri
• 
  Cemaat yerindeki mozaikleri kapatan açılır-kapanır perde
• 
  Cemaat yerindeki mozaikleri kapatan açılır-kapanır perde (ana giriş üstü)

Kariye Kilisesi, tipik bir Bizans yapısıdır. Dışarıdan tuğla duvarlarıyla oldukça sade görünmekle birlikte içi en süslü kiliselerden biridir. Güney cephede uzanan dar uzun tek nefli bir şapel olan "pareklezyon" bir bodrum üzerine yapılmıştır. Üstü kısmen kubbe, diğer kısımları tonozla örtülüdür. Tek apsisi vardır. Bütün batı cephesi boyunca uzanan dış narteks bugünkü cepheyi oluşturur. Yapının orta mekanını örten kubbe yüksek kasnaklıdır. Osmanlı döneminde onarım görmüştür ve ahşaptır. Dış cephelerde yuvarlak kemerler, yarım payeler, nişler ve taş tuğla örgü sıraları ile plastik ve hareketli bir görünüm sağlanmıştır. Doğu cephesi dışa taşkın apsislerle bitmektedir. Orta apsis dıştan yarım kemerli bir "payanda" ile desteklenmiştir. Bu payanda, gotik mimarlıkta yaygın olarak kullanılan bir destek ögesidir. Haç tonozları, yük etkisiyle sütun, paye gibi taşıyıcı destekleri iterek yıkılmalarını önleme amaçlıdır. Yarım kemer biçimlidir, dıştan destek sağlar.

Esas ibadet mekanı işlevini gören "naos", yapının merkezinde yer alır. Naos pandantifler ile geçilen bir kubbeyle örtülüdür. Naosun doğu uzantısı, "sunak masası"nın yer aldığı "bema" ya da kutsal mekandır. Bema'nın iki yanında pastoforium odası yer alır. Şükran ayininin hazırlandığı kuzey şapel "prothesis", giyinme odası olarak kullanılmış güney şapel "diakonikon" olarak adlandırılır. 14. yüzyıldan itibaren "diakonikon" özel şapel işlevi görmüştür.

İki katlı kuzey ek bölüm naosa birleşir. Geçiş niteliğindeki alt katı giyinme odası olarak kullanılmış olabilir. Manastır kütüphanesini barındıran ve naosa bir pencere ile açılan üst katı büyük olasılıkla kurucunun çalışma mekanıdır.

Batıda, mozaiklerle süslü iki geniş narteks yer almaktadır. Özgün planında güneybatı köşesinde bir çan kulesinin yer aldığı dış "narteks", kapının bulunduğu revaklı cephesi ile dışa açılır. Nartekslerde mozaikler, mermer kaplamalar ve kabartmalar görünmektedir. Ek şapel konumundaki "pareklezyon" mezar şapeli işlevini görmüştür. Buradaki fresklerin hemen hemen tümü korunmuştur. "Pareklezyon"la "naos" arasında, tamamlanmamış depo ve muhtemelen keşiş odası olarak kullanılan özel bölümü bağlayan geçit bulunmaktadır. Özel bölüm "naos"a bir pencere ile açılmaktadır.

Kariye Camii, Thedoros Metokhites tarafından büyük ölçüde yeniden inşa edildiği 1316-1321 yılları arasında yapı mozaikler ve freskler ile bezenmiştir. Kariye'deki günümüze ulaşan mozaik ve freskolardan oluşan sahneler, Bizans resminde olduğu kadar dünya resim tarihinde de önem taşır. Bizans sanatçılarının bu yapıda gerçekleştirdiği betimleme tarzı ve resimsel özellikler, "Bizans Rönesansı" olarak değerlendirilmektedir.^[13]

Hristiyanlıkta dini yapılar, okur yazarlığı olmayan Hristiyanlara dini konuları görsel olarak aktarmak, yapıların iç mekanlarını zenginleştirmek ve görkem katmak amacı ile dini sahnelerin betimlendiği mozaik ve fresklerle bezenirdi. Kariye de Portreler, Eski Ahit, Yeni Ahit ve Apokrif İncillerden alınmış sahneler içeren mozaik ve resimler ile bezelidir. Yapı, sanat tarihçileri tarafından içindeki bezemeler bakımından genellikle İtalya'nın Padova kentindeki Arena Şapeli'nde aşağı yukarı aynı tarihlerde Rönesans resminin öncüsü Giotto tarafından yapılan Arena Şapeli ile karşılaştırılır. İkisinde de Meryem Ana'nın annesi Anna, babası Yohakim, Meryem'in kendisi ve İsa'nın yaşamından birçok sahne yer alır. Yüzyıllardır aynı donuk ve cansız şekilde resmedilen dinî sahneler ve yüzler, bu iki yapıda farklı biçimde resmedilmeye başlamıştır. Resimsel biçem olarak antikiteye dönülmüştür. Arena Şapeli'nde sahneler kronolojik olarak sıralanmış; Kariye'deki ise sahneler, kronolojik bir sıra takip etmenin yanı sıra benzer konular ortak alanlarda betimlenecek şekilde düzenlenmiştir.^[13] Kompozisyonlarda arka fonlar sahne dekoru gibidir ve kumaş, bitki gibi ayrıntılarla doludur. Seyirciye bakmayan, sahnedeki diğer figürlerle iletişim kuran figürler görülür. İstanbul'daki Arap Camii ve Fethiye Camii üslupsal benzerlikler gösterir.^[14]

İsa'nın hayatı ile ilgili sahneler dış nartekste, Meryem'in hayatı ile ilgili sahneler iç nartekste yer alır. Kronolojik sıraya göre, dış narteksteki ilk mozaik Yusuf'un düşünü betimleyen mozaiktir. Solda İsa'nın doğumu, vali Quirinus'un önünde nüfus sayımı, meleğin Yusuf'a görünüp Meryem'i alıp gitmesini öğütlemesi, ekmeğin çoğaltılması, suyun şaraba dönüştürülmesi; sağ tarafta ise haberci kralların İsa'nın doğumunu haber vermesi, felçlilerin iyileştirilmesi ve çocukların katli gibi sahneler vardır.

İç nartekste kronolojik anlatım solda Meryem'in annesi Anna'ya Müjde, Meryem'in babası Yohakim'in İnzivası, Anna ve Yohakim'in Altın Kapı'da Buluşması sahneleriyle başlar, Meryem'in ilk adımları, takdis edilmesi gibi sahnelerle devam eder; Meryem'in Evlenmesi ve Meryem'e İsa'nın Doğumu'nun Müjdelenmesi sahneleri ile tamamlanır. Bu bölümdeki en eski mozaik "deisis"tir. Bu bölümdeki iki kubbeden güneydekinde İsa ve dilimler içinde İsa'nın Ataları, kuzeydekinde Meryem ve Ataları gösterilmiştir.

Ana nefe giriş kapısı üzerinde ortada İsa, sol tarafta kiliseyi onaran ve mozaiklerle süsleyen Theodoros Metokhites kilisenin maketini sunar şekilde gösterilmiştir. Dış narteksten iç nartekse geçilen kapının üzerinde ise bir "Pantokrator İsa" mozaiği vardır. Kilisenin ana ibadet kapısının üzerinde Meryem'in ölümünü betimleyen mozaik, yan duvarlarda ise çocuk İsa'yı taşıyan Meryem ve bir aziz mozaiği yer alır.

Gerek duvarlarda, gerekse tavandaki mozaik betimlemeler günümüze çok az hasarla ulaşmıştır. Mozaiklerin yanı sıra renkli ve desenli mermer süslemeler de vardır.

• Koimesis (Meryem’in Ölümü)
• İsa Mozaiği
• Hodogedria (Yol Gösterici Meryem)

• Metokhites’in Kilise’nin Maketini İsa’ya Sunması
• Deesis
• İsa ve Ataları
• Meryem ve Ataları
• Yohakim'in Tapınaktan Kovulması
• Kırda Yohakim
• Azize Anna'ya Müjde
• Altın Kapı'da Buluşma
• Meryem'in Doğumu
• Rahipler Tarafından Meryem'in Kutsanması
• Ebeveynleri Tarafından Meryem'in Kucaklanması
• Meryem'in Tapınağa Takdimi
• Meryem'in Bir Melek Tarafından Beslenmesi
• Eflatun Yün Çilesi
• Zekeriya'nın Dua Etmesi
• Meryem'in Yusuf'a Emanet Edilmesi
• Yusuf'un Meryem'i Eve Götürmesi
• Meryem'e Müjde
• Meryem'den Ayrılan Yusuf; Yusuf'un Meryem'i Kınaması
• Kör ve Dilsiz Adamın İyileştirilmesi
• İsa'nın İki Kör Adamı İyileştirmesi
• Aziz Petrus'un Kayınvalidesinin İyileştirilmesi
• İsa'nın Kanayan Kadını İyileştirmesi
• Kurumuş Elli Adamın İyileştirilmesi
• İsa'nın Cüzzamlıyı İyileştirmesi
• İsa'nın Kalabalığı İyileştirmesi

• Pantokrator İsa
• Blakhernitissa Meryem'i
• Yusuf'un Rüyası; Beytehem Yolculuğu
• Suriye Valisi Kirenius Önünde Nüfus Sayımı
• İsa'nın Doğumu
• Müneccimler'in Yolculuğu; Herodes Huzurunda Müneccimler
• Rahipleri ve Yazıları Sorgulayan Herodes
• Müneccimlerin Doğuya Dönüşü
• Mısır'a Kaçış
• Masumların Öldürülmesi
• Askerlerin Çocukları Öldürmesi
• Çocuklarına Ağlayan Kadınlar
• Elizabeth ve Yahya'nın Kaçışı
• Yusuf'un Rüyası; Kutsal Aile'nin Mısır'dan Dönüşü
• İsa'nın Kudüs'e Götürülüşü
• Vaftizci Yahya'nın İsa'ya Şahitlik Etmesi ve İsa'nın Vaftizi
• İsa'nın Günaha Teşvik Edilmesi
• Kana Mucizesi
• Ekmeklerin Çoğaltılması
• İsa'nın Cüzzamlıyı Tedavi Etmesi
• Beytsayda Havuzunda İsa'nın Felçliyi İyileştirmesi
• Kefernahum'da İsa'nın Felçliyi iyileştirmesi
• Zakkay'ı Çağıran İsa

Fresk Tekniği Kariye'ye kullanılan bir süsleme tekniğidir. Özellikle Pareklezyonun tümü freskolarla kaplanmıştır. Apsiste görülen "Cehenneme İniş", yani "diriliş" (anastasis) sahnesi çok az hasarla günümüze ulaşmış bir sanat eseridir. Onun üst kısmında yer alan "son yargı" sahnesi burada gösterilmiştir. Tavanın tepe kısmında evren bir salyangozu andırırcasına, spiral biçimde tasvir edilmiştir. Pareklezyonun sağ ve sol duvarlarında görülen nişlerin mezar olduğu bilinir. Pareklezyon kubbesinin ortasında Meryem ve Çocuk İsa, dilimlerinde ise 12 melek tasviri görünmektedir. Fresk tekniği, pareklezyon'da kullanımının yanı sıra dış narteks bölümündeki mezar nişlerinde de kullanılmıştır.

• Kuzeybatı’daki Mezar Nişi
• Güneybatı’daki Mezar Nişi
• İrene Raoulaina Palaiologos’un Mezar Nişi

• Anastasis
• İsa’nın Bir Dulun Oğlunu Diriltmesi
• İsa’nın Jairos’un Kızını Diriltişi
• Son Yargı
• Meryem ve On İki Melek
• Aziz Ioannes Dameskenos
• Aziz Kosmas
• Aziz Yusuf
• Aziz Theophanes
• Yakup'un Merdiveni ve Yakup'un Melekle Güreşi
• Musa ve Yanan Çalı
• Musa’nın Yüzünü Gizlemesi
• Kutsal Eşyaların Taşınması
• Ahit Sandığının Taşınması
• Ahit Sandığının Yerleştirilmesi
• İşaya’nın Kehaneti
• Harun ve Oğulları Sunak Önünde
• Apsisteki Azizler

• Ousterhout, Robert G. (1988). The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 978-0-88402-165-0. 

• Chora: The Kariye Museum. Net Turistik Yayınlar (1987). ISBN 978-975-479-045-0
• Dirimtekin, Feridun (1966) The historical monument of Kariye. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. ASIN B0007JHABQ
• Eyice, Semavi (1917), Kariye Mosque Church of Chora Monastery. Net Turistik Yayınlar A.S. (1997). ISBN 978-975-479-444-1
• Gülersoy, Çelik . Kariye (Chora). ASIN B000RMMHZ2
• Karahan, Anne (2010) Byzantine Holy Images – Transcendence and Immanence. The Theological Background of the Iconography and Aesthetics of the Chora Church (monograf, 355 say.) (Orientalia Lovaniensia Analecta No. 176) Leuven-Paris-Walpole, MA: Peeters Publishers 2010.ISBN 978-90-429-2080-4
• Karahan, Anne (1997) "The Paleologan Iconography of the Chora Church and its Relation to Greek Antiquity". Journal of Art History Cilt 66, No:2 ve 3: say. 89-95 Routledge (Taylor & Francis Group online publication 01 Sep 2008: DOI:10.1080/00233609708604425)
• Harris, Jonathan, (2007) Constantinople: Capital of Byzantium. Hambledon/Continuum ISBN 978-1-84725-179-4 (İngilizce)
• Ousterhout, Robert G. (2011). "Zor Yapıları Okumak: Kariye Camii'nden Dersler". Kariye Camii yeniden. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü., & Pera Müzesi. 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
• Akyürek, Engin (1996). Bizans'ta sanat ve ritüel : Kariye güney şapelinin ikonografisi ve işlevi. Cağaloğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. ISBN 9789757942511. 
• Eracun, Selçuk (2004). Kariye Müzesi (Chora Manastırı) Tarihi Mimarisi Mozaik Fresk ve Mermer Süslemeleriyle. İstanbul: Hitit Color. lSBN 975-7487-88-0
• Klein, Holger (2007). Bir anıt, ỉki anitsal kişlik : Theodoros Metokhites'ten Thomas Whiteemore'a Kariye = Kariye : from Theodore Metochites to Thomas Whittemore : one monument, two monumental personalities. İstanbul: Pera Müzesi. ISBN 9789759123345. 
• Ousterhout, Robert (2002). Sanatsal açıdan Kariye Camii. İstanbul London: Arkeoloji ve Sanat yayınları Scala Publishers. ISBN 975689993X. 
• Ousterhout, Robert G. (2019). Eastern medieval architecture: The building traditions of Byzantium and neighboring lands. Oxford University. ISBN 978-0-19-027273-9. 

• Camiye çevrilen kiliseler listesi

Wikimedia Commons'ta Kariye Müzesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• T.C. İstanbul Valiliği (Harika İstanbul) / Kariye Müzesi ve Tanıtımı
• Byzantium 1200 | Chora Monastery 10 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.