Đoko Pavićević

đoko pavićević
Đoko Pavićević
Lični podaci
Datum rođenja	(1872-05-06)6. maj 1872.
Mesto rođenja	Do Pješivački, kod Danilovgrada, Knjaževina Crna Gora
Datum smrti	4. jun 1970.(1970-06-04) (98 god.)
Mesto smrti	Nikšić, SR Crna Gora, SFR Jugoslavija
Profesija	vojno lice
Porodica
Supružnik	Dobrica Pavićević
Deca	Branko Pavićević
Delovanje
Član KPJ od	septembra 1943.
Učešće u ratovima	Prvi svetski rat Narodnooslobodilačka borba
Služba	Crnogorska vojska (1906—1916) Jugoslovenska vojska (1919—1923) NOV i PO Jugoslavije (1941—1945) Jugoslovenska armija (1945)
Čin	pukovnik
Heroj
Narodni heroj od	27. novembra 1953.
Odlikovanja	odlikovanja SFR Jugoslavije: odlikovanja Kraljevine Jugoslavije:

Đorđije Đoko Pavićević (Do Pješivački, kod Danilovgrada, 6. maj 1872 — Nikšić, 4. jun 1970) bio je oficir Crnogorske i Jugoslovenske vojske, učesnik Prvog svetskog rata i Narodnooslobodilačke borbe, pukovnik Jugoslovenske armije i najstariji narodni heroj Jugoslavije.

Poticao je iz stare ratničke crnogorske porodice. Kasno se opismenio, pa je tek 1906. upisao vojnu školu. Kao oficir i pristalica Janka Vukotića došao je u sukob sa ministrom vojnim Mitrom Martinovićem, zbog čega je pod optužbom da je protivnik kralja Nikole skoro godinu dana proveo u zatvoru. Nakon Balkanskih ratova nalazio se na dužnosti komandira pogranične čete u Đakovici. U toku Prvog svetskog rata, u sastavu Sandžačke vojske, tokom 1914. i 1915. učestvovao je u srpsko—crnogorskoj ofanzivi u Bosni. Nakon okupacije Crne Gore bio je interniran u Mađarsku, gde je u zarobljeničkom logoru ostao do kraja rata. Kao pristalica ujedinjenja Crne Gore i Srbije stupio je u novu Jugoslovensku vojsku, ali se 1923. penzionisao na lični zahtev. Do početka Drugog svetskog rata živeo je u selu Mokri Do, kod Nikšića.

U toku Trinaestojulskog ustanka, zajedno sa četvoro dece — dva sina i dve ćerke, u svojoj 69. godini stupio je u borbu. Kao stari ratnik posebno se istakao u jesen 1941, kada je nakon splašnjavanja ustanka pozivao narod da se priključi Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP). Bio je zamenik komandanta Trebješkog bataljona Nikšićkog odreda, sa kojim je učestvovao u borbama tokom Treće neprijateljske ofanzive. Juna 1942. je postao član Štaba Pete crnogorske brigade sa kojom je učestvovao u pohodu u Bosansku krajinu, a potom u borbama na Neretvi i Sutjesci. Od kraja 1942. bio je savetnik komandanta Treće udarne divizije, kao i većnik na Prvom zasedanju AVNOJ-a i član ZAVNO Crne Gore i Boke. U članstvo KP Jugoslavije primljen je septembra 1943. godine. Književnik Vladimir Nazor nazvao ga je najstarijim partizanom Jugoslavije.

Nakon završetka rata demobilisan je u činu pukovnika, a izvesno vreme bio je predsednik Sreskog odbora NOF u Nikšiću i član Glavnog odbora NOF Crne Gore. Biran je za narodnog poslanika Narodne skupštine Crne Gore. Stariji sin Vojislav mu je poginuo u ratu, a mlađi Branko bio je prvi predsednik Crnogorske akademije nauka i umetnosti. Nosilac je Partizanske spomenice 1941, a Ordenom narodnog heroja odlikovan je 27. novembra 1953. godine u svojoj 81. godini, kao najstariji nosilac ovog odlikovanja.

Rođen je na Đurđevdan 6. maja^[a] 1872. godine u selu Dolu Pješivačkom, kod Danilovgrada.^[1] Potiče iz plemena Pješivci. Bio je četrnaesto dete u porodici Šaja Pavićevića i njegove supruge Anđe, koje su dobili u poodmaklim godinama (imali su oboje preko pedeset). Njegov otac, bio je barjaktar i nosilac Obilića medalje i po majci unuk Sima Vujovića Kođošije, čuvenog junaka sa Čeva. Sticajem okolnosti, kršten je istog dana kada je rođen, a ime Đorđije dobio je po Svetom Đorđu.^[2]

Odrastao je u staroj crnogorskoj ratničkoj porodici i odmalena slušao pesme guslara i priče starih ratnika o puškama, megdanima i ratovima. Pošto je njegova porodica bila siromašna, a najbliža škola čak u Nikšiću, niko od njegove braće i sestara nije se školovao. Za vreme odsluženje vojnog roka, koji se u to vreme pohađao u selu, bio je od komandira upućen na dosluženje na Cetinje. Prilikom jednog obilaska vojske, zapazio ga je serdar Janko Vukotić, a nakon pohvale četnog oficira, predložio mu je da ostane u vojsci i ponudio čin desetara. Đoko je ovaj predlog odbio pravdajući da treba da se oženi.^[2]

Godine 1903, po povratku iz vojske, u obližnjem selu Bogmilovići bila je organizovana osnovna škola. Iako je tada imao preko trideset godina, Đoko je želeo da se opismeni. Pošto mu školske vlasti nisu dozvolile upis, otišao je u Nikšić i požalio se vojvodi Đuru Petroviću Njegošu, koji mu je odobrio da može pohađati osnovnu školu. Nakon završenog trećeg razreda, 1906. je upisao Podoficirsku školu Crnogorske vojske na Cetinju. Tri godine potom, Đoko se 1909. oženio Dobricom, ćerkom oficira Đoka Boškovića.^[3][1]

Prilikom upisa u Podoficirsku školu, Đoko je sa grupom polaznika bio određen za službu pionira (preteča inženjerije), a tadašnji ministar vojni serdar Janko Vukotić obećao im je da će u svim pravima biti izjednačeni sa pešadijom. Kasniji ministar Mitar Martinović nije želeo da održi ovo obećanje, a jedan od razloga za to bio je njegov loš odnos sa Vukotićem. Kako su obojica imali pristalice u Crnogorskoj vojsci, znalo se koji oficir je kome privržen. Ova podela, prenela se i na Podoficirsku školu i njene pitomce, a Đoko je bio veliki pristalica Janka Vukotića, jer je upravo njegovom naklonošću i upisao Podoficirsku školu, s obzirom da je već bio u srednjim godinama.^[4]

Pogođeni ministarskom nepravdom, Đoko i njegovi drugovi, njih dvadesetak, odlučili su da se požale knjazu Nikoli, a na ovo ih je ohrabrio i sam Vukotić. Nakon što ga je Đoko izvestio o njihovom problemu, knjaz je odlučio da ovu nepravdu ispravi i naredio ministru Martinoviću da ih izjednači sa pešadijskim podoficirima. Ovo je izazvalo veliki revolt kod Martinovića, koji je njihov postupak doživeo kao bunt. Posebno se ustremio na Đoka, koga je smatrao pokretačem bunta. Početkom XX veka u Crnoj Gori vladala je oštra politička borba između „krilaša”, članova Narodne stranke, koji su bili protivnici apsolutističke vlasti knjaza Nikole i „pravaša”, članova Prave narodne stranke, koji su bili pristalice knjaza. Martinović kao veliki protivnik „krilaša”, Đoku je uzeo za zlo to što je njegov rođak oficir Jovan Pavićević bio poznati „krilaš”.^[4]

Početkom 1912. godine, Đoko je u činu potporučnika bio postavljen za komandira Doljske čete. Jula iste godine, u vreme priprema za Prvi balkanski rat ministar Martinović je vršio raspored komandnog kadra Crnogorske vojske i Đoka smenio sa komandne dužnosti i prebacio ga u pionire (inženjerija). Đoko i njegovi vojnici, doživeli su ovo kao veliku nepravdu, pa je on odlučio da ode na Cetinje i zamoli ministra da ga ostavi u njegovoj četi. Po dolasku na Cetinje obratio se ministrovom ađutantu za prijem, ali je bio odbijen. Pošto je ponovio molbu za prijem, nakon dva dana čekanja, nasilno je ušao kod ministra. Martinović je ovo uvideo kao priliku za osvetu i naredio da Đoko bude uhapšen. Vest o njegovom hapšenju brzo je stigla do vojnika Doljske čete, koji su odmah pošli kod kralja Nikole da mu se požale. Kralj je ministru uputio zahtev da oslobodi Đoka, ali nakon Martinovićeve pretnje ostavkom, morao je odustati. Pošto Đoko nije bio pušten iz zatvora, pripadnici Doljske čete su pošli kod ministra vojnog, ali je on naredio da se vodnici i desetari uhapse, a vojnici razoružaju i vrate kućama. Tek krajem decembra 1912, nakon pet meseci provedenih u zatvoru, Đokovi drugovi su pušteni na slobodu.^[4]

Kada je oktobra 1912. godine otpočela opsada Skadra, Đoko je kralju Nikoli uputio pismo sa molbom da ga oslobodi iz zatvora i uputi na front. Pošto je Martinović, uspeo da ubedi kralja da je Đoko nedisciplinovani oficir i protivnik njegove vladavine, on je odbio njegovu molbu. Takođe, uspeo je da protiv Đoka okrene i kraljeve sinove, prinčeve Mirka i Petra, koji su ga poznavali iz Podoficirske škole. Mnogi oficiri smatrali su da je Đoko nepravedno osuđen. Serdar Janko Vukotić je nakon izbora za komandanta Crnogorske vojske, zatražio da se oslobodi i zajedno sa njim pođe na front, ali je kralj ostao uporan u svojoj odluci. Tek nakon što je Vukotić ponovo bio izabran za ministra vojnog, Đoko je maja 1913. pušten iz zatvora da se brani sa slobode. Avgusta iste godine održano je suđenje na kome je zbog drskog ponašanja prema ministru vojske osuđen na šest meseci zatvora, a kako je u pritvoru proveo skoro godinu dana, odmah je bio slobodan. Ovakvim postupanjem divizijara Martinovića i kralja Nikole prema njemu, Đoko je bio veoma povređen, ne toliko što je u zatvoru proveo skoro godinu dana, koliko jer mu je bilo onemogućeno da učestvuje borbama za oslobođenje od Turaka i tako nastavi ratničku tradiciju svoje porodice.^[4]

Nakon izlaska iz zatvora, izvesno vreme je proveo u rodnom selu. Tada se poneo mišlju da napusti Crnogorsku vojsku i pređe u Srpsku vojsku i baš kada je pripremao planove za ilegalni prelazak preko granice serdar Vukotić mu je poverio dužnost komandira pogranične čete u Đakovici. Ovde na crnogorsko—albanskoj granici proveo je oko pola godine, sve do početka Prvog svetskog rata, 1914. godine. U graničnom pojasu zatekao je veoma loše stanje, koje je pratilo ubijanje vojnika i pljačka stoke od lokalnog stanovništva. Pojedini oficiri, a posebno žandarmerijski oficiri, nisu se trudili da srede ovakvo stanje, već su ga koristili za lično bogaćenje. Đoko se energično borio protiv ovakvog stanja, zbog čega je često boravio na samoj granici i starao se da ne dolazi do zaplene zalutalih konja i stoke. Na ovaj način, uspeo je da uspostavi dobar odnos sa meštanima okolnih albanskih sela i smiri stanje na ovom delu granice, čime su prestali oružani napadi na vojnike.^[5]

Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, Đoko je povučen iz Đakovice i uključen u sastav Sandžačke vojske, kojom je komandovao serdar Janko Vukotić.^[6] Zajedno u sadejstvu sa Užičkom vojskom, pod komandom generala Miloša Božanovića, Sandžačka vojska je od kraja avgusta do kraja oktobra 1914. godine učestvovala u Srpsko-crnogorskoj ofanzivi u Bosni. Sandžačka vojska je najpre zauzela Pljevlja i Čajniče, a potom polovinom septembra prešla Drinu i krajem istog meseca izbila na Jahorinu, Romaniju i Pale, ugrožavajući bok i pozadinu Austrougarske vojske, tokom bitke na Drini. Snažnim austrougarskim protivudarom, tokom oktobra, srpsko-crnogorske snage su se povukle na Drinu, čime je bila završena ofanziva u Bosni.^[7]

Krajem 1914. godine Đokova Doljska četa, koja se nalazila u sastavu Lovćenskog odreda, premeštena je na teren između Goražda i Čajniča, gde je ostala sve do kraja oktobra 1915, kada je usledila opšta austrougarska ofanziva na Srbiju, a potom i na Crnu Goru. Shvatajući da plan povlačenja Srpske vojske predviđa prelazak preko Crne Gore, Austrougarska je krajem oktobra deo svojih snaga usmerila prema Crnoj Gori. Tokom borbi u Bosni, kao i kasnije tokom austrougarske ofanzive, Đoko se kao komandir čete, istakao u vođenju svoje jedinice, ali i kao borac učestvujući u direktnim borbama na Drini, Glasincu i posebno na Javoru. Nakon povlačenja u Crnu Goru, njegova četa bila je dodeljena jedinicama koje su branile Lovćen. Nakon trodnevnih borbi sa brojnijim neprijateljskim snagama, njegova četa jedina se nije povukla sa položaja iako su to učinile ostale jedinice. Tek po dobijanju naređenja o povlačenju, Đoko je povukao svoju četu.^[6]

Nakon povlačenja sa Lovćena, naređeno mu je da sa četom krene prema Danilovgradu, ali ga je na tom putu januara 1916. zatekla vest o kapitulaciji Crnogorske vojske. Kao oficir bio je dužan da položi oružje svoje jedinice, ali je on pozvao vodnike iz svoje čete i rekao im da posavetuju vojnike da ne izvrše ovo naređenje i da puške ponesu kućama i posakrivaju na sigurnim mestima. Većina vojnika je poslušala njegov savet, pa je ovo bila jedina četa u ovom kraju koja nije predala oružje okupatoru. Austrougarske vojne vlasti su saznale za ovo i pozvale Đoka na razgovor, ali se on opravdao da su vojnici samovoljno odneli puške kućama. Zbog uspešnog komandovanja jedinicom, ali i iskazanu hrabrosti u borbama, serdar Janko Vukotić ga je u toku rata predložio za odlikovanje i unapređenje u čin poručnika, ali je kralj Nikola odbio ovaj predlog.^[8]

Posle kapitulacije, vratio se u rodno selo, ali je ubrzo bio uhapšen i interniran u zarobljenički logor Boldogasonju u Mađarskoj (danas Frauenkirhen u Austriji). Bio je zatvoren sa brojnim crnogorskim oficirima, među kojima su bili Janko Vukotić, Krsto Popović i dr. U ovom logoru nalazila se i grupa zarobljenih bosanskih Srba, koji su se kao dobrovoljci priključili Crnogorskoj vojsci tokom njene ofanzive u Bosni. Kako su oni bili austrougarski državljani, u logoru su tretirani kao izdajnici i držani u okovima u posebnim barakama, odvojeno od drugih interniraca. Među ovim zarobljenicima, bila su i devetorica dobrovoljaca iz Đokove čete. Da bi se spasili sigurne smrti, dobrovoljci su prilikom istrage tvrdili da su u Crnogorsku vojsku bili prisilno mobilisani. U nameri da provere njihove tvrdnje, sudske vlasti su počele sa saslušavanjem interniranih oficira. Ne znajući šta je u pitanju, nekoliko oficira je opovrglo ove tvrdnje, pa su dobrovoljci iz njihovih jedinica bili streljani. Prilikom suđenja dobrovoljcima iz njegove čete, Đoko je sudu potvrdio da ih je on prisilno mobilisao i koristio kao fizičke radnike, nakon čega su bili oslobođeni optužbi i prebačeni u zarobljenički logor. Nakon povratka u logor, Đoko je ostale oficire posavjetovao da pred sudom učine isto i na taj način spasu zarobljene dobrovoljce.^[8] Za zasluge iskazane u toku Prvog svetskog rata, Đoko je nakon rata bio odlikovan Medaljom za hrabrost, poznatom kao Medalja Miloša Obilića.^[9]

Posle sloma Austrougarske, krajem 1918. godine Đoko se vratio kući. Usled velike iscrpljenosti, njegov fizički izgled toliko se promenio, da ga je porodica jedva prepoznala. Nakon što se malo oporavio, kao veliki pristalica ujedinjenja Crne Gore i Srbije i stvaranja zajedničke jugoslovenske države stupio je u novu Jugoslovensku vojsku. Iako se u zarobljeničkom logoru dobro držao, nekoliko meseci nakon prijema u novu vojsku nije dobio raspored. Kada je otišao u Nikšić, od drugih oficira je doznao da je komandant vojnog okruga, prikupljajući podatke o oficirima preuzetim iz Crnogorske vojske, doznao sve o Đokovim problemima sa ministrom Martinovićem, pa mu nije hteo dati raspored. Pola godine nakon dobijanja rasporeda, Đoko je došao u lični sukob sa komandantom vojnog okruga, a nedugo potom je došao u novi problem jer nije želeo da potpiše obaveštenje o naređenju ministra vojnog kojim su crnogorski oficiri trebalo da se odreknu odlikovanja dobijenih od kralja Nikole. Iako zbog sukoba s kraljem, nije imao nijedno odlikovanje, nije želeo da potpiše obaveštenje o prijemu ove naredbe, smatrajući je uvredljivom prema oficirima koji su odlikovanja stekli za hrabrost u borbama. Usled otpora većeg broja bivših oficira Crnogorske vojske ova naredba je nakon par meseci bila povučena.^[10]

Zbog lošeg odnosa vojnih vlasti prema bivšim crnogorskim oficirima, koji su prešli u Jugoslovensku vojsku, Đoko je odlučio da napusti vojnu službu. Nakon izvesnog vremena, prilikom jednog noćnog dežurstva, kao dežurni oficir propustio je da obiđe jedno stražarsko mesto. Iste noći, Crnogorski komiti, koji su se borili protiv vlasti Kraljevine SHS, izvršili su napad na gradske straže, nakon čega je došlo do uzbune u celom Nikšiću. Kada je komandant vojnog okruga doznao da Đoko kao dežurni oficir nije obišao jedno od tri stražarska mesta, koja su bila napadnuta, optužio ga je za saradnju sa komitama i obavestio komandanta divizije, koji je naredio da se kazni sa dvadeset dana zatvora. Ovaj događaj, samo ga je učvrstio u svojoj nameri da napusti vojsku, pa je krajem 1923. godine penzionisan u činu kapetana.^[10]

Nakon penzionisanja, Đoko je kako bi svojoj deci omogućio da se školuju, prodao porodično imanje u Dolu Pješivačkom, kod Danilovgrada i kupio imanje u Mokrom Dolu, kod Nikšića. Ovde se posvetio porodici i podizanju imanja, a u slobodno vreme se bavio lovom. Često je odlazio u Nikšić, gde je prijateljske odnose održavao sa doktorom Nikom Martinovićem, bratom generala Mitra Martinovića. Razočaran političkim zbivanjima u Kraljevini Jugoslaviji potpuno se pasivizirao i nije izlazio na izbore. Njegovi sinovi, Vojislav i Branko su se tokom gimnazijskih dana priključili omladinskom revolucionarnom pokretu i postali članovi tada ilegalnog Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ), zbog čega je stariji Vojislav sredinom 1930-ih godina bio izbačen iz gimnazije. Đoko sinovima nije branio da učestvuju u komunističkom pokretu, ali ih je savetovao da se paze od policije. Još u zarobljeništvu postao je blizak prijatelj sa Lazarom Đurovićem, koji je bio član ilegalne Komunističke partije (KPJ). Često je od sinova uzimao ilegalne letke i čitao, informišući se tako o akcijama KPJ na terenu Nikšića.^[10]

Iako je imao skoro 70 godina, Đoko se kao rezervni oficir početkom aprila 1941. odazvao na mobilizaciju. Prema ratnom rasporedu otišao je u Trebinje, radi preuzimanja dužnosti rukovodioca spreme Dopunske komande Zetske divizijske oblasti. Uprkos njegovim očekivanjima da će vojska uspeti da pruža otpor barem nekoliko meseci, ovde ga je nakon svega dve nedelje zatekla vest o kapitulaciji Jugoslovenske vojske. Kao i prilikom kapitulacije Crnogorske vojske, januara 1915, odlučio je da svoje oružje ne predaje neprijatelju, pa je kući poneo pušku, 150 metaka i pet bombi. Potišten zbog brze propasti vojske i okupacije zemlje, Đoko se osamio. Retko je navraćao kod komšija, a najviše vremena provodio je u kući ili šetnji po imanju. Znao je da će ukoliko dođe do ustanka, dvojica njegovih sinova i dve starije ćerke poći u borbu, ali je brinuo o supruzi i tri mlađe ćerke, koje su imale od šest do deset godina. Njegovi sinovi, kao članovi Saveza komunističke omladine, aktivno su učestvovali u akcijama na pripremi ustanka u okolini Nikšića, ali Đoko je i od njih krio svoju nameru da pristupi borbi.^[10][11]

Kada je 13. jula 1941. u Crnoj Gori izbio Trinaestojulski ustanak četvoro njegove dece — sinovi Vojislav (1914) i Branko (1922) i ćerke Milojka (1919) i Anđelija (1926), rano izjutra su otišli na zborno mesto ustanika. Uveče istog dana, Đoko je uzeo pušku, koju je doneo iz Aprilskog rata i priključio se ustanicima, koji su bili iznenađeni i obradovani njegovim dolaskom. Mnogi su se čudili što se u 69. godini odlučio da pođe u borbu, ali je govorio da za njega nema drugog puta. Neki od ustanika su mu kao kapetanu ponudili da bude komandant, ali je on odbio. Pošto je većina ustanika bila nenaoružana, predložio im je da izvrše napad na žandarmerijsku stanicu na Duklu kako bi se naoružali. Pre napada, po njegovom savetu, žandarmi su pozvani na predaju, što su i učinili, pa su ustanici zarobili 12 pušaka. Vest o Đokovom dolasku među ustanike, brzo se proširila po čitavoj okolini, pa su ga rukovodioci ustanka u nikšićkom kraju, pozvali da dođe u selo Miločane kako bi ga upoznali. Kada se sastao sa vođama ustanka, poznavao je samo Veljka Zekovića, koji ga je upoznao sa Mitrom Bakićem, Milinkom Đurovićem i Krstom Popivodom. Iznenađeni njegovim godinama, ali i njegovom odlučnošću, obavestili su ga da su formirali jedan ustanički bataljon i ponudili mu mesto zamenika komandanta. Kada je saznao da je komandant ovog bataljona kapetan Radojica Rončević, koga je dobro poznavao, odbio je mesto zamenika i upozorio rukovodstvo da pripaze na Rončevića, jer je smatrao da će ih izneveriti.^[b] Nakon toga, predložio je da pođe u svoj rodni kraj u Pješivce, kako bi tamo radio na okupljanju naroda u borbu protiv okupatora, što su rukovodioci ustanka prihvatili.^[13]

Dolaskom u Pješivce, stupio je u ustanički odred „Bijeli Pavle” i počeo da radi na okupljanju naroda, jer je kao potomak stare ratničke porodice imao veliki ugled. Takođe, rukovodioci ustanka u ovom kraju koristili su njegovo vojno iskustvo u planiranju akcija. Nedugo nakon odlaska iz nikšićkog kraja, Italijani i njihovi saradnici došli su u njegovu kuću u Mokrom Dolu, opljačkali je i uhapsili mu ženu Dobricu,^[v] nakon čega su staranje o njegove tri maloletne ćerke preuzele komšije. Prilikom pljačke njegove kuće, Italijani su pronašli jednu njegovu fotografiju iz mlađih dana, umnožili je i podelili patrolama koje su tragale za ustanicima.^[13]

Krajem avgusta 1941, po naređenju Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku, jedan ustanički bataljon iz nikšićkog sreza upućen je u okolinu Gackog radi pomoći na organizaciji ustanka u Hercegovini. Ovaj bataljon bio je sastavljen od izabranih boraca, a među njima se nalazio i Đokov najstariji sin Vojislav Pavićević. Zajedno sa Župovskim gerilskim bataljonom i četama narodne vojske iz okoline Gackog, Nikšićki bataljon je u noći 5/6. septembra 1941. izvršio napad na Gacko. Intervencijom jednog domobranskog bataljona iz Nevesinja napad je propao, a u ovim borbama poginuo je Vojislav Pavićević.^[16][17] Vest o pogibiji najstarijeg sina, teško ga je pogodila jer mu je on bio ljubimac, a posebno jer je primio svega dvadesetak dana nakon saznanja da mu je žena uhapšena, a kuća opljačkana. Iz velike žalosti za sinom, pustio je bradu, koju nije brijao sve do oslobođenja. Velika tuga za poginulim sinom, dala mu je novu snagu da nastavi sa radom na okupljanju naroda. Obilazio je sela i govorio na konferencijama, pozivajući narod da se priključi Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP) i bori protiv okupatora i njegovih slugu. Nakon dobijanja vesti o smrti brata, ćerka Anđa, koja je bila borac Drugog udarnog bataljona Nikšićkog odreda, poslala mu je pismo u kome je iznela svoju brigu za zdravlje majke, njega i ostalih članova porodice. Pošto nije imao papira da joj odgovori, okrenuo je pismo i na poleđini napisao da ne brine za porodicu i da se u potpunosti posveti borbi. Nakon prijema očevog pisma, Anđa ga je pokazala jednom drugu, a on političkom komesaru, koji ga je potom kao primer pravilnog shvatanja borbe pročitao pred čitavim bataljonom. O ovom pismu, kasnije se pričalo i po drugim jedinicama Nikšićkog partizanskog odreda, a pored njega ostala su upamćena još dva njegova pisma, koja je uputio Glavnom štabu NOP odreda Crne Gore i Štabu Nikšićkog odreda. Kako je odisalo borbenošću i patriotizmom, pismo upućeno Glavnom štabu, posebno se svidelo Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ u Crnoj Gori, koji je naredio da se ono umnoži i pošalje svim partizanskim odredima Crne Gore.^[18][19]

Krajem decembra 1941. Đoko je došao u Glavni štab NOP odreda Crne Gore, koji se nalazio u Gostilju, kod Podgorice i tada se upoznao sa Ivanom Milutinovićem, delegatom CK KPJ i Blažom Jovanovićem, sekretarom Pokrajinskog komiteta KPJ. U razgovoru sa njima, izrazio je želju da se vrati na teren Nikšića, kako bi mogao da preuzme brigu o svojim mlađim ćerkama. Ivan Milutinović ga je tada prekorio što nije ranije javio da mu je žena uhapšena, jer je postojala mogućnost da bude zamenjena za nekog od zarobljenih italijanskih oficira. Nakon boravka u Glavnom štabu, vratio se u Pješivce gde je ostao još neko vreme. Početkom januara 1942, pre polaska u Nikšić, Đoko je otišao u Štab odreda „Bijeli Pavle” kako bi se pozdravio sa drugovima. Tada je komandanta odreda Radomira Babića upozorio na pukovnika Baja Stanišića, koji je bio vojni savetnik u odredu. Pošto je Stanišića^[g] poznavao još iz podoficirske škole, sumnjao je u njegovu iskrenu podršku partizanima.^[20]

Po dolasku na teren nikšićkog sreza, bio je raspoređen u Štab Nikšićkog partizanskog odreda, koji se nalazio u Gornjem Polju. Ovde se upoznao sa komandantom odreda Savom Kovačevićem, kome se odmah dopala Đokova odlučnost i privrženost borbi. Brzo su se sprijateljili i Sava ga je često pitao za savete i tražio njegovo mišljenje. Ponekad je između njih dolazilo do žučnih rasprava, ali je kao stariji Đoko uspevao da obuzda plahovitog Savu. Vremenom se između njih razvio veoma prisan odnos, pa je Đoko bez ustezanja mogao Savi reći sve ono što mu drugi nisu smeli. Znao je i da ga prekori, kada bi u njegovom prisustvu preoštro kritikovao nekog od boraca. Nedugo nakon njegovog dolaska, u Gornje Polje je prešao Glavni štab NOP odreda Crne Gore. Zajedno sa članovima Glavnog štaba, Đoko je učestvovao na zborovima i konferencijama. Iako su Ivan Milutinović, Mitar Bakić, Veselin Masleša i dr, bili veoma dobri govornici, redovno su pozivali Savu i Đoka da sa njima učestvuju na konferencijama i govore okupljenom narodu i borcima. Njihova pojava ostavljala je utisak na okupljene, a Đoko je uvek govorio sa puno patriotizma i odlučnosti. Njegovi govori, posebno su se svideli novinaru Veselinu Masleši, koji ih je beležio u svoju svesku i kasnije čitao članovima Vrhovnog štaba.^[21]

Protiv partizanskih snaga u Crnoj Gori, Hercegovini i istočnoj Bosni, italijansko-kvislinške snage su polovinom aprila 1942. pokrenule veliku ofanzivu. Na širokom frontu od Grahova do Kolašina, crnogorske partizanske snage vodile su borbe protiv nadmoćnijih italijanskih snaga, a kako je tada došlo i do zaoštravanja sukoba sa četnicima, ali i njihove saradnje sa Italijanima, partizanske snage su se našle u veoma teškoj poziciji. Suočeni sa napadima brojnijih neprijatelja, glavnina partizanskih snaga iz Crne Gore povlačila se ka Pivi. Zajedno sa partizanima povlačio se i veliki broj naroda, uglavnom njihovih pristalica i članova porodica. Među njima se nalazila i Đokova žena Dobrica, koja je nakon puštanja iz zatvora, zajedno sa mlađim ćerkama prešla na oslobođenu teritoriju. Kako se broj ljudi, koji je krenuo za partizanima, povećao do te mere da je borcima bilo nemoguće da odstupaju i nose ranjenike, Glavni štab je na Goliji doneo odluku da se porodice vrate svojim kućama. Ova odluka Đoka je teško pogodila, ali joj se nije protivio. Dolaskom u Pivu, deo boraca bio je demoralisan ratnim naporima i stanjem u kome su se našli. Đoko je zajedno sa članovima Glavnog štaba obilazio borce i držao im patriotske govore pokušavajući da im vrati veru u pobedu. Uz podršku delova Prve i Druge proleterske brigade, crnogorski partizani su otpočeli sa postepenim povlačenjem iz Pive prema planinama Magliću, Volujaku i Vučevu. Nakon prelaska u Bosnu, Đoko je 16. juna 1942. u selu Tjentištu, kod Foče učestvovao na Konferenciji rodoljuba Crne Gore i Boke, na kojoj je pored vojno-političke situacije razmatran i rad Narodnooslobodilačkih odbora, a na kraju konferencije doneta Rezolucija u kojoj je oštro osuđen izdajnički rad četnika Draže Mihailovića, izbegličke vlade u Londonu i federalista Crne Gore, kao i izražena odlučnost da se nastavi borba protiv okupatora i njegovih pomagača.^[22]

U selu Ljubini, kod Foče na planini Zelengori, borcima crnogorskih partizanskih odreda je 17. juna 1942. pročitana naredba Vrhovnog komandanta NOV i POJ o formiranju Četvrte proleterske crnogorske udarne brigade.^[23] Dva dana potom, Josip Broz Tito izvršio je smotru novoformirane brigade. Nakon što mu je komandant brigade Peko Dapčević predao raport, Tito je obišao borce i tom prilikom Ivan Milutinović mu je predstavio kapetana Đoka Pavićevića, jednog od najstarijih partizanskih boraca.^[d] Nakon susreta sa Titom, Ivan Milutinović je Đoku dodelio konja kako bi se mogao lakše kretati.^[đ] Par dana kasnije, pod dolasku brigade u Vrbnicu, Đoko je prešao u Petu proletersku crnogorsku udarnu brigadu, pošto je ona bila formirana od boraca Nikšićkog partizanskog odreda, u čijem se Štabu nalazio pre početka ofanzive. Takođe, borci ove brigade, bili su njegov sin Branko i ćerke Milojka i Anđelija. Nalazio se u Štabu brigade, na funkciji savetnika komandanta brigade, a pored ostalih u Štabu brigade su se nalazili — komandant Sava Kovačević, politički komesar Radomir Babić, zamenik komandanta Velimir Terzić, zamenik političkog komesara Blažo Jovanović i rukovodilac Politodela brigade Puniša Perović. Posebnu brigu o Đoku, vodila je Ljubica Kovačević, supruga revolucionara Nikole Kovačevića i snaja Save Kovačevića. Sa Petom proleterskom brigadom, Đoko je učestvovao u maršu-proboju u Bosansku krajinu, kao i teškim borbama vođenim tokom ovog marša protiv Nemaca i ustaša na Treskavici, Zabrđu i Bitovnji. Iako najstariji borac brigade, aktivno je učestvovao u borbama, kao i u nošenju ranjenika. Članovi Štaba su gledali da ga maksimalno zaštite od ratnih napora, ali on to često nije dozvoljavao.^[25][26]

Novembra 1943. godine bio je izabran za većnika Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), kada je došao u oslobođeni Bihać na njegovo Prvo zasedanje. Ovde se ponovo susreo sa Vrhovnim komandantom NOV i POJ Josipom Brozom Titom, a tokom boravka u Bihaću, družio sa najistaknutijim ličnostima Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) — predsednikom AVNOJ-a dr Ivanom Ribarom, Ivanom Milutinovićem, Mladenom Ivekovićem, pesnicima Ivanom Goranom Kovačićem i Mirkom Banjevićem i dr. Na sve njih Đokova ličnost i velika privrženost borbi ostavila je veliki utisak. Takođe, aktivno je učestvovao u agitaciji vršenoj po oslobođenoj teritoriji Bihaćke republike, učestvujući na zborovima i konferencijama. Decembra 1942, kada je Gligo Mandić postavljen za komandanta Prve dalmatinske udarne brigade dobio je određeni broj rukovodilaca iz Pete crnogorske proleterske brigade, a od Save Kovačevića je tražio da mu dodeli Đoka Pavićevića za potrebe agitacije, smatrajući da će njegova pojava ostaviti jak utisak na narod Dalmacije. Đoko ovu ponudu nije prihvatio jer nije mogao da napusti Savu Kovačevića sa kojim je bio veoma blizak. Nakon formiranja Treće udarne divizije, u čiji su sastav ušle Peta crnogorska, Deseta hercegovačka i Prva dalmatinska, Đoko je postao savetnik njenog komandanta Pera Ćetkovića. Kada su se u Štabu Pete crnogorske brigade ili Štabu Treće divizije donosile najvažnije odluke ili zapovesti uvek je bio prisutan, a njihovi komandanti su često voleli da čuju njegovo mišljenje.^[27]

Dok je boravio u Bosni, Đoko je dobio vest da mu je žena Dobrica ponovo uhapšena, a da su mu tri maloletne ćerke ostale same i da se o njima brinu komšije. Saznao je i da su mu ćerku Milojku, borca Pete proleterske brigade zarobili četnici, kao i da mu se sin Branko razboleo od trbušnog i pegavog tifusa. Kako se lečio u partizanskoj bolnici u blizini Drvara, Đoko je otišao da ga obiđe. Iako doktor Stanko Mladenović nije polagao velike nade u njegovo ozdravljenje, Branko je uspeo da preživi. O svojim porodičnim nevoljama, govorio je samo sa najbližim drugovima, među kojima je bio Stojan Cerović. U najtežim trenucima, kada bi ga osvojile loše misli zbog porodice, imao je priliku da zapeva nekoliko stihova iz narodnih pesama ili Gorskog vijenca.^[27]

Kada je januara 1943. otpočela Četvrta neprijateljska ofanziva, jedinice Treće udarne divizije, u čijem se Štabu nalazio Đoko, morale su napustiti Bosansku krajinu i pod borbom se povlačiti prema Hercegovini i Crnoj Gori. Uoči napada na Prozor, februara 1943. došao je na Šćit, gde je u franjevačkom samostanu bio smešten Vrhovni štab. Ovde je prisustvovao sastanku Vrhovnog komandanta sa komandantima Prve, Druge i Treće divizije. Nakon sastanka, pozdravio se sa Titom i izrazio bojazan za njegovu bezbednost u samostanu, zbog opasnosti od bombardovanja. Njegova bojazan ostvarila se već sutradan, kada su neprijateljski avioni bacili pet bombi na samostan. Tokom kratkog boravka u Šćitu, upoznao se sa književnikom Vladimirom Nazorom, koji ga je kada je čuo koliko ima godina nazvao najstarijim partizanom Jugoslavije. Svoj utisak o susretu sa Đokom, Nazor je zabeležio u svom dnevniku S partizanima.^[28]

Prilikom daljeg povlačenja, na Prenju je pronašao ćerku Anđeliju, koja je bila teško ranjena prilikom borbi za Prozor. Kako bi rasteretio borce koji su je nosili, dao joj je svog konja i preuzeo dalju brigu o njoj. Nakon prelaska Neretve, pronašao je sina Branka, koji je zbog iznemoglosti od tifusa išao na štakama, a bio je i dodatno ranjen komadićima granate prilikom neprijateljskog bombardovanja. Staranje o ranjenoj deci tokom prodora u Hercegovinu bilo je veoma iscrpljujuće za njega, ali bio je uporan. Nakon dolaska u Nevesinjsko polje Đoko je zajedno sa Perom Ćetkovićem, komandantom Treće udarne divizije zanoćio u jednoj kući. Ujutru su ih napali neprijateljski avioni, a nakon njihovog odlaska upozorio je Pera da se ne kreće previše jer će se avioni vratiti. Pero je ipak morao poći u Štab Desete hercegovačke brigade i na tom putu u blizini sela Odžak bio je teško ranjen, a par dana potom je preminuo. Sahrani Pera Ćetkovića prisustvovali su i predstavnici engleske vojne misije koji su tada snimili nekoliko fotografija. Na jednoj od fotografija vidi se Perovo telo na odru, a oko njega stoje sveštenik Treće divizije Đorđije Kadenić, Perov otac Tomo Ćetković, Đoko Pavićević, Sava Kovačević i drugi. Negativi fotografija sa Perove sahrane dospeli su u London, a potom u Njujork, gde je gore pomenuta fotografija 6. januara 1944. bila objavljena u listu Njujork tajms.^[29] Ova fotografija, na kojoj se vide Sava i Đoko, bila je jedna od prvih fotografija sa jugoslovenskog ratišta koja je dospela u zapadni svet.^[28]

Nakon Nevesinja, glavnina Treće divizije prešla je u Gatačko polje, oslobodila Gacko i izvršila napad na ustaško uporište Fazlagića kulu. Dok su se vodile borbe oko Gackog, Đoko je razmišljao kako da pronađe grob najstarijeg sina Branka, koji je ovde poginuo septembra 1941. godine. Uz pomoć Blagote Ramovića, uspeo je da pronađe kuću seljaka koji je znao za pogibiju i grob njegovog sina. Nakon što je našao sinovljev grob, organizovao je prenos njegovih posmrtnih ostataka na seosko groblje.^[28][30] Posle napuštanja Gacka, Đoko je sa Petom proleterskom brigadom nastavio nastupanje prema Nikšiću, gde su partizanske snage početkom maja 1943. uspele da na Javorku razbiju jake italijansko-četničke snage. Ubrzo nakon ove borbe, dobio je radosnu vest da je njegova ćerka Milojka uspela da pobegne iz zarobljeništva i ponovo se priključi partizanima.^[31]

Kada je polovinom maja 1943. otpočela Peta neprijateljska ofanziva, neprijateljske snage su partizanske snage potiskivale prema kanjonu Sutjeske. Vrhovni štab NOV i POJ i Centralni komitet KPJ doneli su tada odluku da se članovi Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku, na čelu sa Blažom Jovanovićem probiju u Crnu Goru, sa zadatkom ponovnog organizovanja oružane borbe. Zajedno sa Savom Kovačevićem, Blažo je tada od članova komiteta i odabranih boraca formirao manji bataljon s ciljem da se probije iz obruča i prebaci u neprijateljsku pozadinu. Za komandanta bataljona bio je određen Nikola Popović, a među odabranim borcima, nalazio se i Đokov sin Branko Pavićević. Takođe, među članovima komiteta i borcima bataljona nalazili su se Radoje Dakić, Puniša Perović, Andrija Mugoša, Boško Đuričković, Đedo Milutinović, Janko Tadić i dr. Želeći da se vrati u Crnu Goru, Đoko je zamolio Savu da i njega uključi u sastav bataljona, što je ovaj nakon dogovora sa Blažom učinio.^[32]

Nakon nekoliko dana teških borbi na Vučevu, bataljon je u noći 11/12. juna uspeo da izvrši proboj i kroz neprijateljske redove se probije prema Magliću. Odatle su uspeli da se probiju preko Pive i dođu na teritoriju Crne Gore, gde su u podnožju Žagrice naišli na zbeg naroda, koji je prestravljen terorom okupatora bio potpuno demoralisan. Za iznemogle borce, prelazak preko Žagrice bio je jedan od najtežih napora u toku puta od Sutjeske do Crne Gore. Iako dosta stariji i slabiji od ostalih, Đoko je hrabrio borce da izdrže ovaj poslednji napor. Na katunu Latično u Pivi, borci su naišli na zbegove naroda koji su ih okrepili hranom i mlekom. Ovde su se sreli sa borcima Pete proleterske brigade, čije su jedinice bile razbijene u toku proboja na Sutjesci, pa su krenuli put Crne Gore. Od njih su doznali pojedinosti o proboju Treće divizije i Centralne bolnice, kao i pogibiji Save Kovačevića. Po dolasku na Goliju, 19. juna 1943. Pokrajinski komitet je izvršio raspored drugova u razne krajeve Crne Gore. Đoko i njegov sin Branko bili su upućeni na rad u Pješivce.^[33]

Nakon dolaska u Pješevice, pridružila im se Đokova ćerka Anđelija, koja se nalazila među borcima koji su se nakon Sutjeske probili u Crnu Goru. Pošto su na ovom terenu dominirali četnici Draže Mihailovića, Đoko se sa ćerkom i sinom skrivao u jednoj pećini, gde su im rođaci i jataci donosili hranu. Povremeno su obilazili sela i bavili se političkim radom, a bili su povezani i sa drugim ilegalcima. Ilegalni politički rad bio je veoma težak u Pješevicima, a posebno nakon kapitulacije Italije, septembra 1943. kada su Crnu Goru okupirali Nemci. Istog meseca, Đoko je u Gornjem Polju, kod Nikšića prisustvovao sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku na kome je formiran Inicijativni odbor za sazivanje antifašističke skupštine Crne Gore i tada bio izabran za člana Inicijativnog odbora. Kao veliki pobornik oslobodilačke borbe još decembra 1941. postao je kandidat za člana Komunističke partije, ali usled burnih događaja koji su potom nastupili i njegovog odlaska sa glavninom partizanskih snaga u Bosnu, izgubio je vezu sa članovima KPJ koji su ga kandidovali za prijem u partiju. Prilikom boravka u Gornjem Polju, sekretar Pokrajinskog komiteta Blažo Jovanović saznao je da Đoko još nije primljen u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i odmah ga učlanio u njegovoj 71. godini.^[33][34] Nešto kasnije, Ukazom Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita 1. novembra 1943. dodeljen mu je čin pukovnika NOVJ.^[35]

U toku priprema za zasedanje narodnih predstavnika učestvovao je na seoskim zborovima i konferencijama. Kada je 15. novembra 1943. u Kolašinu održano zasedanje Zemaljskog antifašističkog veće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (ZAVNOCGiB) kao najstariji delegat Đoko je otvorio zasedanje. Kao delegat učestvovao je na Drugom i Trećem zasedanju ZAVNO Crne Gore i Boke, a jula 1944. kada je ono preraslo u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO) postao je njen poslanik. U proleće 1944. kada je određeni deo Crne Gore bio oslobođen, Đoko je izabran za predsednika Crvenog krsta za nikšićki srez. Kao delegat ZAVNOCGiB učestvovao je 1. maja 1944. na prvoj svečanoj prvomajskoj proslavi u oslobođenom Kolašinu, na kojoj su učestvovali predstavnici iz svih krajeva Crne Gore. Kao poznati istaknuti partizanski borac bio je pozivan na svečane sednice na kojima su formirani Narodnooslobodilački oblasni odbori u Pljevljima, Gackom i drugim mestima. Nakon oslobođenja Nikšića 18. septembra 1944. Đoko je u njemu nastavio sa političkim radom sve do kraja rata. Ovde je uspeo da okupi porodicu i obnovi porodičnu kuću.^[36]

Tokom rada u oslobođenom Nikšiću, krajem 1944. i početkom 1945. godine Đoko se najviše angažovao u radu Crvenog krsta. Bio je biran za predsednika Crvenog krsta i potpredsednika Narodnooslobodilačkog fronta u nikšićkom srezu, a potom i za člana Glavnog odbora Narodnooslobodilačkog fronta Crne Gore. Odmah po završetku Drugog svetskog rata, maja 1945. bio je penzionisan u činu pukovnika Jugoslovenske armije. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu Crne Gore 3. novembra 1946. bio je izabran za narodnog poslanika, a kao najstariji poslanik otvorio je prvu sednicu Ustavotvorne skupštine, održanu 20. novembra 1946. na Cetinju.^[37]

Uprkos godinama i nakon rata je nastavio sa političkom aktivnošću, a posebno se angažovao u toku borbe Komunističke partija Jugoslavije sa „Informbirom” i kasnije u toku Tršćanske krize govoreći na masovnim sastancima i zborovima. Kao počasni gost bio je pozivan na republičke i savezne kongrese i konferencije Komunističke partije, Narodnog fronta, Saveza boraca NOR i dr. Godine 1952. je u Peći prisustvovao desetogodišnjici formiranja Pete proleterske crnogorske udarne brigade. Često su ga obilazili ratni drugovi, među kojima su bili Blažo Jovanović, Veljko Zeković, Peko Dapčević i dr. Njegova pojava privlačila je pažnju umetnika. Slikari Petar Lubarda i Jovan Zonjić izradili su njegove portrete, a vajar Stevan Bodnarov bistu u bronzi.^[37]

Prisustvovao je na svečanostima prilikom Titovih poseta Nikšiću 20. septembra 1959.^[38] i 12. maja 1969,^[39] a 9. maja 1965. prisustvovao je svečanom prijemu u Palati federacije povodom dvadesetpete godišnjice pobede nad fašizmom.^[40]

Preminuo je 4. juna 1970. godine u Nikšiću u svojoj 98. godini. Sahranjen je uz najviše vojne počasti na groblju u Nikšiću.^[1][41]

Nosilac je Partizanske spomenice 1941. i drugih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima su — Orden zasluga za narod sa zlatnom zvezdom, Orden bratstva i jedinstva sa zlatnim vencem, Orden partizanske zvezde sa srebrnim vencem i Orden za hrabrost.^[41] Ukazom predsednika FNR Jugoslavije Josipa Broza Tita za istaknuti besprimerni heroizam u borbi protiv narodnih neprijatelja i osvedočeno junaštvo i zasluge u toku Narodnooslobodilačkog rata od 1941. do 1945. odlikovan je 27. novembra 1953. godine Ordenom narodnog heroja.^[1][42] Bio je najstariji nosilac ovog visokog jugoslovenskog odlikovanja, kao i jedan od najdugovečnijih narodnih heroja. Od njega su poživeli duže jedino stogodišnjaci — Petar Matić, Andreana Družina, Lazo Radaković i Veco Radičević.

Jedna ulica u beogradskom naselju Kotež nosi njegovo ime.^[43]

Kao najstariji partizanski borac, ali i veoma snažna ličnost koja je u potpunosti bila predana borbi i patriotizmu, Đoko Pavićević je ostavio utisak na sve ličnosti sa kojima se upoznao u toku Narodnooslobodilačkog rata, a neki od njih su u svojim ratnim dnevnicima ostavili zabeleške o njemu.

Književnik Mirko Banjević, koji je u toku rata uređivao partizansku štampu, krajem 1942. godine je u listu Partizanska riječ, koji je bio organ Pete proleterske brigade, objavio reportažu o Đoku Pavićević, u kojoj je napisao par reči o njegovom izgledu i životnom putu:

„

Gusta sjeda brada, koščato mrko lice Đoka Pavićevića, slika je starijih junaka kakvi su bili hajduci-osvetnici raje... Kao mrki orle, danas stari Đoko gazi bosanske planine i ne ustupa. Na maršu je često nosio i ranjenike u najtežim trenucima i time davao rijedak primjer mlađima. A gde je bilo zasjede i tu se pokazivao s puškom u staroj ruci. On voli da ide sa bataljonom. — Samo ovakva vojska, samo ovakva borba može izvesti narod iz muka na pravi put za bolji život. Ovakvima treba da pripada budućnost. Dosad, sinko, nije bilo pravde! Ne, ne! Tako i danas naglašava ovaj junak starog kova. On i danas misli kako bi pomogao našoj borbi gde god može. On misli i na povratak u zavičaj. Pouzdan je da će njegovi plemenici ponovo ustati...[44]

”

O susretu sa Đokom književnik Vladimir Nazor je 15. februara 1943. u svom ratnom dnevniku, koji je nakon rata objavio pod nazivom S partizanima, ostavio sledeći zapis:

„

Našao sam se ovdje s onim partizanom iz Crne Gore koji je stariji od mene. To je drug Đoko. Kakav li je da od boga nađe! Jedva je nešto krupniji i viši od mene, ali kakva glava! Još bujne vlasi; bijela rudasta brada pokrila mu gotovo čitavo lice bakarne boje, čvrsta nosa, debelih brkova i dubokih bora. Čime ona najviše sjeća na Zevsovu glavu, jesu Đokove obrve, duge, guste i crne. Uvjeren sam da bi se od njih mogla potresti gora Olimp smo kad bi Crnogorac znao zatreptati s njima kao Hromosov sin... Da sam slikar, crtao bih svakako tu bradu, taj nos i te obrve, od kojih se oči jedva vide.[45]

”

Pravnik i novinar Mladen Iveković je 9. marta 1943. u svom ratnom dnevniku, koji je nakon rata objavio pod nazivom Nepokorena zemlja, o Đoku ostavio sledeći zapis:

„

Od svih rodoljuba, koji se ovdje nalaze na brizi štaba divizije, najdraži mi je Đoko Pavićević. Njemu je preko sedamdeset godina. Iz Crne Gore pošao je s prvim partizanima... Herojski podnosi Đoko svoju nesreću. Ni jednom mu u oku nije zasijala suza... Zamišljen sjedi ponekad stari Đoko i pognute glave pjevucka u svoju bradu muklim i prodornim glasom junačke crnogorske napjeve (Kad Đoko pjeva, svi znamo, da ga obuzimaju misli o djeci i ženi). Tako on rastjeruje tugu. Svi su prema njemu pažljivi, svi ga vole.[46]

”

• „Zašto sam se opredelio za partizane”. yugopapir.com. c. 1967.