Order chlebowy

Order chlebowy
Ustanowiono	28 marca 1958
Wycofano	1 stycznia 1999
Wydano	ok. 900 tys.

Order chlebowy – potoczna nazwa dla wszystkich wysokich odznaczeń państwowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (grupę tę tworzyło pięć orderów i jedno odznaczenie oraz piętnaście odznak tytułów honorowych), których nadanie dawało prawo do specjalnego dodatku do rent i emerytur (zwanego powszechnie dodatkiem chlebowym). Najbardziej znany był tak zwany krzyż chlebowy, czyli Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, będący najniższą (piątą) klasą tego Orderu, który był nadawany automatycznie za 30 przepracowanych lat, na przykład nauczycielom (od 1972), górnikom, hutnikom, urzędnikom państwowym i pracownikom upowszechniania kultury (w latach osiemdziesiątych). Łączna liczba wszystkich odznaczeń chlebowych to około 900 tysięcy^[1]^[2]^[3]^[4]^[5]. Niezależnie od liczby posiadanych odznaczeń chlebowych osobom uprawnionym przysługiwał tylko jeden dodatek^[6].

Historia

W okresie II Rzeczypospolitej z tytułu posiadania wysokich wojskowych odznaczeń państwowych również przysługiwały dodatkowe uprawnienia finansowe, np. posiadacze Orderu Wojennego Virtuti Militari otrzymywali dożywotnio roczną pensję w wysokości 300 zł, a posiadacze Krzyża lub Medalu Niepodległości mogli ubiegać się o dodatkowe zaopatrzenie od państwa, które mogło być dziedziczone przez rodziców lub dzieci.

W PRL dodatki z tytułu odznaczeń państwowych – w postaci emerytury, renty inwalidzkiej lub renty rodzinnej – wprowadzono nowelizacją z 28 marca 1958 ustawy emerytalnej^[6] i potwierdzono ustawą z 31 stycznia 1959 o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz ich rodzin^[7]. Przysługiwał początkowo osobom odznaczonym orderami: Budowniczych Polski Ludowej, Odrodzenia Polski, Virtuti Militari, Krzyża Grunwaldu, Sztandaru Pracy albo Krzyżem Walecznych, a także osobom posiadającym tytuły honorowe: „Zasłużony Górnik PRL”, „Zasłużony Nauczyciel PRL”, „Zasłużony Hutnik PRL”, „Zasłużony Kolejarz PRL”, „Zasłużony Stoczniowiec PRL”, „Zasłużony Portowiec PRL”, „Zasłużony Lekarz PRL”, „Zasłużony dla Zdrowia Narodu”, „Lotnik Kosmonauta PRL”, „Zasłużony Pilot Wojskowy PRL”. Wynosił 20% podstawy wymiaru świadczenia, nie mógł jednak przekroczyć 3 tys. zł. Dodatki te uwzględniała również nowa Ustawa Emerytalna z 1982^[8]. W 1984 dodano jeszcze tytuł honorowy „Zasłużony dla Kultury Narodowej”, a w 1985 jeszcze 4 tytuły: „Zasłużony Drukarz PRL”, „Zasłużony Energetyk PRL”, „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości PRL” i „Zasłużony Rolnik PRL”^[1].

W 1989 podniesiono wartość miesięczną dodatku do 25% emerytury lub renty, lecz jego wysokość dalej nie mogła przekraczać 3 tys. zł^[9]. W 1991 większość dodatków z tytułu odznaczenia państwowego została zniesiona. Prawa do niego zachowały jedynie osoby, które ukończyły 80 lat życia przed 31 grudnia 1990^[10]^[11]. W 1992 roku zniesiono Order Budowniczych Polski Ludowej, Order Krzyża Grunwaldu i Order Sztandaru Pracy oraz tytuły honorowe, z pozostawieniem prawa do ich posiadania przez wcześniej odznaczonych^[12]. Podczas weryfikacji akt komunistycznych „kombatantów”, wnioski o przyznanie chlebowych były szczególnym źródłem informacji dla komisji weryfikacyjnej, ponieważ były w nich podane liczby zabitych żołnierzy Armii Krajowej lub żołnierzy wyklętych np. ze Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość^[2]. Denominacja z 1995 spowodowała zmniejszenie dodatku chlebowego do 30 gr na miesiąc, co wywoływało sprzeciw środowisk kombatanckich i ich wielokrotne apele o jego zniesienie, gdyż jego wysokość uważali za uwłaczającą^[4]. Ostatecznie wszelkie dodatki z tytułu odznaczeń wycofano 1 stycznia 1999^[13]^[14].

Statystyki nadań

Ordery i odznaczenie

Order Budowniczych Polski Ludowej – 305 nadań (8 odebrano)^[15]
Order Krzyża Grunwaldu – 5529 nadań^[5]
Order Odrodzenia Polski – 681 949 nadań^[5]
Order Sztandaru Pracy – 162 299 nadań^[5]
Order Virtuti Militari – 5189 nadań^[5]
Krzyż Walecznych – 38 771 nadań^[16]

Łącznie – 894 052 nadań.

Tytuły honorowe

Osobny artykuł: Odznaki tytułów honorowych (PRL).

W latach 1955–1986 nadano łącznie 10 380 tytułów honorowych, a w 1987 – 1315 tytułów^[1]. W III Rzeczypospolitej, po niewielkiej zmianie wyglądu odznaki (litery „PRL” zastąpiono „RP”), tytuły honorowe były nadal nadawane na mocy ustaw z czasów PRL do 1992. Łącznie (w latach 1955-1992) nadano ich: 14 650^[5], z czego w latach 1991-92: 1242 (599+643)^[17].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c red. Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1944-1990. Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 10, 77. ISBN 83-87-80805-9.
↑ ^a ^b Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993-2000. Cz. 1, A-H. red. Teresa Smółkowa. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN – Wyd. „Lexis”, 2004, s. 99-100. ISBN 83-89-42502-5.
↑ Zbigniew Puchalski. Order Odrodzenia Polski. „A Akcent. Literatura i sztuka. Almanach”. R. 10 nr 1-4 (35-38), s. 161, 1989. red. Bogusław Wróblewski. Wydawnictwo Lubelskie. ISSN 0208-6220.
↑ ^a ^b Juliusz Ćwieluch: Medalomania. Raport. Medale i ordery. Kto daje, komu i za co. „polityka.pl”, 20 listopada 2010. s. 1. [dostęp 2013-06-27].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Juliusz Ćwieluch: Medalomania. Raport. Medale i ordery. Kto daje, komu i za co. „polityka.pl”, 20 listopada 2010. s. 3. [dostęp 2013-06-27].
↑ ^a ^b Ustawa z dnia 28 marca 1958 r. o zmianie przepisów o rentach i zaopatrzeniach (Dz.U. z 1958 r. nr 21, poz. 93. Zmiana w art. 59.)
↑ Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz ich rodzin (Dz.U. z 1959 r. nr 12, poz. 70. Art. 24)
↑ Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. z 1982 r. nr 40, poz. 267. Art. 49.)
↑ Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 20 kwietnia 1989 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. nr 24, poz. 133. Art. 33.)
↑ Zbigniew Janowski: W obronie praw Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari. 2004-02-09. [dostęp 2013-06-27].
↑ Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 r. o rewaloryzacji emerytur i rent dla osób, które ukończyły 80 lat, oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. z 1990 r. nr 92, poz. 540. Art. 9.)
↑ Ustawa z dnia 16 października 1992 r. Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy (Dz.U. z 1992 r. nr 90, poz. 451. Art. 12.)
↑ Jolanta Fedak: Odpowiedź ministra pracy i polityki społecznej na interpelację nr 10616 w sprawie odebrania dodatku do renty i emerytury z tytułu nadanych orderów. Warszawa, 3 sierpnia 2009. [dostęp 2013-06-27].
↑ Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2024 r. poz. 1631. Art. 195.)
↑ Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. T. II (Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944-1990). Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 12-13.
↑ Krzyż Walecznych. [dostęp 2013-06-27].
↑ Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia 1946 – 1989 & 1989 – 2006. Warszawa: Wojciech Stela, 2010, s. 505, 577. ISBN 978-83-906628-3-1.

Linki zewnętrzne

Falerystyka. Ordery i odznaczenia polskie i niemieckie. [dostęp 2013-06-27].
Odznaki tytułów honorowych (zdjęcie). Tablica 46: (1. Zasłużony Górnik PRL, 2. Zasłużony Hutnik PRL, 3. Zasłużony Kolejarz PRL, 4. Zasłużony Nauczyciel PRL, 5. Zasłużony Stoczniowiec PRL, 6. Zasłużony Pilot Wojskowy PRL, 7. Lotnik-Kosmonauta PRL, 8. Zasłużony Lekarz PRL, 9. Zasłużony dla Zdrowia Narodu, 10. Zasłużony Portowiec PRL, 11. Zasłużony Energetyk PRL, 12. Zasłużony Rolnik PRL, 13. Zasłużony dla Kultury Narodowej, 14. Zasłużony Drukarz PRL, 15. Zasłużony dla wymiaru Sprawiedliwości PRL, 16. Odznaka Nagrody Państwowej I stopnia, 17. Odznaka Nagrody Państwowej II stopnia)

[SO-1] red. Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1944-1990. Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 10, 77. ISBN 83-87-80805-9.

[NSP-2] Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993-2000. Cz. 1, A-H. red. Teresa Smółkowa. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN – Wyd. „Lexis”, 2004, s. 99-100. ISBN 83-89-42502-5.

[AA-3] Zbigniew Puchalski. Order Odrodzenia Polski. „A Akcent. Literatura i sztuka. Almanach”. R. 10 nr 1-4 (35-38), s. 161, 1989. red. Bogusław Wróblewski. Wydawnictwo Lubelskie. ISSN 0208-6220.

[P1-4] Juliusz Ćwieluch: Medalomania. Raport. Medale i ordery. Kto daje, komu i za co. „polityka.pl”, 20 listopada 2010. s. 1. [dostęp 2013-06-27].

[P3-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Juliusz Ćwieluch: Medalomania. Raport. Medale i ordery. Kto daje, komu i za co. „polityka.pl”, 20 listopada 2010. s. 3. [dostęp 2013-06-27].

[DZU1958-6] Ustawa z dnia 28 marca 1958 r. o zmianie przepisów o rentach i zaopatrzeniach (Dz.U. z 1958 r. nr 21, poz. 93. Zmiana w art. 59.)

[DZU1959-7] Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz ich rodzin (Dz.U. z 1959 r. nr 12, poz. 70. Art. 24)

[DZU1982-8] Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. z 1982 r. nr 40, poz. 267. Art. 49.)

[DZU1989-9] Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 20 kwietnia 1989 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. nr 24, poz. 133. Art. 33.)

[ZJ-10] Zbigniew Janowski: W obronie praw Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari. 2004-02-09. [dostęp 2013-06-27].

[DZU1990-11] Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 r. o rewaloryzacji emerytur i rent dla osób, które ukończyły 80 lat, oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. z 1990 r. nr 92, poz. 540. Art. 9.)

[DZU1992-12] Ustawa z dnia 16 października 1992 r. Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy (Dz.U. z 1992 r. nr 90, poz. 451. Art. 12.)

[JF-13] Jolanta Fedak: Odpowiedź ministra pracy i polityki społecznej na interpelację nr 10616 w sprawie odebrania dodatku do renty i emerytury z tytułu nadanych orderów. Warszawa, 3 sierpnia 2009. [dostęp 2013-06-27].

[DZU1999-14] Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2024 r. poz. 1631. Art. 195.)

[SO2-15] Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. T. II (Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944-1990). Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 12-13.

[KW-16] Krzyż Walecznych. [dostęp 2013-06-27].

[WS-17] Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia 1946 – 1989 & 1989 – 2006. Warszawa: Wojciech Stela, 2010, s. 505, 577. ISBN 978-83-906628-3-1.

[1]

Ordery	Order Budowniczych Polski Ludowej Order Odrodzenia Polski Order Virtuti Militari Order Krzyża Grunwaldu Order Sztandaru Pracy Order Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Odznaczenia państwowe	Krzyż Zasługi Krzyż Walecznych Medal Zasłużonym na Polu Chwały Krzyż Partyzancki Krzyż Czynu Bojowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Krzyż Bitwy pod Lenino Krzyż Oświęcimski Medal „Za waszą wolność i naszą” Medal „Za udział w wojnie obronnej 1939” Medal „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej” Śląski Krzyż Powstańczy Wielkopolski Krzyż Powstańczy Warszawski Krzyż Powstańczy Medal 30-lecia Polski Ludowej Medal 40-lecia Polski Ludowej Medal za Warszawę Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 Medal Rodła Medal za Ofiarność i Odwagę Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Medal 10-lecia Polski Ludowej Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie Medal „Za udział w walkach o Berlin” Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
Odznaki tytułów honorowych	„Lotnik Kosmonauta PRL” „Zasłużony dla Kultury Narodowej” „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości PRL” „Zasłużony dla Zdrowia Narodu” „Zasłużony Drukarz PRL” „Zasłużony Energetyk PRL” „Zasłużony Górnik PRL” „Zasłużony Hutnik PRL” „Zasłużony Kolejarz PRL” „Zasłużony Lekarz PRL” „Zasłużony Nauczyciel PRL” „Zasłużony Pilot Wojskowy PRL” „Zasłużony Portowiec PRL” „Zasłużony Rolnik PRL” „Zasłużony Stoczniowiec PRL”
Medale i odznaki resortowe	Medal Komisji Edukacji Narodowej Medal za Wybitne Osiągnięcia Sportowe Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Medal „Za udział w walkach o Berlin” Medal „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaka Grunwaldzka Odznaka Braterstwa Broni Odznaka honorowa dla korespondentów Głównego Urzędu Statystycznego Odznaka honorowa „Odznaka Mistrza” Odznaka honorowa „Wzorowy Kierowca” Odznaka honorowa „Za 1.000 000 km lotu” Odznaka honorowa „Za wzorową pracę w służbie zdrowia” Odznaka honorowa „Za zasługi dla gospodarki przestrzennej” Odznaka honorowa „Za zasługi dla ochrony pracy” Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej” Odznaka honorowa „Za zasługi dla ochrony zdrowia” Odznaka honorowa „Za zasługi dla oświaty” Odznaka honorowa „Za zasługi dla statystyki PRL” Odznaka honorowa „Zasłużonemu Działaczowi ORMO” Odznaka honorowa „Zasłużony dla bankowości PRL” Odznaka honorowa „Zasłużony dla Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych” Odznaka honorowa „Zasłużony dla gospodarki przestrzennej i komunalnej” Odznaka honorowa „Zasłużony dla górnictwa PRL” Odznaka honorowa „Zasłużony dla Kultury Polskiej” Odznaka honorowa „Zasłużony Pracownik Informacji Naukowo-Technicznej” Odznaka honorowa „Zasłużony Pracownik Morza” Odznaka honorowa „Zasłużony Pracownik Państwowy” Odznaka honorowa „Zasłużony Pracownik Rady Narodowej” Odznaka Przysposobienia Sanitarnego Odznaka Wzorowego Funkcjonariusza Służby Więziennej Odznaka „10 lat w Służbie Narodu” Odznaka „20 lat w Służbie Narodu” Odznaka „400 lat Poczty Polskiej” Odznaka „Budowniczy Huty im. Lenina” Odznaka „Budowniczy Huty Katowice” Odznaka „Budowniczy Nowej Huty” Odznaka „Budowniczy Pałacu Kultury i Nauki im. J. Stalina” Odznaka „Mistrz Sportu” Odznaka „Na Straży Pokoju” Odznaka „Przodownik Pracy” Odznaka „Przodownik Pracy Socjalistycznej” Odznaka „Przodujący Drogowiec” Odznaka „Przodujący Kolejarz” Odznaka „Racjonalizator Produkcji” Odznaka „Sprawny do Pracy i Obrony” Odznaka „W Służbie Narodu” Odznaka „W Służbie Penitencjarnej” Odznaka „Wzorowego Sprzedawcy” Odznaka „Wzorowy Hodowca” Odznaka „Wzorowy Księgarz” Odznaka „Za opiekę nad zabytkami” Odznaka „Za wzorową pracę w służbie weterynaryjnej” Odznaka „Za zasługi dla celnictwa PRL” Odznaka „Za zasługi dla finansów PRL” Odznaka „Za Zasługi dla Obrony Cywilnej” Odznaka „Za Zasługi dla Ochrony Przeciwpożarowej” Odznaka „Za zasługi dla przemysłu chemicznego” Odznaka „Za zasługi dla rozwoju przemysłu maszynowego” Odznaka „Za zasługi dla transportu PRL” Odznaka „Za zasługi w dziedzinie geodezji i kartografii” Odznaka „Za zasługi w obronie granic PRL” Odznaka „Za zasługi w ochronie porządku publicznego” Odznaka „Za zasługi w zwalczaniu powodzi” Odznaka „Zasłużony dla Energetyki” Odznaka „Zasłużony dla Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego” Odznaka „Zasłużony dla polskiej geologii” Odznaka „Zasłużony dla ubezpieczeń społecznych” Odznaka „Zasłużony dla Wynalazczości i Racjonalizacji” Odznaka „Zasłużony drukarz” Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej” Odznaka „Zasłużony Działacz Turystyki” Odznaka „Zasłużony Funkcjonariusz Pożarnictwa” Odznaka „Zasłużony Mistrz Sportu” Odznaka „Zasłużony Opiekun Społeczny” Odznaka „Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska” Odznaka „Zasłużony Pracownik Handlu” Odznaka „Zasłużony Pracownik Handlu i Usług” Odznaka „Zasłużony Pracownik Handlu Zagranicznego” Odznaka „Zasłużony Pracownik Łączności” Odznaka „Zasłużony Pracownik Przemysłu Lekkiego” Odznaka „Zasłużony Pracownik Przemysłu Spożywczego i Skupu” Odznaka „Zasłużony Pracownik Rolnictwa” Odznaka „Zasłużony Przodownik Pracy” Odznaka „Zasłużony Przodownik Pracy Socjalistycznej” Odznaka „Zasłużony Racjonalizator Produkcji” Odznaka „Zasłużony Trener”