Delfy

Stanowisko archeologiczne w Delfach^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Grecja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, II, III, IV, VI
Numer ref.	393
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1987 na 11. sesji
Położenie na mapie Grecji Stanowisko archeologiczne w Delfach
38°28′55,7″N 22°30′02,6″E/38,482139 22,500722
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Delfy (gr. Δελφοί Delfoi^[a], łac. Delphi^[1]) – stanowisko archeologiczne w Grecji Środkowej obejmujące ruiny antycznego sanktuarium poświęconego Apollinowi, gdzie funkcjonowała wyrocznia delficka oraz sanktuarium Ateny Pronaja („Ateny Strażniczki Świątyni”); ze stanowiskiem sąsiaduje współczesna miejscowość Delfy.

Stanowisko archeologiczne znajduje się na wysokości 500–700 m n.p.m.^[2] w regionie Grecji Środkowej u stóp Parnasu, 13 km od Zatoki Korynckiej, przy jednej z dróg prowadzących z Termopili na Peloponez.

Starożytne Delfi leżały na terytorium Fokidy^[2].

Według jednego z mitów, w Delfach spotkały się dwa orły wysłane przez Zeusa z krańców wszechświata dla znalezienia tzw. pępka świata^[3] .

Według innego mitu, w Delfach znajdowało się sanktuarium Gai – Matki Ziemi, strzeżone przez węża Pytona, którego pokonał Apollo^[3]  ustanowiając tam wyrocznię^[4].

Batalia Apollina z Pytonem i początki wyroczni zostały opisane przez Homera w Hymnie do Apollina^[5]. Przepowiednie Apollina przekazywała Pytia siedząca nad szczeliną, z której wydobywały się „opary”. Pierwszymi kapłanami Apollina byli Kreteńczycy z Knossos, których przywiódł do Kiry nieopodal Delf Apollin pod postacią delfina^[6]. Wprowadzili oni kult Apollina Delphinosa (pol. „Apollina Delfina”), zmieniając prawdopodobnie nazwę sanktuarium z Pyto na Delfi^[6].

Alkajos z Mityleny (ok. 620–550 p.n.e.) natomiast podawał, że to Zeus nakazał Apollinowi założenie wyroczni w Delfach, a gdy przez rok unikał on wypełnienia zadania, przebywając w Hiperborei, został ubłagany przez Delfijczyków i założył swą wyrocznię w Delfach^[7].

Pierwsze ślady osadnictwa w regionie Delf pochodzą z okresu neolitu (ok. 4000 p.n.e.) – w jednej z jaskiń na stoku Parnasu odkryto ślady rytualne^[3] .

W epoce mykeńskiej na terenie sanktuarium istniała osada i cmentarz, których pozostałości odnaleziono podczas prac archeologicznych^[3] . W tamtym okresie funkcjonowało tu sanktuarium bogini – Gei lub Ateny, która udzielała przepowiedni poprzez kapłankę^[2]. Czczono tam również innych bogów, prawdopodobnie Posejdona i Dionizosa, oraz święte kamienie – omfalos (pol. „pępek ziemi”) i kamień Kronosa^[2]. Mykeńskie Delfy zostały zniszczone przez kamienną lawinę pod koniec epoki brązu^[8].

W VIII w. p.n.e. rozwinął się tu kult Apollina, zaczęto budować sanktuarium i zaczęła działać wyrocznia^[3] . Pierwsze kamienne świątynie poświęcone Apollinowi i Atenie powstały pod koniec VII w. p.n.e.^[3]  W sanktuarium czczono też innych bogów, m.in. Artemidę, Posejdona, Dionizosa, Hermesa, Zeusa Polieusa, Higieję i Ejlejtyję^[3] .

Delfy były głównym ośrodkiem Amfiktionii Delfickiej – związku zrzeszającego 12 polis z terytoriów Tesalii i południowo-środkowej Grecji^[3] . Organizował on igrzyska pytyjskie i kontrolowała finanse oraz działalność sanktuarium, które w VI w. p.n.e. uzyskało autonomię, pozostając pod ochroną i administracją Amfiktionii^[3] . Delfy powiększyły wówczas swoje terytorium, zwiększając swoje wpływy religijne i polityczne^[3] . Amfiktionia zwyciężyła w trzech wojnach w obronie interesów sanktuarium – w 580 roku p.n.e., w latach 355–345 p.n.e. oraz w roku 338 p.n.e.^[1]

Podczas wojny z Persami w 480 roku p.n.e. Delfy zostały ocalone według legendy dzięki ingerencji Apollina, który zesłał lawinę kamienną, by żołnierze perscy uciekli w panice^[9].

Największym poważaniem cieszyły się Delfy w archaicznej Grecji – najlepsze lata wyroczni przypadły na okres VI–IV w. p.n.e.^[3]  Wyrocznia delficka uznawana była za najbardziej wiarygodną^[3] . Uważano, że udało się przewidzieć wydarzenia związane m.in. z potopem Deukaliona, wyprawą Argonautów i wojną trojańską, a także z zakładaniem kolonii greckich^[3] .

W wyroczni zasiadała Pytia, która siedząc na trójnogu, przepowiadała przyszłość^[4]. Przez Pytię miał przemawiać Apollin^[10]. Jej odpowiedzi były potokiem słów bez związku, które kapłani składali w przepowiednie komponowane heksametrem^[4][11]. Proces „inspiracji” Pytii był szeroko debatowany – od halucynogennych oparów wydobywających się ze szczeliny, nad którą miała siedzieć Pytia, przez wdychanie narkotycznych oparów ze spalania suszu roślinnego do opętania przez duchy^[12]. Chociaż w strukturze świątyni nie odnaleziono żadnych śladów szczeliny, to badania geologiczne wykazały obecność dwóch uskoków krzyżujących się pod świątynią Apollina oraz spękań podłoża skalnego, z których mogły wydobywać się opary etanu, metanu i etylenu^[13]. Początkowo była wybierana tylko jedna Pytia. Później, wraz ze wzrostem prestiżu wyroczni i rosnącym popytem, wybierano dwie^[10]. Sława wyroczni sięgała wtedy daleko za granice Grecji^[6].

Rozwój racjonalizmu filozoficznego w III wieku p.n.e. osłabił autorytet wyroczni, a sanktuarium zostało podbite przez Etolczyków, którzy zostali wypędzeni przez Rzymian w 189 roku p.n.e.^[14] [1]

Igrzyska pytyjskie były igrzyskami panhelleńskimi organizowanymi ku czci Apollina, początkowo co osiem lat, a później co cztery^[15]. Igrzyska trwały przez siedem dni i obejmowały konkursy śpiewacze hymnów na cześć Apollina, przedstawienia dramatyczne i komediowe oraz zawody sportowe, w których programie były m.in. dolichos, pięciobój antyczny, pankration czy wyścigi rydwanów^[15].

W czasach rzymskich sanktuarium było uprzywilejowane przez niektórych władców, a plądrowane przez innych, w tym przez Sullę w 86 roku p.n.e.^[14] .

Oktawian August (63 p.n.e.–14 n.e.) otoczył Delfy ochroną, zreorganizował Amfiktionię i zapoczątkował kult cesarzy w tolosie Ateny Pronaja^[16]. Neron (37–68 n.e.) natomiast wywiózł z Delf ponad 500 posągów^[16]. Plutarch (ok. 50–125 n.e.), który przez 20 lat był jednym z kapłanów Apollina, próbował reaktywować sanktuarium^[16]. Cesarz Hadrian (76–138 n.e.) zasięgał porad wyroczni, a grecki geograf Pauzaniasz (100/110–180 n.e.) odwiedził Delfy z ich wyrocznia podczas swych wędrówek, pozostawiając szczegółowy opis sanktuarium – jego budowli i ponad trzystu posągów^[14] .

Wyrocznia została zamknięta na mocy dekretu bizantyjskiego cesarza Teodozjusza z 391 roku zakazującego wróżbiarstwa^[17] .

W czasach średniowiecza Delfy nazywane były również Kastri^[14] . Wraz z nadejściem chrześcijaństwa Delfy stały się siedzibą biskupią, ale w VI–VII w. zostały opuszczone^[14] . W VII w. na ich pozostałościach powstała wioska Kastri^[14] . Na przestrzeni wieków ruiny sanktuarium odwiedzało wielu podróżników, m.in. Cyriak z Ankony (1391–1452) w 1436 roku, Jacob Spon (1647–1685) i George Wheler (1651–1724) w 1676 roku^[18].

Prace archeologiczne w Delfach rozpoczęli w 1840 roku badacze niemieccy – Karl Otfried Müller (1797–1840) i Ernst Curtius (1814–1896)^[18][19] .

W 1891 roku rząd Grecji udzielił zezwolenia na długofalowe badania École française d’Athènes i w 1893 roku ustanowiono w Delfach stanowisko archeologiczne, w wyniku czego osada Kastri (Delfy) została przeniesiona w miejsce, gdzie znajduje się obecnie^[14] . W trakcie prac odsłonięto spektakularne ruiny i odkryto ok. 3 tys. inskrypcji^[14] . W latach 1903–1906 dokonano restauracji gmachu Skarbca Ateńczyków – prace sfinansowało miasto Ateny^[14] . Wkrótce przeprowadzono również częściową restaurację ołtarza i świątyni Apollina oraz tolosu^[14] .

Współcześnie badania prowadzone są przez Grecką Służbę Archeologiczną (gr. Αρχαιολογική Υπηρεσία) i École française d’Athènes^[14] .

Współczesne Delfy leżą na zachód od stanowiska archeologicznego, dzięki czemu są popularnym miejscem często odwiedzanym przez turystów. Miejscowość jest położona przy ważnej drodze, łączącej Amfissę z Iteą i Arachową. Znajdują się tam liczne hotele i hostele, jak również liczne tawerny, restauracje i bary. Główne uliczki są wąskie i przeważnie jednokierunkowe. W miejscowości jest także szkoła, liceum, kościół i główny plac (plateia). Oprócz turystów odwiedzających stanowisko archeologiczne, Delfy przyciągają także zainteresowanych sportami narciarskimi w niedalekim Centrum Narciarskim na górze Parnas, albo korzystaniem z popularnych miejscowości wypoczynkowych położonych nad brzegiem Zatoki Korynckiej. Współczesne Delfy liczą ponad 2300 mieszkańców.

W 1927 i w 1930 roku grecki poeta Angelos Sikelianos (1884–1951) wraz z żoną próbowali utworzyć w Delfach światowe centrum kultury^[14] .

Stanowisko archeologiczne w Delfach obejmuje dwa sanktuaria: sanktuarium Apollina (tzw. hieron Apollina) i sanktuarium Ateny Pronaja (tzw. Marmaria), miasto i zabudowania sportowe, m.in. stadion i gimnazjum oraz Źródło Kastalskie – święty zdrój Delf^[3] [1].

Sanktuarium Apollina zajmowało teren o kształcie trapezu (wymiary maksymalne: 195 × 135 m^[20]), który otoczony był murem i podzielony na 6 teras^[1]. Centrum sanktuarium stanowiła Świątynia Apollina z adytonem, gdzie znajdował się omfalos (pol. „pępek ziemi”), złoty posąg bóstwa, święty laur, grobowiec Dionizosa i ustawiony nad wieszczą szczeliną trójnóg, na którym zasiadała Pytia i wypowiadała swoje przepowiednie^[3] . Świątynia znana jest z sentencji widniejących u jej wejścia: „Poznaj samego siebie“ (γνῶθι σεαυτόν gnōthi seauton) oraz „Nic ponad miarę“ (μηδὲν ἄγαν mēden agan)^[1]. Terasę świątyni umacniał kamienny mur poligonalny wzniesiony w 548 roku p.n.e., na którym odkryto prawie 700 inskrypcji^[1]. Do świątyni wiodła serpentynami Święta Droga, wzdłuż której wznosiły się pomniki, wota i skarbce miast, w których przechowywano wota i dzieła sztuki świadczące o potędze miast^[3] [b]. Nad świątynią znajdował się teatr, a nad nim z kolei stadion. Rozgrywano na nich igrzyska pytyjskie^[3] . Między budowlami stały rozmaite dary wotywne podarowane przez miasta greckie lub zamożnych darczyńców indywidualnych, m.in. brązowe i srebrne trójnogi (symbole wyroczni), rzeźby, posągi i kolumny z marmuru^[3] .

Numer na planie	Zdjęcie (stan współcześnie)	Nazwa	Rok budowy	Opis
1		Świątynia Apollina	ok. 366–326 p.n.e.[21]	Perypter dorycki z pronaosem, naosem i opistodomosem, wzniesiony w miejscu poprzedniej świątyni z ok. 525 roku p.n.e. ufundowanej przez Alkmeonidów[1], która stała w miejscu starszej, mniejszej z VII w. p.n.e.; architektami byli Ksenodoros i Agaton[21] .
2		Ołtarz Apollina
3		Halos
4		Buleuterion	ok. 600–500 p.n.e.[22]	Hala na planie prostokąta z wejściami z trzech stron[22] .
5		Prytanejon		Budynek na planie prostokąta przy wschodniej ścianie sanktuarium, znany także jako „Nieznany Skarbiec”[23] .
6		Teatr	ok. 160/159 p.n.e.[24]	Teatr w północno-wschodniej części sanktuarium, gdzie odbywały się zawody muzyczne igrzysk pytyjskich i przedstawienia podczas festiwali religijnych[24] . Pierwszy kamienny teatr w tym miejscu powstał w IV w. p.n.e. i był wielokrotnie przebudowywany, odrestaurowany z inicjatywy Eumenesa II ok. 160/159 p.n.e.[24]
7		Sanktuarium Dionizosa
8		Sanktuarium Gaji
9		Sanktuarium Neoptolemosa
10		Lesche Knidyjczyków	ok. 450 p.n.e.[25]	Gmach na planie prostokąta, gdzie znajdowała się galeria z obrazami Polignota[25] [c].
11		Stoa Ateńczyków	ok. 478–470 p.n.e.[27]	Jednonawowa stoa z kolumnadą w porządku jońskim otwartą na południowy wschód, ufundowana przez Ateńczyków po wojnie perskiej[27] .
12		Stoa Attalosa I	ok. 241–223 p.n.e.[28]	Jednonawowa stoa z kolumnadą w porządku doryckim[28] .
13		Stoa Zachodnia	ok. 400–300 p.n.e.[29]	Dwunawowa stoa otwarta na południowy wschód[29] .
14		Skarbiec Ateńczyków	ok. 510–480 p.n.e.[30]	Budynek w porządku doryckim przypominający świątynię – naos z pronaosem, w którym przechowywano wota składane bogu przez Ateńczyków[30] . Jego obecny wygląd jest efektem przeprowadzonych w latach 1904–1906 prac rekonstrukcyjnych – 80% gmachu to oryginalne elementy[30] . W skarbcu znaleziono inskrypcje z dwoma hymnami na cześć Apollina wraz ze znakami nutowymi[1].
15		Skarbiec Syfnijczyków	ok. 530–525 p.n.e.[31]	Budynek przypominający świątynię w porządku jońskim, w którym przechowywano wota składane bogu przez Syfnijczyków[31] .
16		Skarbiec Sykiończyków	ok. 500 p.n.e.[32]	Niewielki budynek przypominający świątynię w porządku doryckim, w którym przechowywano wota składane bogu przez Sykiończyków; wzniesiony przez Klejstenesa po I wojnie świętej[32] .
17		Skarbiec Eolów		Budynek przypominający świątynię – naos z pronaosem – na wschód od Skarbca Syfnijczyków, w którym przechowywano wota składane bogu przez Eolów[33] .
18		Skarbiec Beotów	Okres archaiczny[34]	Budynek przypominający świątynię – naos z pronaosem, w którym przechowywano wota składane bogu przez Beotów[35] }.
19		Skarbiec Knidyjczyków	ok. 565–555 p.n.e.[36]	Niewielki budynek przypominający świątynię w porządku jońskim, w którym przechowywano wota składane bogu przez Knidyjczyków[36] .
20		Skarbiec Koryntu Skarbiec Kypselosa[34]	ok. 620–600 p.n.e.[37]	Najstarszy skarbiec w sanktuarium, wzniesiony przez tyrana Koryntu Kypselosa; niewielka budowla na planie prostokąta wzniesiona w porządku doryckim[37] . Przechowywano tu wota składane bogu przez Koryntian, a także skarby królów Lidii Gygesa i Krezusa[37] .
21		Skarbiec Cyrenejczyków	ok. 350 p.n.e.[38]	Niewielki budynek wzniesiony w porządku doryckim, w którym przechowywano wota składane bogu przez Cyrenejczyków[38] .
22		Skarbiec Megaryjczyków	Druga połowa VI w. p.n.e. (?)[34]	Niewielki budynek przypominający świątynię, w którym przechowywano wota składane bogu przez Megaryjczyków[39] .
23		Skarbiec Potidai Trackiej	ok. 530–510 p.n.e.[34]	Niewielki budynek przypominający świątynię, w którym przechowywano wota składane bogu przez mieszkańców Potidai Trackiej[40] .
24		Skarbiec Tebańczyków	ok. 371–300 p.n.e.[41]	Niewielki budynek przypominający świątynię, w którym przechowywano wota składane bogu przez Tebańczyków[41] .
25		Skała Sybilli delfickiej
26		Kolumna Prusjasza II
27		Kolumna Aemiliusa Paullusa
28		Kolumna Naksyjczyków
29		Kolumna wężowa Potidajczyków
30		Dar wotywny Daochosa (pomnik Tesalijczyków)	ok. 336–332 p.n.e.[42]	Prostokątna eksedra, na której stało 9 posągów; dar Daochosa II z Farsali[42] .
31		Pomnik Kraterosa
32		Rydwan Rodyjczyków
33		Eksedra królów Argos	ok. 370 p.n.e.[43]	Półokrągła eksedra, na której stało 10 brązowych posągów argiwskich królów i herosów[43] .
34		Eksedra Epigonów		Półokrągła eksedra, na której stały posągi[44] .
35		Ołtarz wotywny Tarasu
36		Ołtarz wotywny Aten, Arkadii, Argos i Sparty
37		Byk Kerkyrczyków	490–480 p.n.e.[45]	Brązowy posąg byka, ufundowany przez Kerkyrczyków, po którym zachowała się baza[45].
38		Mur temenosu
39		Agora rzymska	Okres rzymski	Agora ze stoą w porządku jońskim, na której znajdowały się sklepiki z dewocjonaliami poświęconymi Apollinowi[20]. Agorę zdobiło wiele posągów przedstawiających cesarzy rzymskich i inne osobistości cesarstwa[20].
40		Święta Droga	Okres archaiczny[46]	Główna droga prowadząca przez sanktuarium od wejścia do ołtarza ufundowanego przez mieszkańców Chios i świątyni Apollina została zbudowana w okresie archaicznym i wybrukowana w późnym okresie rzymskim[46] . Droga prowadziła zygzakiem w górę zbocza, przy niej wznoszono skarbce, pomniki wotywne oraz pomniki upamiętniające ważne wydarzenia, m.in. sojusze polityczne, zwycięstwa w igrzyskach pytyjskich lub zwycięstwa militarne – rzeźby wotywne stały wzdłuż pierwszego odcinka drogi, skarbce wzdłuż drugiego, a pomniki wotywne w bezpośrednim sąsiedztwie świątyni Apollina[46] . Pielgrzymi do wyroczni kroczyli drogą w dziewiątym dniu każdego miesiąca, by na jej szczycie złożyć ofiarę na ołtarzu i otrzymać miejsce w kolejce do wyroczni[46] [d]. Współcześnie zwiedzający Delfy nadal podążają tą samą trasą[46] .
41		Droga do stadionu	ok. 500–400 p.n.e.[48]	Stadion w kształcie litery U położony na stoku na północnym zachodzie, powyżej sanktuarium, mieścił 7000 widzów[48] .

Sanktuarium Ateny Pronaja (pol. „Ateny Strażniczki Świątyni”), tzw. Marmaria (pol. „Marmury”) z uwagi na ilość starożytnych marmurów^[49], znajdowało się poniżej sanktuarium Apollina^[1].

Do dziś zachowały się pozostałości trzech świątyń poświęconych Atenie – dwóch wcześniejszych wzniesionych z tufu z poł. VII w. p.n.e. i z ok. roku 500 p.n.e., i trzeciej zbudowanej z wapienia po trzęsieniu ziemi ok. 373 roku p.n.e.^[3]  Po eolskim skarbcu Massalczyków pozostał jedynie charakterystyczny kapitel z liśćmi palmowymi^[3] . Charakterystyczny tolos, o średnicy 13,5 m^[50], został częściowo odrestaurowany^[3] . Przed świątynią Ateny zachowały się m.in. pozostałości ołtarzy Ateny oraz Higiei i Ejlejtyi^[3] . Z posągu cesarza Hadriana ocalała tylko baza^[3] .

Numer na planie	Zdjęcie (stan współcześnie)	Nazwa	Rok budowy	Opis
1		Świątynia Ateny Pronaja	ok. 500 p.n.e.[51]	Świątynia dorycka (6×12 kolumn), zniszczona przez lawiny kamieni i trzęsienie ziemi w 373 roku p.n.e.[51]
2		Nowa świątynia Ateny	ok. 370–360 p.n.e.[52]	Prostylos wzniesiony na zachód od Tolosu, zastąpił wcześniejszą świątynię zniszczoną przez lawiny kamieni[52] .
3		Tolos	ok. 380–360 p.n.e.[53]	Tolos wzniesiony w porządku doryckim otoczony kolumnadą, we wnętrzu 10 półkolumn w porządku korynckim; zaprojektowany najprawdopodobniej przez Teodorosa z Fokei[53] [1].
4		Skarbiec Massalczyków	ok. 530 p.n.e.[54]	Niewielki budynek przypominający świątynię w centrum sanktuarium z charakterystycznymi kolumnami o bazie jońskiej, doryckim trzonie i kapitelu bazującym na egipskich kapitelach palmetowych[54] .
5		Skarbiec dorycki	ok. 490–460 p.n.e.[55]	Niewielki budynek przypominający świątynię wzniesiony w porządku doryckim[55] .
6		Temenos herosów
7		Ołtarz Ateny Pronaja
8		Ołtarz Higiei i Ejlejtyi
9		Niezidentyfikowany ołtarz archaiczny
10		Niezidentyfikowany budynek
11		Baza posągu cesarza Hadriana

Muzeum archeologiczne położone jest u stóp głównego kompleksu archeologicznego, na wschód od miejscowości Delfy, w pobliżu głównej drogi. W muzeum przechowywana jest kolekcja zabytków związanych ze starożytnymi Delfami, wśród których znajduje się najstarsza znana notacja muzyczna. Obok muzeum usytuowana jest kawiarnia oraz urząd pocztowy. Nieco dalej na wschód położony jest gimnazjon i tolos; ich zwiedzanie jest darmowe.

• Kristin M. Heineman: The Decadence of Delphi: The Oracle in the Second Century AD and Beyond. Routledge, 2017. ISBN 978-1-317-03627-2. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• R. Kolonia: Ancient theatre of Delphi. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Delfy. W: Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985. ISBN 83-06-00861-8. (pol.).
• E. Partida: Delphi – History. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• E. Partida: Delphi – Description. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Temple of Apollo (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Bouleuterion (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Lesche of the Knidians (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Newer Temple of Athena (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Prytaneion (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Stadium (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Stoa of Attalos I (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Stoa of the Athenians (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Tholos (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Aeolians (XII) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Athenians (XI) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Boeotians (VII) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Corinthians (XXIV) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Cyreneans (XIII) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Knidians (XXV) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Massalians (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Megarians (V) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Potidaians (VIII) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Sikyonians (III) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Siphnians (IV) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Treasury of the Thebans (VI) (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, West Stoa (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Doric Treasury (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Exedra of the Epigones (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Exedra of the Kings of Argos (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Monument of the Thessalians (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Perseus Digital Library Project: Delphi, Temple of Athena Pronaia (Building). [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Photios M. Petsas: Delphi: Monuments and Museum. Athens: Krene Editions, 2019. (ang.).
• Zdzisław Piszczek (red.): Mała encyklopedia kultury antycznej. Warszawa: PWN, 1990. ISBN 83-01-03529-3.
• lesche, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-05-12] .
• Klaus Fittschen: Müller, Karl Otfried (bis 1818 nur Taufname Karl). W: Neue Deutsche Biographie. T. 18. 1997, s. 323–326. (niem.).
• S. Raptopoulos: The Sacred Way. [w:] Ministry of Culture and Sports [on-line]. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Michael Scott: Delphi: A History of the Center of the Ancient World. Princeton University Press, 2014. ISBN 978-1-4008-5132-4. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
• Katarzyna Wójcikowska. Skarbce greckie w okresie archaicznym i klasycznym. Analiza i porównanie architektoniczne na przykładzie sanktuariów w Delfach i Olimpii. „Studia i Materiały Archeologiczne”. 14, s. 285–303, 2009. [dostęp 2019-05-12]. (pol.). 

• strona domowa miasta (gminy) Delfy