Świątynia grecka

Świątynia grecka – budowla w starożytnej Grecji pełniąca funkcję „domu bóstwa”, mieszcząca posąg będący przedmiotem kultu^[1].

Historia

Pierwsze obrzędy religijne ludów greckich odbywały się pod gołym niebem, na symbolicznie wydzielonej przestrzeni nazywanej temenos^[2]. Stawiano tam ołtarz, kopiec lub kapliczkę. Przykładem takiego obszaru są Delfy. Najstarszą znaną świątynię grecką odkryto na wyspie Keos^{[potrzebny przypis]}. Pochodzi ona z XVIII–XVII wiek p.n.e. Jednak okres rozwoju budowy świątyń, na podstawie zachowanych obiektów, ich ruin i wykopalisk, datuje się dopiero na czasy od VIII–VII wiek p.n.e.

Forma świątyni wykształciła się ok. 1050 p.n.e. – struktura z drewna z kolumnami otaczającymi centralne pomieszczenie^[2]. Konstrukcja ta mogła imitować temenos – z kolumnami symbolizującymi drzewa^[2]. Świątynie wznoszono początkowo z drewna i cegieł glinianych – grecki geograf Pauzaniasz w swoim opisie Olimpii wspominał o dębowej kolumnie w świątyni Hery (wczesny VI w. p.n.e.^[3])^[4]. Później do budowy świątyń używano kamienia – wapienia i marmuru^[4].

Świątynie pochodzące z VIII w. p.n.e. mają kształt megaronu. Wzorowane są na ówczesnych domach mieszkalnych, bowiem budowano „dom bóstwa”. Pomieszczenie, w którym stał posąg – cella (naos), przykryte było płaskim dachem. Przed wejściem stały dwie kolumny. Za nimi znajdował się mały taras – pronaos – umieszczony pomiędzy dwiema wysuniętymi ścianami zakończonymi antami (templum in antis). Ten typ świątyni nazywa się distylos in antis. Przykładem takiej świątyni jest dorycka świątynia Temidy w Rammos z około roku 500 p.n.e. Częściej korzystano z takiego rozwiązania przy budowie skarbców świątynnych. Po dodaniu opistodomosu i dwóch kolumn z tyłu takiej świątyni otrzymano typ świątyni zwany amfidistylos in antis.

Dalszy rozwój świątyń to wysunięcie kolumn przed front świątyni, przy jednoczesnym skróceniu ścian bocznych. W ten sposób powstał prostylos oraz amfiprostylos – po dodaniu szeregu kolumn za świątynią (np. świątynia Nike Bezskrzydłej – Apteros w Atenach).

Kolejny etapy rozwoju świątyń greckich to otoczenie kolumnadą, najczęściej w jednym lud dwóch rzędach: peripteros (dorycka świątynia Zeusa w Olimpii), pseudoperipteros, dipteros (jońska świątynia Artemidy w Efezie) oraz pseudodipteros. Na kolumnadzie spoczywało belkowanie (architraw, fryz i gzyms) a na nim dwuspadowy dach. Pomiędzy dachem a belkowaniem, z przodu i z tyłu, znajdował się trójkątny tympanon, gładki lub wypełniony rzeźbą.

Plan typowej świątyni greckiej

Centralną częścią świątyni był naos – cella – gdzie przechowywano posąg bóstwa, któremu poświęcona była świątynia^[4]. W tylnej części znajdował się zazwyczaj adyton. Do naosu prowadził przedsionek – pronaos – często z dwoma kolumnami pomiędzy antami^[4]. Z tyłu, za cellą mieścił się opistodomos^[4]. Naos był zazwyczaj otoczony (pojedynczą lub podwójną) kolumnadą^[4].

Typy świątyń greckich

źródło^[1]

Ze względu na układ kolumn

prostylos – z kolumnadą tylko przed pronaosem, zwykle są to cztery kolumny
amfiprostylos – z kolumnada, złożoną na ogół z czterech kolumn w elewacjach frontowej i tylnej, np. świątynia Ateny Nike na Akropolu w Atenach.
peripteros (perypter) – świątynia otoczona pojedynczą kolumnadą, np. Partenon na Akropolu w Atenach.
pseudoperipteros (pseudoperypteros, pseudoperypter) – układ gdzie kolumnadę dookoła naosu zastąpiono półkolumnami wtopionymi w ścianę celli^[5].
dipteros (dypteros) – świątynia, którą otacza podwójna kolumnada. Szczególnie popularna w architekturze jońskiej. Najsłynniejszym przykładem dipterosu jest świątynia Artemidy w Efezie, tzw. Artemizjon
pseudodipteros – podobnie jak dipteros ma dwa rzędy kolumn biegnące dookoła, ale drugi rząd jest wtopiony w ścianę budynku. Pseudodipterosem był na przykład Herajon (świątynia Hery) niedaleko Paestum w południowych Włoszech.
tripteros (trypteros) – otoczony potrójną kolumnadą, był zdecydowanie rzadziej stosowany niż peripteros i dipteros.

Ze względu na liczbę kolumn w fasadzie

distylos – z dwoma kolumnami w fasadzie
- templum in antis (distylos in antis) – najprostszy typ świątyni greckiej w formie megaronu z dwoma kolumnami przed wejściem. Ściany przedsionka (pronaosu) zakończone były antami.
- amfidistylos in antis – świątynia z ustawionymi dwoma kolumnami na tyłach świątyni
tetrastylos – z czterema kolumnami w fasadzie
pentastylos – z pięcioma kolumnami w fasadzie
heksastylos – z sześcioma kolumnami w fasadzie
heptastylos – z siedmioma kolumnami w fasadzie
oktostylos – z ośmioma kolumnami w fasadzie
enneastylos – z dziewięcioma kolumnami w fasadzie
dekastylos – z dziesięcioma kolumnami w fasadzie
dodekastylos – z dwunastoma kolumnami w fasadzie, np. dorycka świątynia Telesterion w Eleuzis (ok. 430 r. p.n.e.)

Ze względu na odległość między kolumnami

pyknostylos – o wąskim rozstawie kolumn (1 1/2 średnicy kolumn)
systylos – o szerszym rozstawie kolumn niż pyknostylos (2 średnice kolumn)
eustylos – typowy rozstaw kolumn (2 1/4 średnicy kolumn)
diastylos – poszerzony rozstaw kolumn (3 średnice kolumn)
aerostylos – najszerszy rozstaw kolumn (3 1/2 średnicy kolumn)

Distylos in antis
Amfidistylos in antis
Prostylos
Amfiprostylos
Peripteros
Dipteros

Starożytne świątynie greckie

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Historia Sztuki. Tom 19 Słownik terminów artystycznych i architektonicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 145-146. ISBN 978-83-62095-59-9.
↑ ^a ^b ^c Leland M. Roth, Amanda Roth Clark: Understanding Architecture: Its Elements, History, and Meaning. Westview Press, 2013, s. 234. ISBN 978-0-8133-4903-9. [dostęp 2016-08-07].
↑ Janina K. Darling: Architecture of Greece. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 195. ISBN 978-0-313-32152-8. [dostęp 2016-08-02].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fred S. Kleiner: Gardner’s Art through the Ages: The Western Perspective. Cengage Learning, 2009, s. 95. ISBN 978-0-495-57360-9. [dostęp 2016-08-07].
↑ S. Parnicki-Pudełko: Architektura starożytnej Grecji. Arkady, 1985, s. 74.

[PWN145–146-1] Historia Sztuki. Tom 19 Słownik terminów artystycznych i architektonicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 145-146. ISBN 978-83-62095-59-9.

[Roth234-2] Leland M. Roth, Amanda Roth Clark: Understanding Architecture: Its Elements, History, and Meaning. Westview Press, 2013, s. 234. ISBN 978-0-8133-4903-9. [dostęp 2016-08-07].

[Darling195-3] Janina K. Darling: Architecture of Greece. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 195. ISBN 978-0-313-32152-8. [dostęp 2016-08-02].

[Kleiner95-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fred S. Kleiner: Gardner’s Art through the Ages: The Western Perspective. Cengage Learning, 2009, s. 95. ISBN 978-0-495-57360-9. [dostęp 2016-08-07].

[Parnicki74-5] S. Parnicki-Pudełko: Architektura starożytnej Grecji. Arkady, 1985, s. 74.

[1]