Ciborowate

Ciborowate
	; Morfologia sitowia
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	ciborowate
	Nazwa systematyczna
	Cyperaceae Juss.; Gen. Pl.: 26. 04.08.1789
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ciborowate, turzycowate (Cyperaceae Juss.) – rodzina roślin w rzędzie wiechlinowców. Obejmuje około 5500 gatunków zgrupowanych w 109 rodzajów^[3]. Rodzina jest kosmopolityczna – jej przedstawiciele spotykani są na całym świecie, szczególnie często w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego. Zajmują najczęściej siedliska mokradłowe^[4]. Są to rośliny zielne cechujące się znaczną redukcją kwiatów^[5]. Charakterystyczne są także trójkanciaste, pełne łodygi z trawiastymi liśćmi wyrastającymi w trzech rzędach^[4].

Znaczenie użytkowe mają liczne gatunki wykorzystywane w plecionkarstwie i do wyrobu papieru. Organy podziemne kilku gatunków są spożywane^[4].

Morfologia

Pokrój: Należą tu rośliny jednoroczne i byliny, rzadko drewniejące lub pnące^[5]. Zwykle są to rośliny kłączowe, z łodygą pełną, trójkanciastą^[4]. W zależności od długości rozgałęziających się sympodialnie kłączy i rozłogów rośliny te rosną w kępach lub tworząc różnej wielkości gęste lub luźne płaty^[6].

Liście: Trawiaste, wyrastają w trzech rzędach otaczając łodygę zamkniętymi pochwami (rzadko pochwy są otwarte np. u Coleochloa^[6]). W wielu gatunków skupione są u nasady łodygi. Liście nasycone są krzemionką. Blaszka jest całobrzega lub drobnopiłkowana. Liście mają użyłkowanie równoległe, pozbawione są języczka i przylistków^[4]. U niektórych gatunków (np. ponikła i oczeretu) liście są bardzo zredukowane lub obecne tylko u młodych roślin.
Kwiaty: Obupłciowe (sitowie, ponikło, wełnianka) lub rozdzielnopłciowe (turzyca, Scleria), wiatropylne, zebrane w kłosy. Poszczególne kłosy mogą być skupione w różnorodne kwiatostany złożone – kłosokształtne, wiechowate lub baldachy. Kwiatostany bywają wsparte podsadką, a poszczególne kwiaty w kłosie – przysadkami. Przysadki mogą wyrastać spiralnie (np. u kłoci) lub w dwóch rzędach (np. u cibory). Okwiat zredukowany jest do szczecinek, łusek, czasem błoniastych, lub brak go zupełnie (np. u sitowia i Bulbostylis). Pręciki są wolne, zwykle trzy (6 jest u Arthrostylis, a ponad 12 u Evandra). Główka pręcika podługowata do równowąskiej, z dwoma pylnikami, komory pyłkowe pękają podłużnymi bruzdami, nitka od nasady główki wnika między pylniki w postaci łącznika (basifixed). Słupek jeden, górny, zbudowany z trzech owocolistków (dwóch u części gatunków z rodzaju cibora Cyperus), ale jednokomorowy i z jednym zalążkiem. Szyjka słupka na końcu rozwidlona widlasto lub na trzy łatki^[4].
Owoc: Orzeszek spłaszczony dwustronnie lub trójkanciasty. Często z osadzonym, trwałym słupkiem i szczecinkowatym okwiatem^[4].

Systematyka

Około 35% rodzajów w rodzinie jest monotypowych, do 26% należy od 2 do 5 gatunków, jest tu też 7 rodzajów liczących ponad 200 gatunków w tym cibora (Cyperus) z 686 gatunkami i turzyca (Carex) z 1757 gatunkami^[3]. Cała rodzina jest uznawana za takson monofiletyczny siostrzany względem rodziny sitowatych. Zaliczany zwykle^[2]^[4] do tej ostatniej rodziny rodzaj Oxychloe ma cechy pierwotne, właściwe obu rodzinom i niektóre analizy taksonomiczne umieszczają go jako takson bazalny w obrębie ciborowatych^[4].

Pozycja rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd wiechlinowce (Poales), rodzina ciborowate (Cyperaceae). Rodzina stanowi grupę siostrzaną dla rodziny sitowatych Juncaceae, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną rodziny turniowatych Thurniaceae^[2].

wiechlinowce

	pałkowate Typhaceae

	bromeliowate Bromeliaceae

Rapateaceae

	łuczydłowate Xyridaceae

	niedotrawowate Eriocaulaceae

majakowate Mayacaceae

turniowate Thurniaceae

	sitowate Juncaceae

	ciborowate Cyperaceae

rześciowate Restionaceae

biczycowate Flagellariaceae

wiechlinowate Poaceae

	Ecdeiocoleaceae

	żuanwiliowate Joinvilleaceae

Podział rodziny^[7]^[8]

Podrodzina: Mapanioideae

plemię Chrysitricheae

Capitularina Kern
Chorizandra R.Br.
Chrysitrix L.
Exocarya Benth.
Lepironia Rich.

plemię Hypolytreae

Diplasia Rich.
Hypolytrum Rich.
Mapania Aubl.
Paramapania Uittien
Principina Uittien
Scirpodendron Zipp. ex Kurz
Thoracostachyum Kurz

Podrodzina Cyperoideae

plemię Abildgaardieae

Abildgaardia Vahl
Actinoschoenus Benth.
Arthrostylis R.Br.
Bulbostylis Kunth
Crosslandia W.Fitzg.
Fimbristylis Vahl
Nelmesia Van der Veken
Nemum Desv.
Trachystylis S.T.Blake
Trichoschoenus J.Raynal
Zulustylis Muasya

plemię Bisboeckelereae

Becquerelia Brongn.
Bisboeckelera Kuntze
Diplacrum R.Br.

plemię Cariceae

Carex L. – turzyca (w tym m.in. kobrezja Kobresia, Uncinia)

plemię Cladieae

Cladium P.Browne – kłoć
Rhynchocladium T.Koyama

plemię Cryptangieae

Cephalocarpus Nees
Didymiandrum Gilly
Everardia Ridl.
Exochogyne C.B.Clarke
Lagenocarpus Nees

plemię Cypereae

Androtrichum (Brongn.) Brongn.
Ascopholis C. E. C. Fisch.
Chamaexiphium Hochst.
Courtoisina Sojak
Cyperus L. – cibora
Dracoscirpoides Muasya
Ficinia Schrad.
Hellmuthia Steud.
Isolepis R.Br. – sitniczka
Karinia Reznicek & McVaugh
Marisculus Goetgh.
Scirpoides Seg. – hołoszeń

plemię Dulichieae

Blysmus Panz. ex Schult. – ostrzew
Dulichium Pers.

plemię Eleocharideae

Eleocharis R.Br. – ponikło

plemię Fuireneae

Actinoscirpus (Ohwi) R.W.Haines & Lye
Bolboschoenus (Asch.) Palla – sitowiec
Fuirena Rottb.
Pseudoschoenus (C. B. Clarke) Oteng-Yeb.
Schoenoplectiella Lye
Schoenoplectus (Rchb.) Palla – oczeret

plemię Rhynchosporeae

Pleurostachys Brongn.
Rhynchospora Vahl – przygiełka
Syntrinema H. Pfeiff.

plemię Schoeneae

Anthelepis R. L. Barrett et al.
Asterochaete Nees
Baumea Gaudich.
Calyptrocarya Nees
Capeobolus Browning
Carpha Banks & Sol. ex R.Br.
Caustis R.Br.
Costularia C.B.Clarke
Cyathochaeta Nees
Cyathocoma Nees
Epischoenus C.B.Clarke
Evandra R.Br.
Gahnia J.R.Forst. & G.Forst.
Lepidosperma Labill.
Machaerina Vahl
Mesomelaena Nees
Morelotia Gaudich.
Neesenbeckia Levyns
Oreobolus R.Br.
Ptilothrix K. L. Wilson
Reedia F. Muell.
Schoenus L. – marzyca
Tetraria P.Beauv.
Trianoptiles Fenzl ex Endl.
Tricostularia Nees ex Lehm.

plemię Scirpeae

Amphiscirpus Oteng-Yeb.
Cypringlea M. T. Strong
Eriophorum L. – wełnianka
Erioscirpus Palla
Oreobolopsis Koyama & Guagl.
Phylloscirpus C.B.Clarke
Rhodoscirpus É. Lév. et al.
Scirpus L. – sitowie
Sumatroscirpus Oteng-Yeb.
Trichophorum Pers. – wełnianeczka
Zameioscirpus Dhooge & Goetgh.

plemię Sclerieae

Scleria Bergius

plemię Trilepideae

Afrotrilepis (Gilly) J.Raynal
Coleochloa Gilly
Microdracoides Hua
Trilepis Nees

Rodzaje z podrodziny Cyperoideae o niejasnej pozycji systematycznej:

Koyamaea W.W.Thomas & Davidse

Rodzaje reprezentowane we Florze Polski^[9]

cibora (Cyperus)
hołoszeń (Scirpoides)
kłoć (Cladium)
marzyca (Schoenus)
oczeret (Schoenoplectus)
ostrzew (Blysmus)
ponikło (Eleocharis)
przygiełka (Rhynchospora)
sitniczka (Isolepis) (w tym sitnik Eleogiton)
sitowie (Scirpus)
sitowiec (Bolboschoenus)
turzyca (Carex)
wełnianeczka (Trichophorum)
wełnianka (Eriophorum)

Zastosowanie

Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne. W tej roli sadzona jest często m.in. cibora papirusowa Cyperus papyrus, która już w starożytnym Egipcie wykorzystywana była jako surowiec do wyrobu papieru. W tym samym celu stosuje się łodygi kłoci Cladium effusum. Łodygi i liście turzycy drżączkowatej Carex brizoides oraz Lapironia mucronata wykorzystywane są w tapicerce do wypełniania materaców i wyściełania mebli. Te same rośliny, a także oczeret jeziorny Scirpus lacutris, wykorzystywane są w plecionkarstwie. Z pędów Scirpus totara wykonuje się łodzie typu kanoe. Spożywa się podziemne, bulwiasto zgrubiałe organy cibory jadalnej (zwanej też migdałem ziemnym) Cyperus esculentus oraz ponikła słodkiego Eleocharis dulcis^[4].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-25] (ang.).
↑ ^a ^b M. Muasya, D. Simpson, G. Verboom, P. Goetghebeur, R. Naczi, M. Chase, E. Smets: Phylogeny of Cyperaceae Based on DNA Sequence Data: Current Progress and Future Prospects. [w:] Bot. Rev. 75 [on-line]. 2009. s. 2–21. [dostęp 2010-11-08]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Gurcharan Singh: Plant Systematics. An Integrated Approach. Enfield, Plymouth: Science Publishers, Inc., 2004, s. 376-378. ISBN 1-57808-351-6.
↑ ^a ^b Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 250-262. ISBN 978-0-12-374380-0.
↑ ^a ^b Rośliny kwiatowe. Wielka Encyklopedia Przyrody. Warszawa: Muza SA, s. 451. ISBN 83-7079-779-2.
↑ List of genera in family CYPERACEAE. [w:] Vascular Plant Families and Genera [on-line]. Kew Gardens. [dostęp 2010-11-08]. (ang.).
↑ Family Cyperaceae Juss., nom. cons., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-01-27] .
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-10-25] (ang.).

[phylogeny-3] M. Muasya, D. Simpson, G. Verboom, P. Goetghebeur, R. Naczi, M. Chase, E. Smets: Phylogeny of Cyperaceae Based on DNA Sequence Data: Current Progress and Future Prospects. [w:] Bot. Rev. 75 [on-line]. 2009. s. 2–21. [dostęp 2010-11-08]. (ang.).

[singh-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Gurcharan Singh: Plant Systematics. An Integrated Approach. Enfield, Plymouth: Science Publishers, Inc., 2004, s. 376-378. ISBN 1-57808-351-6.

[simpson-5] Michael G. Simpson: Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London: Elsevier, 2010, s. 250-262. ISBN 978-0-12-374380-0.

[encyk-6] Rośliny kwiatowe. Wielka Encyklopedia Przyrody. Warszawa: Muza SA, s. 451. ISBN 83-7079-779-2.

[kew-7] List of genera in family CYPERACEAE. [w:] Vascular Plant Families and Genera [on-line]. Kew Gardens. [dostęp 2010-11-08]. (ang.).

[grin-8] Family Cyperaceae Juss., nom. cons., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-01-27] .

[mirek-9] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[1]