Urzędy senatorskie

Pierwszym senatorem był interrex, prymas, arcybiskup gnieźnieński.

Zgodnie z Porządkiem Rady Koronney, Polskiey y Litewskiey, iako iuż iedney Rzpltey, postanowionym przez Krola I. M. y Radę Koronną, w Lublinie, na Seymie Walnym spolnym roku P. 1569^[1], szli za nim senatorowie duchowni: arcybiskup lwowski, biskup krakowski, biskup kujawski, biskup wileński^[2], na zmianę z biskupem poznańskim, biskup płocki^[3] na zmianę z biskupem warmińskim^[4], biskup łucki^[4], biskup przemyski, biskup miednicki (żmudzki), biskup chełmiński^[4], biskup chełmski, biskup kijowski^[4], biskup kamieniecki, biskup smoleński^[5]. W 1593 włączono biskupa wendeńskiego^[4].

Najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski.

Po nim następowali wojewodowie i wyróżnieni kasztelanowie (wileński, trocki): wojewoda krakowski na zmianę z wojewodą poznańskim, wojewoda wileński, wojewoda sandomierski, kasztelan wileński, wojewoda sieradzki, wojewoda trocki, wojewoda kaliski, kasztelan trocki, wojewoda łęczycki, starosta generalny żmudzki, wojewoda brzeski (kujawski), wojewoda kijowski, wojewoda inowrocławski, wojewoda ruski, wojewoda wołyński, wojewoda podolski, wojewoda smoleński, wojewoda lubelski, wojewoda połocki, wojewoda bełski, wojewoda nowogrodzki, wojewoda płocki, wojewoda witebski, wojewoda mazowiecki, wojewoda podlaski, wojewoda rawski, wojewoda brzeski litewski, wojewoda chełmiński, wojewoda mścisławski, wojewoda malborski, wojewoda bracławski, wojewoda pomorski i wojewoda miński. Od 1598 doszły 3 nowe województwa: wojewoda wendeński, wojewoda parnawski i wojewoda dorpacki (także znany jako wojewoda derpski). W 1635 utworzono województwo czernihowskie, od 1667 już tylko tytularne, a wojewoda czernihowski zasiadał w senacie jako ostatni z wojewodów.

Dalej trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzeskokujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki, kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzeskolitewski, brześciański), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański, kasztelan miński, kasztelan mazowiecki^[7].

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: kasztelan inflancki; kasztelan czernihowski; kasztelan sandecki (sądecki); kasztelan międzyrzecki; kasztelan wiślicki; kasztelan biecki; kasztelan rogoziński; kasztelan radomski; kasztelan zawichostski (zawichojski); kasztelan lendzki (lądzki); kasztelan szremski (śremski); kasztelan żarnowski; kasztelan małogoski; kasztelan wieluński; kasztelan przemyski; kasztelan halicki; kasztelan sanocki; kasztelan chełmski; kasztelan dobrzyński; kasztelan połaniecki; kasztelan przementski (przemęcki); kasztelan krzywiński ; kasztelan czchowski (czechowski); kasztelan nakielski; kasztelan rozprzański (rozpierski); kasztelan biechowski; kasztelan bydgoski; kasztelan brzeziński; kasztelan kruświcki (kruszwicki); kasztelan oświęcimski; kasztelan kamiński (kamieński); kasztelan spycimirski (spicymierski); kasztelan inowłodzki; kasztelan kowalski; kasztelan santocki; kasztelan sochaczewski; kasztelan warszawski; kasztelan goślicki (gostyniński); kasztelan wiski; kasztelan raciąski; kasztelan sierpecki (sierpski); kasztelan wyszogrodzki; kasztelan rypiński; kasztelan zakroczymski; kasztelan ciechanowski; kasztelan liwski, kasztelan słoński; kasztelan lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy kasztelana wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.

Na końcu senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowrocławski.

Formalnie ostatni w hierarchii (choć w rzeczywistości ich znaczenie było pierwszoplanowe) znajdowali się ministrowie. Od 1569 w senacie było ich dziesięciu, w następującej kolejności: marszałek wielki koronny, marszałek wielki litewski, kanclerz wielki koronny, kanclerz wielki litewski, podkanclerzy koronny, podkanclerzy litewski, podskarbi wielki koronny, podskarbi wielki litewski, marszałek nadworny koronny, marszałek nadworny litewski. Teoretycznie odpowiedni ministrowie koronni i litewscy byli sobie równi, ale w praktyce pierwszeństwo brali dygnitarze koronni, gdyż król częściej przebywał w Koronie. Ze znaczniejszych dygnitarzy w senacie nie zasiadali hetmani ponieważ urząd ten uformował się w XVI wieku, kiedy skład senatu był już sformalizowany (po Unii Lubelskiej). Jednak hetmani bardzo często zasiadali w senacie z racji posiadania też innych godności (wojewodzińskich bądź kasztelańskich).

Dopiero w 1768 do senatu z urzędu zaliczeni zostali obaj hetmani wielcy, a w 1775 podskarbi nadworni.

Hierarchia senatorów odpowiadała starszeństwu diecezji, województw i ziem. Miała znaczenie nie tylko podczas obrad senatu, ale i ustalała szczeble kariery urzędniczej, a w zasadzie godności honorowych jakimi były zasadniczo senatorskie urzędy świeckie z wyjątkiem ministerialnych.

Mianowanie urzędników senatorskich leżało w kompetencji króla. Prawo to było ograniczone dożywotnością urzędów. Tu z pomocą władcom przyszła niska teoretycznie ranga urzędników ministerialnych. Niewygodnego ministra można było się pozbyć awansując go na godniejsze, ale praktycznie mało znaczące stanowisko kasztelana czy wojewody. Innym powodem utraty urzędu było skazanie przez sąd sejmowy.

Poniżej przedstawiona została lista urzędów senatorskich w poszczególnych województwach I Rzeczypospolitej^[8].

• incompatibilitas
• ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
• urzędy ziemskie
• alternata
• senatorowie rezydenci

• Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w.. nonpossumus.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-09)]. z Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie