Valkhof

De plek wordt in 1639 vermeld als Het Valckhoff. De benamingen Buitenhof en Hofberg komen tot en met de 19e eeuw ook voor.^[1]

Waar de naam zelf vandaan komt, is niet zeker. Het tweede deel, "hof", lijkt oorspronkelijk betrekking te hebben gehad op een bijgebouw waar vermoedelijk dieren werden gehouden. Een geopperde verklaring is dat Lodewijk de Vrome^[bron?] in de 9e eeuw valken hield op de voorplaats van het toenmalige paleishof. De plek waar dit gebouw stond kwam dan echter mogelijk weer niet precies overeen met het terrein dat tegenwoordig "het Valkhof" heet.

Anderen zien er eerder een verbastering in van 'Frankenhof', 'Vahalenhof' of zelfs 'Waalhof'.^[2]

Het Valkhofpark wordt gekenmerkt door groene gazons, oude bomen en kronkelende wandelpaden.

Het bevat enkele historische overblijfselen, die tegenwoordig zijn aangewezen als rijksmonument. Dit zijn met name de Sint-Nicolaaskapel, een romaanse kapel uit de 11e eeuw, en de zogenoemde Barbarossa-ruïne, beide restanten van de middeleeuwse burcht.

Het park biedt daarnaast panoramische uitzichten over de stad en de rivier de Waal.

Het park is via een loopbrug direct verbonden met het Kelfkensbos-plein. Hieronder bevindt zich een parkeergarage. Ook is het Museum Het Valkhof hier gelegen, met daarachter het Hunnerpark.

De Burchtstraat loopt vanaf het Valkhof naar het echte centrum van de stad.

Waar nu het park ligt, stond vanaf de 12e tot het eind van de 18e eeuw de Valkhofburcht. Deze burcht had zowel een belangrijke defensieve als een bestuurlijke functie voor de hele stad. Nog eerder, in de Romeinse tijd, was hier een Romeins legerkamp (castrum) gevestigd. In de nabijheid hiervan zou, omstreeks het jaar 100, de stad die als "Romeins Nijmegen" geldt ontstaan: Ulpia Noviomagus Batavorum.

De allereerste parochiekerk die Nijmegen ooit gehad heeft, de Gertrudiskerk, moet in de 7e eeuw dan wel begin 8e eeuw aan het Valkhof zijn gebouwd. Onbekend is wie de stichter was of wat de precieze locatie van de kerk was; de plek waar later de Voerweg kwam lijkt het waarschijnlijkst. Deze kerk moet omstreeks 1254 weer zijn afgebroken (de nog altijd bestaande Stevenskerk in het echte centrum kwam ervoor in de plaats).^[3]

Reeds in de vroege middeleeuwen moet het Valkhof een belangrijke rol hebben gespeeld in de geschiedenis van zowel Nijmegen als het hele toenmalige Frankische rijk. Karel de Grote liet hier, naar algemeen wordt aangenomen, rond 777 de Valkhofpalts bouwen. In de eerste paar eeuwen daarna vervulde deze palts een belangrijke rol als bestuurlijke residentie. De palts werd rond 880 voor het eerst verwoest door de Noormannen, om daarna weer te worden herbouwd.^[4] In 1047 liet Godfried II van Opper-Lotharingen de palts uiteindelijk definitief platbranden, tijdens een opstand tegen keizer Hendrik III.^[5]

Tussen 1152 en 1155 bouwde keizer Frederik I Barbarossa wallen en muren om Nijmegen. Hij gaf ook de burcht, die toen nog vol in aanbouw was, zijn definitieve vorm.

Toen keizer Frederik II en zijn zoon Koenraad van de troon vervallen werden verklaard door paus Gregorius IX, greep graaf Otto II van Gelre deze gelegenheid aan om zich de burcht eigen te maken. Rooms-koning Willem II van Holland wilde zijn rechten op de burcht laten gelden, maar kon de onkosten die graaf Otto gemaakt had niet terugbetalen. Aldus verpandde Willem II de hele stad Nijmegen met haar onderhorigheden, inclusief de burcht, voor '16000 mark zilvers' aan graaf Otto, totdat deze som door de rooms-koning zou zijn terugbetaald. De stad bleef echter rijksstad en stond dus formeel nog altijd onder bescherming van het Duitse rijk (het Heilige Roomse Rijk).

Vanaf 1450-1500 ten slotte ontstond het burchtcomplex zoals dat op veel kaarten en prenten uit de eeuwen daarna te zien is (vooral de Donjon was zeer gezichtsbepalend).

Tijdens het beleg van 1794 drongen de Fransen tot aan de Maas en Waal door: op de burcht werd onder de leiding van Frederik van York vergaderd of de stad verdedigd moest worden. Op 27 oktober begonnen de Fransen een aanval op de voorposten bij Neerbosch. Op 2 november kwam de prins met zijn zoon langs. De bestuurders en magistraten verlieten de stad op 5 november, deels om bestuursredenen, deels uit lafheid. De Fransen beschoten vervolgens met groot geschut de stad, waarbij naar alle waarschijnlijkheid ook de burcht beschadigd raakte. Op 8 november verliet het garnizoen de stad en trokken de Fransen binnen.

De Valkhofburcht werd op 9 februari 1796 voor f 90.400 verkocht en is vervolgens goeddeels afgebroken, op de hierboven genoemde overblijfselen na.

Het park werd rond 1800 op vernieuwende wijze in Engelse stijl ontworpen door J.D. Zocher Sr. Zocher liet bij de ruïnes ook treurwilgen planten.^[6] Zo'n 30 jaar later paste Hendrik van Lunteren het ontwerp van het park ingrijpend aan; van het oorspronkelijke ontwerp van Zocher is hierdoor tegenwoordig niet veel meer zichtbaar.

Na de stadsuitbreiding van 1878 gaf de Vlaamse tuinarchitect Lieven Rosseels het park in 1886 nogmaals vrij drastisch opnieuw vorm. Er kwam nu ook een brug over de Voerweg naar het Kelfkensbos, naar een ontwerp van Jan Jacob Weve.^[7]

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er tegen de heuvel aan drie bunkers gebouwd, die door de Duitse bezetters werden gebruikt. Twee van de drie bunkers zijn in 1980 weer afgebroken. De Valkhofbunker bestaat nog, deze is gerestaureerd en is tegenwoordig een monument. Het park zelf liep geen zware oorlogsschade op.^[8]

In 1980 werd op het Kelfkensbos een Romeinse godenpijler van keizer Tiberius gevonden.

In 1999 werd hier het Museum Het Valkhof geopend, naar een ontwerp van Ben van Berkel.

Anno 2018 werd een Stauferstele opgericht op het Valkhof.^[9]

In 1978 werd de Valkhofvereniging opgericht, die zich ten doel stelt de resten van het Valkhof te beschermen en toegankelijk te maken.

In de periode 2005-2018 zijn er meerdere plannen op tafel gegooid om de burcht (in ieder geval de donjon) te herbouwen, maar geen daarvan heeft het tot dusver gehaald. Men is bang dat de rest van het Valkhof hierdoor teveel van zijn waarde als een van de oudste Nederlandse stadsparken zou verliezen.^[8]

Het park is sinds de jaren 90 de belangrijkste locatie van het muziekfestival De Affaire.

Twee balustrades aan de noordzijde zijn voorzien van Latijnse teksten, die eerder werden verwijderd en later weer zijn herplaatst.^[10]

De eerste tekst, op een balustrade bij de Sint-Nicolaaskapel, is van Constantijn Huygens. Deze tekst luidt:

Hic stetit, hic frendens Aquilas, hic lumine torvo Claudius ultrices vidit adesse manus

("Hier stond Claudius^{[noten 1]} en zag hij knarsetandend met grimmige blik de adelaars en de wrekende troepen naderen")

De andere tekst is een versregel uit Johannes Smetius' Nijmegen, stad der Bataven:

Quem dabis, haec possit qui dare cuncta, locum?

("Welke plaats zult gij tonen die deze [vier rivieren] tezamen kan tonen?").^[8]

Het Valkhof vormt samen met de Barbarossa-ruïne en de Sint Nicolaaskapel rijksmonument nummer 31192.

•  
  Spoorwegmonument
•  
  Barbarossa-ruïne
•  
  Stauferstele

• In de Betouw, Johannes, Lotgevallen en eindelyke ondergang van den van ouds alom vermaarden Burgt binnen Nymegen, Nijmegen 1797
• Lemmens, G.Th.M., et al., Het Valkhof te Nijmegen, Uitgeverij Dwarsstap, Nijmegen 1984, ISBN 9061689570
• Weve, Jan Jacob, De Valkhofburcht te Nijmegen, Gemeentearchief, Nijmegen 1994, ISBN 9071509052
• Th. Kuijper, Het Valkhof en Oud-Nijmegen, ca. 1930

• Geschiedenis van Nijmegen

• Valkhofburcht met park op monumentenlijst Nijmegen
• Valkhofvereniging
• Nijmegen.nl: Valkhofburcht en donjon
• Het Valkhof en Valkhofpark in Nijmegen
• Stichting Donjon, Nijmegen
• Brief van de staatssecretaris (pdf)