Օկտավիանոս Օգոստոս

Օկտավիանոսի հայրը՝ Գայոս Օկտավիոսը, ծագում էր հարուստ պլեբեյական ընտանիքից, որ պատկանել է հեծյալների դասին։ Հռոմում հայտնի է եղել Օկտավիոսների պլեբեյական տոհմը, որն իբր թե սկիզբ է առել թագավորական ժամանակներից։ Նրա ներկայացուցիչներն զբաղեցրել են կոնսուլի բարձրագույն պաշտոն 128, 87, 76 և 75 թվականներին։ Սակայն ապագա կայսեր ազգակցական կապն այդ Օկտավիոսների հետ պարզ չէ. որոշ պատմաբաններ ընդունում են Սվետոնիոսի՝ Օկտավիանոսի կենսագրի ներկայացրած վարկածն այն մասին, որ կայսեր նախնիներն ու կոնսուլ Օկտավիոսները եղել են մ.թ.ա. 230 թվականի կվեստոր Գնեոս Օկտավիոս Ռուֆոսի երկու որդիներից^[9], բայց մյուս պատմագիրները նրանց ազգակցական կապը համարում են Օգոստոսի կողմնակից այն պատմագիրների հորինածը, որոնք ցանկանում էին կայսեր համար ապահովել ավելի հեղինակավոր ծագումնաբանություն^[10]։

Օկտավիանոսի նախնիները սերել են Հռոմից ոչ հեռու գտնվող Վելիտրի քաղաքից (ժամանակակից Վելետրի) և զբաղվել են բանկային գործունեությամբ։ Ընտանիքը հայտնի է եղել այդ քաղաքում, և նրանց պատվին այտեղ կոչվել է փողոց^[11]։ Հեծյալների դասին պատկանելու փաստը եղել է ընտանիքի հարստության վկայություն։ Այնուամենայնիվ, Օկտավիանոսը չի եղել հռոմեական վերնախավի՝ նոբիլիտետի ներկայացուցիչ։ Այդ պատճառով Օկտավիանոսի հակառակորդները ընդգծել են նրա ազնվական ծագում ունենալը, իսկ ինքը Օկտավիանոսը հետագայում ձգտել է հեռանալ իր տոհմանունից։ Մարկոս Անտոնիոսը նույնիսկ պնդել է, թե իբր Օկտավիանոսի նախապապը եղել է ազատարձակ, բայց դա հավանաբար ճիշտ չէ^[12]։

Օկտավիանոսի մայրը՝ Աթիան, սերել է Հուլիոսների տոհմից։ Նա եղել է Կեսարի քրոջ՝ Հուլիայի և սենատոր Մարկոս Աթիոս Բալբոսի՝ Գնեոս Պոմպեոսի ազգականի դուստրը։ Նա եղել է Գայոս Օկտավիոսի երկրորդ կինը, որի հետ ամուսնացել է, ըստ տարբեր տվյալների, մ.թ.ա. շուրջ 65^[12] կամ 70 թվականներին^[13]։ Այդ միությունից ծնվել է նաև Օկտավիանոսի քույրը՝ Օկտավիա կրտսերը։ Գայոսի առաջին կնոջ՝ Անխարիայի մասին, որն ունեցել է Օկտավիա ավագին, ոչինչ հայտնի չէ։

Օկտավիանոսի ծննդյան ստույգ վայրը նշելը դժվար է եղել դեռ անտիկ դարաշրջանում։ Առավել տարածված է այն վարկածը, որ ապագա կայսրը ծնվել է մայրաքաղաքում^[9][14], բայց որոշ պատմագիրներ (օրինակ՝ Սվետոնիոսը և Դիոն Կասսիոսը^[15][16]) որպես նրա ծննդավայր նշում են Վելետրին^[17]։ Սվետոնիոսը մանրամասնում է, որ նա ծնվել է Պալատինում՝ «Ցլերի գլուխների մոտ» (ըստ տարբեր վարկածների՝ դա տան, փողոցի կամ թաղամասի անունն է)^[18]։

Քանի որ Սվետոնիոսը հիշատակում է, որ ապագա կայսրը ծնվել է «հոկտեմբերյան օրացույցից ինը օր առաջ»^[18], ներկայում նրա ծննդյան օրը ավանդաբար համարվում է մ.թ.ա. 63 թվականի սեպտեմբերի 23-ը^[9][19][20], բայց որոշ պատմագիրներ նշում են սեպտեմբերի 24-ը^[21]։ Հայտնի է նաև, որ նա ծնվել է արևածագից քիչ առաջ^[18]։ Այնուամենայնիվ, Սվետոնիոսը պնդում է, որ նա ծնվել է այծեղջյուրի նշանի ներքո (ձմռան կեսերին)^[22], և հետագայում Օկտավիանոսը հատել է այդ նշանով մետաղադրամներ և այն դարձրել իր պատվին կոչված լեգեոնի խորհրդանիշը։ Սվետոնիոսի աստղագիտական վկայությունները համարվում են կամ սխալ (ընդ որում, հնարավոր է համարվում, որ Օկտավիանոսը բեղմնավորված լիներ այծեղջյուրի նշանի ներքո), կամ էլ մեկնաբանվում է, թե նրա ծննդյան պահին այծեղջյուրի համաստեղությունում էր գտնվում ոչ թե Արևը, այլ Լուսինը։ Որոշակի շփոթմունքի պատճառ կարող էին դառնալ նաև այն լուրջ անհամապատասխանությունները, որ կային 354 օրվանից կազմված հռոմեական տարվա ու աստղագիտական ժամանակի միջև, որ վերջնականապես ուղղվել է միայն Գայոս Հուլիոս Կեսարի օրոք՝ մ.թ.ա. 46 թվականին։ Մի շարք անհայտ փաստերի հիման վրա Յոհան Կեպլերն Օկտավիանոսի ծննդյան օր է համարել հուլիսի 2-ը, իսկ 20-րդ դարի որոշ պատմաբաններ, ընդհակառակը, նրա ծննդյան օրը տարել են դեկտեմբերի կեսեր՝ ըստ ժամանակակից հաշվարկների^[23]։ Ըստ անտիկ սովորության՝ հին ժամանակների հեղինակները նրա ծննդյան հետ կապել են տարբեր նշաններ, որոնք իբր թե կանխատեսել են մեծ մարդու ծնունդը^[24]։

Ոչ ազնվական շատ հռոմեացիներ, այդ թվում նաև ապագա կայսեր հայրը, չեն ունեցել կոգնոմեն (անվան երրորդ մաս)։ Գայոսը ծննդյան օրվանից ունեցել է կոգնոմեն՝ «Թուրինոս» (լատին․՝ Thurinus — «Թուրիացի») ի պատիվ այդ քաղաքի մոտ Սպարտակի ապստամբ ստրուկների նկատմամբ իր հոր տարած հաղթանակի։ Օկտավիանոսն իր կոգնոմենը ծագած է համարել Ապոլլոնի հունական էպիտետներից մեկից՝ որպես դռների պահապան (հին հունարեն՝ θυραῖος [thuraios] — «դռան հետևում գտնվող»)^[25]։ Դիոն Կասսիոսը մի անգամ ապագա կայսերը կոչել է «Գայոս Օկտավիոս Կայպիոս» (հին հունարեն՝ Καιπίας)^[16], բայց այլ աղբյուրներում այդ կոգնոմենը չի հանդիպում։ Գոյություն ունեն այդ բառի նշանակության տարբեր մեկնաբանություններ՝ Թուրիայում հռոմեական գաղութի լատիներեն անվան (Copiae) աղավաղված տարբերակից մինչև լատիներեն «այծեղջյուր» բառի (Caper, Capricornus) ոչ ճիշտ փոխանցում^[26]։ Համընդհանուր ընդունելություն գտած կոգնոմենը Թորինոսն է։

Մ.թ.ա. 61 թվականից մինչև 59 թվականը Գայոսի հայրը եղել է Մակեդոնիա պրովինցիայի կուսակալ, սակայն հայտնի չէ, թե գնացել են արդյոք նրա հետ կինն ու երեխաները^[27]։ Մ.թ.ա. 59^[12] կամ 58^[21] թվականին Գայոս ավագը մահացել է, այդպես էլ չհասնելով կոնսուլության, որ բարձրագույն պաշտոնն էր Հռոմեական հանրապետությունում։ Միանգամից երկու եռապետերի հետ ունեցած ազգակցական կապերի շնորհիվ Աթիան կարողացել է գտնել իրեն արժանի ամուսին, չնայած արդեն ուներ երեք երեխա։ Օկտավիանոսի խորթ հայրն է դարձել մ.թ.ա. 56 թվականի կոնսուլ Լուցիոս Մարցիոս Ֆիլիպը։ Հարսանիքը կայացել է մ.թ.ա. 57 կամ 56 թվականին^[28]։ Իր կյանքի առաջին մի քանի տարիներն Օկտավիանոսը հավանաբար անցկացրել է Վելիտրիում, սակայն հոր մահվանից հետո նրան ուղարկել են մորական տատի՝ Հուլիայի (Դիոնիսոս Կասսիոսի քույրը) մոտ։ Մ.թ.ա. 51 թվականին նա մահացել է, և պատանի Օկտավիանոսը դամբանական է կարդացել թաղման ժամանակ^[29][30]։ Փարիզ III համալսարանի պրոֆեսոր Ժան Պիեռ Ներոդոն ենթադում է, որ Աթիայի ու Հուլիայի տանը մնալու շնորհիվ Օկտավիանոսն սկսել է հետաքրքրվել քաղաքականությամբ և ծանոթացել Կեսարի գործունեությանը^[30]։ Օկտավիանոսը չէր կարող հանդիպել իր նշանավոր ազգականի հետ, քանի որ նա զբաղված էր Գալլական պատերազմը վարելով, այդ պատճառով էլ Կեսարի հետ նա անձամբ հանդիպել է ամենայն հավանականությամբ միայն քաղաքացիական պատերազմն սկսվելուց և վերջինիս՝ Իտալիա վերադառնալուց հետո^[28].

Հռոմում Օկտավիանոսն ստացել է լավ կրթություն. նրա ուսուցիչների թվում են եղել հայտնի ստրուկ-մանկավարժ Սֆերոսը, փիլիսոփաներ Արիոս Ալեքսանդրացին, Աթինոդորոս Կանանիտեսը, Տարսոնից, հույն հռետոր Ապոլլոդորոսը և լատին հռետոր Մարկոս Էպիդիոսը (վերջինիս աշակերտներից են եղել Մարկոս Անտոնիոսը և Վերգիլիոսը)։ Անտիկ հեղինակները տարբեր կերպ են գնահատել նրա կողմից հին հունարենի իմացության մակարդակը, որը տարածված էր որպես գիտության ու մշակույթի լեզու կրթված հռոմեացիների շրջանում. Պլինիոս Ավագը ենթադրում է, թե Օկտավիանոսը լավ գիտեր այդ լեզուն, սակայն Սվետոնիոսը պնդում է հակառակը։ Դիոս Կասսիոսը նշել է, որ Օկտավիանոսն անցել է ռազմական հատուկ պատրաստություն և հատուկ ուսումնասիրել քաղաքականություն, սակայն դրա վերաբերյալ այլ վկայություններ չկան^[28][29][30]։ Արդեն մանուկ հասակում Գայոսը ծանոթացել է Մարկոս Վիպսանիոս Ագրիպպայի և այլ հասակակիցների հետ, որոնք ապագայում իրեն օգնել են ղեկավարել կայսրությունը։

Մ.թ.ա. 49-45 թվականների քաղաքացիական պատերազմի սկվելու ժամանակ Օկտավիանոսը դեռևս երեխա էր, իսկ նրա ինիցիացիան կայացել է մ.թ.ա. 48 կամ 47 թվականի հոկտեմբերին^{[Ն 3][31][32][33]}։ Մ.թ.ա. 47 թվականին Կեսարի հովանավորությամբ Օկտավիանոսն ստացել է իր առաջին երկու պաշտոնները՝ պատվավոր տեղ պոնտիֆեքսների կոլեգիայում, որն ազատվել էր Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսի մահվանից հետո, և քաղաքային պրեֆեկտի (praefectus urbi) հանդիսակարգային պաշտոն, երբ նա ֆորմալ կառավարել է Հռոմը Լատինական փառատոնի անցկացման օրերին^[32][34]։ Թեև Օկտավիանոսը չէր կարող մասնակցել Կեսարի աֆրիկյան արշավանքին, զորավարը նրան հրավիրել է մասնակցելու մ.թ.ա. 46 թվականին տրիումֆին։ Ընդ որում, Կեսարը նրան հատկացրել է պատվավոր տեղ՝ մարտակառքից անմիջապես հետո, և նույնիսկ պարգևատրել է նրան արշավանքի իրական մասնակիցներին հավասար^[31]։ Այդ ժամանակից ի վեր Օկտավիանոսը դիկտատորի հետ ավելի հաճախ է հայտնվել հասարակական միջոցառումներին, ինչի պատճառով բազմաթիվ հռոմեացիներ ձգտել են արժանանալ նրա բարեհաճությանը և խնդրել են իրենց համար միջնորդել Կեսարի մոտ^[35][36]։ Նրա հանձնարարությամբ մ.թ.ա. 46 թվականին Օկտավիանոսն զբաղվել է թատերական բեմադրությունների կազմակերպմամբ, թեև նրա ջանքերը մթագնել են անհայտ հիվանդության նոպայով^[37]։ Նա հույս է ունեցել մասնակցել Կեսարի իսպանական երկրորդ արշավանքին, սակայն անհայտ պատճառներով ուշացել է Մունդայի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտից^[38] (Սվետոնիոսը հիշատակում է նավաբեկության մասին^[39], իսկ Նիկողայոս Դամասկոսցին գրում է, թե Օկտավիանոսն ուշ է ճանապարհ ընկել վատառողջության պատճառով և հաջողությամբ հասել է Իսպանիա^[40]):

Մ.թ.ա. 45 թվականին տրիբուն Լուցիոս Կասսիոսը, կատարելով Կեսարի հանձնարարությունը, առաջարկել է օրենք մի շարք պլեբեյական ընտանիքներ պատրիկների շարքն անցկացնելու մասին, և Օկտավիանոսների ընտանիքն արժանացել է այդ պատվին^[41]։ Նույն թվականի սեպտեմբերին Կեսարը թողել է կտակ, համաձայն որի՝ Գայոս Օկտավիոսն ստացել է ժառանգության մեծ մասն այն պայմանով, որ համաձայնի անցնել որդեգրման գործընթացը։ Կտակի բովանդակությունն ու գլխավոր ժառանգորդի անունը, սակայն, մնացել են գաղտնի մինչև դիկտատորի սպանությունը մ.թ.ա. 44 թվականին։ Արդեն անտիկ դարաշրջանում տարածում են գտել տարբեր կարծիքներ այն մասին, թե որքան լուրջ են եղել Կեսարի պլաններն Օկտավիոսի վերաբերյալ, և թե արդյոք վերջինիս հայտնի են եղել դիկտատորի մտադրությունները։ Պահպանված աղբյուրներն արտացոլում են հետագայում ձևավորված տեսակետը և հավանաբար չափազանցնում են դիկտատորի ուշադրությունն իր ազգականի նկատմամբ, իսկ ժամանակակիցները գրեթե չեն նկատել պատանի Օկտավիանոսին նախքան Կեսարի կտակի հրապարակումը^[42]։ Քյոլնի համալսարանի պրոֆեսոր Վերներ Էքը ենթադրում է, որ Կեսարը, ինչպիսին էլ եղած լինեն նրա հետագա մտադրությունները, սպանվել է նախքան կհասցներ լիարժեք փոխանցել իր իշխանությունը^[43]։ Էդրիան Գոլդսոուրսին չի հավատում, թե Օկտավիանոսն իմացել է Կեսարի կտակի մասին։ Նրա կարծիքով՝ Օկտավիանոսը կարող էր լինել «ժամանակավոր ժառանգորդ». դիկտատորը չէր նախատեսել, որ կմահանա վաղ տարիքում, իսկ Օկտավիանոսի հաճախադեպ հիվանդությունները, ընդհակառակը, ստիպել են սպասել, որ նա կմահանա վաղ տարիքում^[44]։ Գիսենի համալսարանի պրոֆեսոր Հելգա Գեշեն և Լանկաստերի համալսարանի պրոֆեսոր Դևիդ Շոտերը, ընդհակառակը, ենթադրում են, որ Կեսարն Օկտավիանոսի հետ կապված պլաններ է ունեցել դեռ կտակը կազմելուց շատ առաջ^[45][46]։ Պատրիցիա Սաուզերնը կարծում է, որ ժամանակակիցներն Օկտավիանոսին դիտարկել են որպես Կեսարի ժառանգության բազմաթիվ հավակնորդներից մեկը^[42]։ Պատմական գիտությունների դոկտոր Իլյա Շիֆմանը ենթադրում է, որ Կեսարը հավանաբար Օկտավիանոսին որդեգրելու հարցը քննարկել է իր կողմնակիցների հետ, իսկ Գայոսի անտեղյակ լինելը պատմաբանը համարում է շինծու^[47]։

Թեև Հռոմեական հանրապետության իրավական ավանդույթները չեն նախատեսել իշխանության ժառանգական փոխանցում^[43], իսկ Կեսարին՝ թագավորի (rex) իշխանությամբ օժտելու դեպքում նույնպես պետք կլիներ անցկացնել նոր կառավարչի ընտրություններ^[48], սակայն Օկտավիանոսը՝ որպես պաշտոնական ժառանգորդ, հետագայում կկարողանար տնօրինել Գալիայում ձեռք բերված հարստությունները, ինչպես նաև օգտվել անձամբ Կեսարին նվիրված բազմաթիվ զինվորների աջակցությունից^[49]։

Ժառանգորդի հարցը սուր էր դրված, որովհետև Կեսարն օրինական ամուսնությունից ծնված որդի չուներ։ Դիկտատորի միակ դուստրը՝ Հուլիան, մահացել էր ծննդաբերության ժամանակ Գնեոս Պոմպեոսից ունեցած երեխայի հետ միասին։ Դիկտատորի հետ առավել մոտ ազգակցական կապ ունեին երեք անձինք՝ Լուցիոս Պինարիոս, Քվինտոս Պեդիոսն ու Գայոս Օկտավիոսը^[43]։ Ժառանգությունն ստանալու համար հուսալու որոշակի հիմքեր ուներ նաև Մարկոս Անտոնիոսը, որը միաժամանակ և՛ Կեսարի ազգականն էր, և՛ նրա մոտ զինակիցներից մեկը^[50]։ Կեսարիոնը՝ Կլեոպատրայի որդին, ենթադրաբար եղել է դիկտատորի որդին, սակայն Կեսարը պաշտոնապես չի ճանաչել նրան և չի հիշատակել իր կտակում^{[Ն 4]}:

Մ.թ.ա. 45-44 թվականների ձմռանն Օկտավիանոսը Կեսարի հանձնարարությամբ ուղևորվել է Ապոլոնիա (ներկայիս Ալբանիայի Ֆիերի քաղաքի մոտ)։ Այնտեղ նա ավարտել է իր կրթությունն ու պատրաստվել մասնակցելու դիկտատորի նախատեսած պատերազմին (ըստ տարբեր վարկածների՝ նրա հակառակորդը պետք է դառնար Պարթևստանը^[43] կամ Դակիան^[41]): Անտիկ հեղինակները նաև նշում են, որ Կեսարը պատրաստվում էր Օկտավիանոսին նշանակել հեծելազորի ղեկավար (Magister equitum), այսինքն՝ նրան վերապահել դիկտատորի տեղակալի պատասխանատու դիրքը Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսի փոխարեն^[45]։ Որոշ պատմաբաններ կասկած են արտահայտել այդ նշանակման ճշմարտացիության վերաբերյալ^[41], որը, սակայն, այդպես էլ չի կայացել մ.թ.ա. 44 թվականի մարտի 15-ին Կեսարի սպանության պատճառով։

Երբ Ապոլլոնիա է հասել Կեսարի սպանության լուրը, լեգեոներները խոստացել են պաշտպանել Օկտավիոսին դավադիրների հնարավոր մահափորձերից։ Պատանուն նույնիսկ առաջարկել են գլխավորել Բալկաններում բնակավորված լեգեոններն ու առաջնորդել նրանց դեպի Հռոմ, որպեսզի վրեժ լուծի Կեսարի սպանության համար (վերջին պատմությունը կարող էր հորինված լինել ավելի ուշ շրջանի պատմագիրների կողմից^[52]): Ապոլոնիա ժամանած Օկտավիոսի ընկերները կողմ են եղել դեպի Իտալիա արշավելուն, բայց ծնողներն իրենց նամակներում նրան համոզել են զերծ մնալ լարվածությունը սրելուց^[53][54]։ Ավելին, ավելի ուշ Օկտավիանոսի խորթ հայրը նրան նույնիսկ կոչ է արել հրաժարվել Կեսարի ժառանգությունից հանուն սեփական անվտանգության^[55]։ Ինչպես հայտնում է Նիկողայոս Դամասկոսցին, Կեսարի սպանությանը հաջորդած սկզբնական ժամանակահատվածում շատերը վախենում էին, որ դավադիրները կսկսեն սպանել նաև դիկտատորի ազգականներին^[56]։ Այնուամենայնիվ, Օկտավիանոսն ուղևորվել է Իտալիա, բայց առանց զորքի^[39]։ Հավանաբար բանակի օգնությունից հրաժարվելը կապված է եղել այն հանգամանքի հետ, որ նա հավաստի տեղեկություններ չուներ այն մասին, թե ինչ է կատարվում Հռոմում։ Այն բանից հետո, երբ Իտալիայում դիկտատորի բանակի վետերաններն ուրախությամբ դիմավորում են նրա ժառանգորդին (մինչ այդ բոլորն իմացել էին դիկտատորի կտակի մասին), Օկտավիոսը հայտարարել է, որ մտադիր է ընդունել ժառանգությունը^[49], ինչից հետո նրա անունը դարձել է «Գայոս Հուլիոս Կեսար Օկտավիանոս»։ Հռոմ գնալու ճանապարհին Օկտավիանոսը որոշ ժամանակ մնացել է Կամպանիայում, որտեղ խորհրդակցել է փորձառու քաղաքական գործիչների, առաջին հերթին՝ Ցիցերոնի հետ։ Նրանց զրույցների մանրամասներն անհայտ են, բայց մեծ հռետորն իր նամակներից մեկում գրել է, որ Օկտավիանոսը լիովին հավատարիմ է նրան^[57]։ Որպես կանոն, ենթադրվում է, որ Ցիցերոնն արդեն այդ ժամանակ մտադրվել է անփորձ Գայոսին օգտագործել իր վաղեմի թշնամու՝ Մարկոս Անտոնիոսի դեմ պայքարում^[58]։ Մայիսին նա ժամանել է Հռոմ^[59]։

Մ.թ.ա. 44 թվականի ամռանն Օկտավիանոսն աստիճանաբար ամրապնդել է իր հեղինակությունը մայրաքաղաքում։ Հանրության առաջ իր վիշտը ցուցադրելու համար նա թողել է մորուքն ու չի սափրել այն ի նշան սգո դիկտատորի սպանության պատճառով։ Հուլիսին նա դարձել է Կեսարի հաղթանակների պատվին կազմակերպված խաղերի ղեկավարը, որոնց ընթացքում երկնքում հայտնվել է շատ պայծառ գիսաստղ։ Որոշ հռոմեացիներ հավատում էին, որ գիսաստղը կանխագուշակում է դժբախտություն, սակայն Օկտավիանոսը հավանաբար կարողացել է համոզել նրանց, որ դա աստվածացված Կեսարի հոգին է^[60]։ Ի վերջո, նա յուրաքանչյուր հռոմեացու բաժանել է 300-ական սեստերց, որը դիկտատորը խոստացել էր իր կտակում։ Նա ստիպված է եղել վաճառել իր տոհմական կալվածքը կտակի տվյալ կետը կատարելու համար, քանի որ Անտոնիոսը հրաժարվել է Կեսարի անձնական գանձարանից միջոցներ հատկացնել օրինական ժառանգորդին^[61]։ Մինչ Օկտավիանոսը վարել է ��աջող քաղաքականություն իր ժողովրդականության ամրապնդման ուղղությամբ, Անտոնիոսը, որ լուրջ չէր վերաբերվում պատանի ժառանգորդին, կորցրել է իր հեղինակությունը հասարակ կեսարականների՝ ինչպես մայրաքաղաքի պլեբսի, այնպես էլ վետերանների շրջանում։ Դրա պատճառը եղել են դավադիրների հետապնդման հարցում ցուցաբերված անհետևողականությունը, քաղաքացիների խռովությունների դաժան ճնշումն ու իբր թե Կեսարի կողմից մտածված օրենքների հրապարակումը։ Աշնանը Մարկոս Անտոնիոսը գժտվել է սենատորների մեծ մասի և առաջին հերթին Ցիցերոնի հետ^[46][59][62]։

Թեև Օկտավիանոսը ժողովրդականություն էր վայելում քաղաքային լեբսի շրջանում, գործող բանակն ու Կեսարի շատ վետերաններ հիմնականում պաշտպանում էին Անտոնիոսին, որ փորձառու զորավար էր ու դիկտատորի զինակիցը։ Իր հետաքրքրությունները պաշտպանելու համար Օկտավիանոսը մեկնել է Հարավային Իտալիա և սկսել է հավաքել բանակ՝ այնտեղ հող ստացած վետերաններին և բնակավորված լեգեոններին իր կողմը գրավելով փողով ու Կեսարին սպանողների հետ շուտափույթ հաշվեհարդար տեսնելու խոստումներով։ Շուտով նրա կողմն են անցել երկու լեգեոններ, որոնք նախկինում ընդունել էին Անտոնիոսի իշխանությունը^[59]։ Մարկոսը տատանվող զինվորներին առաջարկել է 100 դինար (400 սեստերցի), սակայն լեգեոներները ծաղրել են նրան. Օկտավիանոսը նրանց առաջարկել է հինգ անգամ ավելի շատ։ Անտոնիոսը կազմակերպել է դեցիմացիա, որի ընթացքում մահապատժի են ենթարկվել խռովությունների 300 հրահրողներ, և բարձրացրել խոստացված գումարի չափը՝ միայն դրանով կարողանալով իր մոտ պահել մնացած զինվորներին^[63][64][65]։ Հավաքելով 10 հազարանոց անձնական բանակ՝ Օկտավիանոսը շարժվել է դեպի Հռոմ և նոյեմբերի 10-ին զբաղեցրել Ֆորումը։ Այնտեղ նա ելույթ է ունեցել, որով կոչ է արել պատերազմ սկսել ընդդեմ Անտոնիոսի, որը խախտում է օրենքներն ու վիրավորում Կեսարի օրինական ժառանգորդին։ Սակայն նրա ելույթն ընդհատվել է անսպասելի կերպով. շատ զինվորներ, որ պատրաստ էին պաշտպանել Օկտավիանոսին հնարավոր մահափորձերից և կռվել Բրուտոսի ու Կասսիոսի դեմ նրա գլխավորությամբ, չեն ցանկացել կռվել հավատարիմ կեսարական Անտոնիոսի դեմ։ Հիշել են նաև պատանի Օկտավիանոսի՝ օրինական լիազորություններ չունենալը։ Սենատն անտարբեր է մնացել նրա առաջարկի հանդեպ։ Թեև քիչ զինվորներ չեն մնացել Օկտավիանոսի հետ, նա հեռացել է Հռոմից և ամրացել Արետիումում (ժամանակակից Արեցցո)^[63][64][66]։

Օկտավիանոսի հեռանալուց կարճ ժամանակ անց՝ մ.թ.ա. 44 թվականի նոյեմբերի 24-ին, Անտոնիոսն իր զորքերի հետ մտել է Հռոմ։ Մարկոսը մի շարք նշանակալի պրովինցիաներ հատկացրել է կեսարականներին ու իր եղբայր Գայոսին. Օկտավիանոսին պետության թշնամի հայտարարելու փորձը հաջողությամբ չի պսակվել։ Դրանից հետո Անտոնիոսը շարժվել է դեպի Ցիզալպիական Գալլիա և պաշարել Մուտինայում (ժամանակակից Մոդենա) Դեցիմուս Բրուտոսի գտնվելու վայրը։ Այդ ընթացքում սենատն սկսել է պատարաստվել պատերազմելու ընդդեմ Անտոնիոսի, որը ցուցաբերել է բացահայտ անհնազանդություն։ Մ.թ.ա. 43 թվականի հունվարի 7-ին Ցիցերոնը հասել է նրան, որ Օկտավիանոսն ստանա պրոպրետորի լիազորություններ, ժամկետից շուտ դառնա սենատոր (սենատում տեղ ստանալը սովորաբար երաշխավորվում էր կվեստորի մագիստրատուրայի կատարումից հետո) և կարողանա բոլոր պաշտոններում ընտրվել նախկինում սահմանված ժամկետից տասը տարի շուտ։ Սենատը չեղարկել է տվել Անտոնիոսի մի շարք հրամաններ, այդ թվում նաև այն, որը վերաբերում էր նրան Ցիզալպիական Գալլիայի կուսակալ նշանակելուն։ Դրանից հետո երկու կոնսուլները՝ Գայոս Վիբիոս Պանսան ու Ավլոս Հիրցիոսը բանակ են հավաքել և ուղևորվել Մուտինա, որպեսզի հանեն պաշարումը։ Օրինական լիազորությունների փոխարեն Օկտավիանոսը համաձայնել է կոնսուլներին փոխանցել իր տնօրինության տակ գտնվող ամենառազմունակ զորքերը և շուտով շարժվել է դեպի Մուտինա^[67][68]։ Ամենայն հավանականությամբ, շատ զինվորներ առանց առանձնակի խանդավառության են գնացել պատերազմ ընդդեմ կեսարականների շրջանում դեռևս ժողովրդականություն վայելող Անտոնիոսի, ինչն Օկտավիանոսին ստիպել է հաշվի առնել նրանց կարծիքը^[69]։

Ապրիլին Պանսայի զորքերը ընկել են Գալլական ֆորումի (ժամանակակից Կաստելֆրանկո Էմիլիա) մոտ Անտոնիոսի կողմից կազմակերպված պաշարման մեջ։ Պանսան պարտություն է կրել ու զոհվել, բայց երբ Անտոնիոսն արդեն պատրաստվում էր տոնել հաղթանակը, պատերազմի դաշտ են հասել Հիրցիոսի ուժերը, որոնք հակառակորդին սեղմել են Մուտինայի պատերին, որտեղ մնացել էին զորքերը պաշարումը շարունակելու համար։ Մի քանի օր անց Հիրցիոսն ու Օկտավիանոսը հարձակվել են Անտոնիոսի վրա Մուտինայի մոտ, որպեսզի վերջնականապես հանեն այդ քաղաքի պաշարումը։ Նրանք Անտոնիոսին ստիպել են փախչել Ալպերով դեպի Նարբոնական Գալլիա, սակայն Հիրցիոսը մարտում ստացած մահացու վերքի պատճառով շուտով մահացել է։ Երկու կոնսուլների մահը եղել է կասկածելի, և անտիկ ժամանակաշրջանում նրանց մահվան համար երբեմն մեղադրվել է Օկտավիանոսը^[69][70]։ Մարտերում Օկտավիանոսի մասնակցության ձևը պարզ չէ. Կայսրության ժամանակաշրջանի հեղինակները հայտնում են, թե իբր նա կռվել է առաջին շարքերում և նույնիսկ վերցրել է լեգեոնի դրոշը վիրավորված ակվիլաֆերի (դրոշակակիր) ձեռքից։ Մարկոս Անտոնիոսը նշել է, թե իբր Օկտավիանոսը վախկոտաբար փախել է կռվի դաշտից^[70][71]։ Մարտից հետո Գայոսը դադարել է օգտակար լինել սենատի համար. մինչ այդ սենատին մոտ Մարկոս Բրուտոսն ու Գայոս Կասսիոսը հավաքել էին խոշոր բանակներ Հունաստանում, իսկ Անտոնիոսի դեմ հաղթանակ տանելու հարցը համարվում էր օրերի հարց։ Արդյունքում սենատն Օկտավիանոսից պահանջել է Դոցիմուս Բրուտոսին հանձնել կոնսուլական զորքերը, որ նա կոնսուլների մահվանից հետո ընդունել էր առանց օրինական հիմունքների։ Դրանից բացի սենատը հրաժարվել է նախկինում խոստացած պարգևները հանձնել Օկտավիանոսի բոլոր զինվորներին։ Սենատի գործողություններից դժգոհ Գայոսը հրաժարվել է օգնել Դեցիմուս Բրուտոսին Անտոնիոսին հետապնդելու գործում, և նա ստիպված է եղել գործել միայն պաշարումից հոգնած իր զինվորների ու կոնսուլական զորքերի հետ^[70][72]։ Դրանից բացի երկու լեգեոնները, որ Օկտավիանոսը պետք է փոխանցեր Բրուտոսին, հրաժարվել են կռվել նախկին դավադրի գլխավորությամբ և մնացել են Գայոսի հետ^[69]։

Մուտինայի մարտում հաղթանակ տանելուց հետո Օկտավիանոսը հայտարարել է կոնսուլ-սուֆեկտուս դառնալու իր մտադրության մասին. սովորույթը պահանջել է անցկացնել նոր ընտրություններ կոնսուլների զոհվելուց հետո։ Որպես երկրորդ սուֆեկտուս նա դիտարկել է Ցիցերոնի թեկնածությունը. Օկտավիանոսի առաջարկով «Ցիցերոնը պետք է կառավարեր պետական գործերը որպես տարիքով մեծ ու ավելի փորձառու, իսկ Կեսարը [Օկտավիանոսը] կբավարարվի մեկ տիտղոսով, հարմար, որ նա վայր դնի զենքը»^[73]։ Սենատը մերժել է Օկտավիանոսի առաջարկը միանգամայն օրինական հիմունքներով. Օկտավիանոսը չափազանց երիտասարդ էր կոնսուլության համար, նույնիսկ եթե հաշվի առնվեր մագիստրատուրան զբաղեցնելու համար պահանջվող տարիքի կրճատումը տասը տարով։ Այնուամենայնիվ, իր գործողությունների համար Օկտավիանոսն ստացել է իմպերատորի պատվավոր տիտղոս^[71], որը հանրապետական դարաշրջանում տրվում էր հաղթանակած զորավարին ու թույլ էր տալիս հավակնել տրիումֆի։ Ընդ որում, սենատը մերժել է տրիումֆ անցկացնելու իրավունքը, թեև այդ հնարավորությունը տրվել է Դեցիմուս Բ��ուտոսին^[70][72]։

Մինչ Դեցիմուս Բրուտոսը հատում էր Ալպերը, Անտոնիոսը կարողացել է իր կողմը գրավել բոլոր արևմտյան պրովինցիաների կուսակալների՝ նախկին կեսարականներ Մարկոս Էմիլիոս Լեպիդոսի, Գայոս Ազինիոսի Պոլլիոնի և Լուցիոս Մունացիոս Պլանկոսի զորքերին։ Անտոնիոսը հայտարարել է Կեսարի մահվան համար վրեժ լուծելու մտադրության մասին, ինչից հետո Օկտավիանոսի առաջ ծառացել է կողմի ընտրության հարցը^[74]։ Օկտավիանոսի զինվորները, որոնց թվում կային դիկտատորի բանակի ոչ քիչ թվով վետերաններ, իրենց զորավարին շեղել են դեպի Անտոնիոսի կողմը^[75]։ Նրանք նաև երդվել են այլևս երբեք չկռվել այլ կեսարականների դեմ^[69]։ Դրանից բացի զինվորները մտահոգված էին Անտոնիոսի օրենքների վերանայման պատճառով, որոնց թվում էին դրամական պարգևների ու Կեսարի վետերաններին հողատարածքներ հատկացնելու վերաբերյալ խոստումները։ Օկտավիանոսի՝ Անտոնիոսի հետ մտերմանալու գործընթացն սկսվել է հանրապետականների նկատմամբ ընդհանուր ատելության և սենատի գործողություններից ընդհանուր դժգոհության հողի վրա։ Բանակցություններ վարելու իր պատրաստակամությունը ցույց տալու համար Օկտավիանոսն սկսել է բաց թողնել Անտոնիոսի՝ գերեվարված զինվորներին ու ցենտուրիոններին։ Դրանից բացի, նա բացահայտ սաբոտաժի է ենթարկել սենատի որոշումներն ու բաց թողել Անտոնիոսի համար օգնական ուժեր տանող Պուբլիոս Վենտիդիոս Բասոսին, որոնք նա հավաքել էր հարավային և կենտրոնական Իտալիայում^[76]։

Խոշոր բանակ հավաքելուց հետո Անտոնիոսը տիրապետում էր ավելի մեծ ուժերի ու ազդեցության, քան Օկտավիանոսը, ինչի պատճառով նա ստեղծվելիք ցանկացած միությունում պետք է լիներ կրտսեր դաշնակից։ Հավանաբար հենց Անտոնիոսի հետ որպես հավասար բանակցություններ վարելու համար է Գայոսը շարունակել կոնսուլի պաշտոնն զբաղեցնելու իր փորձերը^[78]։ Սենատորները հրաժարվել են ընդառաջել նրան։ Ավելին, նրանք փորձել են մասնատել Օկտավիանոսի բանակը՝ շռայլ խոստումներ տալով ամենառազմունակ լեգեոններին։ Օկտավիանոսի դեսպաններն իրենց հերթին պայքարել են Հռոմում նախկինում որոշած պարտականությունների կատարման և իրենց զորավարին կոնսուլ ընտրվելու իրավունքի շնորհման համար^[69][79]։

Սենատում նախկինի պես հույս ունեին, որ շուտով Իտալիա կժամանեն Բրուտոսն ու Կասսիոսը, այդ պատճառով էլ մերժում էին Օկտավիանոսի դեսպանություններին։ Սակայն Մակեդոնիայում գտնվող Մարկոս Բրուտոսը դժգոհ էր երիտասարդ Կեսարի ու Ցիցերոնի բանակցություններից (նրա շրջապատում նույնիսկ լուրեր էին պտտվում, թե նրանք արդեն ընտրվել են կոնսուլներ) և մերժել է իր մենթորին, որը նրան կոչ էր անում իր բանակի հետ շուտափույթ գնալ Իտալիա։ Բրուտոսը հավանաբար չէր ցանկանում սկսել քաղաքացիական նոր պատերազմ, այդ պատճառով էլ պահպանել է Գայոս Անտոնիոսի՝ զորավարի եղբոր կյանքը, որին գերի էր վերցրել Մակեդոնիայում^[74][80][81]։

Դեցիմուս Բրուտոսի մահն ու Մարկոս Բրուտոսի չեզոքությունը Իտալիան թողել են սենատին հավատարիմ աննշան ուժերով։ Օգոտոսին (սեքստիլիա) հերթական բանակցությունների տապալումից հետո Օկտավիանոսը, իբր թե կատարելով զինվորների պահանջը, սկսել է արշավանք դեպի Հռոմ։ Քաղաքացիական պատերազմը, ինչպես և վեց տարի առաջ, սկսվել է Ռուբիկոնն անցնելով, սակայն այս անգամ զորավարը կռվի է առաջնորդել ոչ թե մեկ, այլ ութ լեգեոն։ Երբ նրա զորքերը գտնվել են ճանապարհին, սենատը համաձայնել է Օկտավիանոսին տալ կոնսուլ ընտրվելու իրավունք առանց իր լիազորությունները վայր դնելու, սակայն Գայոսը շարունակել է արշավանքը^[79][82]։ Հռոմի մոտ տեղակայված երեք լեգեոններն անմիջապես անցել են նրա կողմը, ինչի շնորհիվ Օկտավիանոսի զորքի ընդհանուր քանակը կազմել է տասնմեկ լեգեոն կամ շուրջ 50 հազար զինվոր։ Արշավանքի ընթացքում Գայոսը մտահոգված էր Հռոմում մնացած մոր ու քրոջ անվտանգությամբ, սակայն նրանք թաքնվել են անձեռնմխելիություն ունեցող քրմուհի վեստալուհիների մոտ^[83]։

Օկտավիանոսի զորքերն առանց մարտի մտել են մայրաքաղաք, ինչից հետո նա գրավել է պետական գանձարանը, որպեսզի վճարի իր զինվորներին և կարողացել է հասնել նրան, որ նշանակվի ընտրությունների օրը։ Օգոստոսի (սեքստիլիա) 19-ին Օկտավիանոսն իր ազգական Քվինտոս Պեդիոսի հետ ընտրվել է կոնսուլ (առավել հավանական թեկնածուներ էին համարվում Ցիցերոնը կամ Օկտավիանոսի հարսնացուի հայրը՝ Պուբլիոս Սերվիլիոս Իսավրիկոսը^[84]): Հավանաբար կոնսուլի այլ թեկնածուներ չեն եղել^[82]։ Նոր պաշտոնն զբաղեցնելուց հետո Օկտավիանոսն առաջին հերթին ավարտին է հասցրել Կեսարի կողմից իրեն որդեգրելու գործընթացը՝ հրավիրելով կուրիական կոմիտիաներ^[85]։ Շուտով Քվինտոս Պեդիոսն անցկացրել է օրենք Կեսարին սպանողների հանդեպ հեռակա դատ անցկացնելու վերաբերյալ (Պեդիոսի օրենք), ինչից հետո մեկ օրում անցկացվել է դատն ու հրապարակվել մեղադրական դատավճիռ։ Փախած դատապարտյալների ունեցվածքը բռնագրավվել է, իսկ նրանց լիազորությունները՝ չեղարկվել^[86][87]։ Շուտով սենատը կոնսուլների ճնշմամբ չեղարկել է այն բոլոր օրենքները, որոնք ուղղված էին Անտոնիոսի ու Լեպիդիոսի դեմ, ինչից հետո նրանց հետ սկսվել են խաղաղ բանակցություններ^[88]։

Մ.թ.ա. 43 թվականի հոկտեմբերին Օկտավիանոս, Անտոնիոսն ու Լեպիդոսը հանդիպել են Բոնոնիայի (ժամանակակից Բոլոնյա) մոտ՝ գետի ոչ մեծ կղզում^{[Ն 5]}: Այդ հանդիպման ժամանակ համաձայնություն է ձեռք բերվել ստեղծել երկրորդ եռապետություն՝ անսահմանափակ լիազորություններ ունեցող երեք քաղաքական գործիչների միություն։ Ի տարբերություն Կեսարի, Պոմպեոսի ու Կրասոսի առաջին եռապետության՝ նոր միությունը պաշտոնապես գրանցվել է և սահմանափակվել հինգ տարի ժամկետով։ Ընդ որում, եռապետերը չեն պայմանավորվել ոչ մի լուրջ բարեփոխման մասին, և պաշտոնապես եռապետությունն ստեղծվել է «հանրապետությունը կարգի բերելու համար» (rei publicae constituendae): Ազգային ժողովը հաստատել է եռապետության ստեղծման մ��սին օրինագիծը (Տիցիայի օրենք) մ.թ.ա. 43 թվականի նոյեմբերի 27-ին, ընդ որում՝ պաշտոնը ստանձնելուց առաջ Օկտավիանոսը վայր է դրել կոնսուլի լիազորությունները։ Եռապետերը համաձայնեցրել են բարձրագույն մագիստրատուրաները բաժանումն իրենց կողմնակիցների միջև հաջորդ մի քանի տարիների համար և իրենց միջև բաժանել են բոլոր արևմտյան պրովինցիաները։ Օկտավիանոսն ստացել է ամենաքիչ օգուտն այդ բաժանումից, քանի որ նրան հանձնված պրովինցիաները՝ Աֆրիկան, Սիցիլիան, Սարդինիան ու Կորսիկան, մասամբ զբաղեցված էին հանրապետականների կողմից^[91][92]։ Եռապետությունն ամրապնդվել է Օկտավիանոսի ու Կլոդիայի՝ ամենաազդեցիկ եռապետ Անտոնիոսի խորթ աղջկա ամուսնությամբ^[93]։ Երկու տարի անց ամուսնությունը լուծարվել է։

Թեև Օկտավիանոսը, զբաղեցնելով կոնսուլի պաշտոնը, չի հետապնդել իր հակառակորդներին, Բոնոնիայի ժողովում եռապետերը որոշել են կազմակերպել պրոսկրիպցիաներ՝ իրենց հակառակորդների զանգվածային մահապատիժներ ըստ նախապես համաձայնեցված ցուցակների։ Պրոսկրիպցիաների անցկացման նախաձեռնողը հայտնի չէ, իսկ դրանց վերաբերյալ բանակցությունների մանրամասները պարզ չեն քննարկումների գաղտնիության և Օկտավիանոսի կողմնակիցների՝ պրոսկրիպցիաների կազմակերպման հարցում նրա մեղքը նվազեցնելու ձգտման պատճառով։ Վերջնական ցուցակում ընդգրկվել է ընդհանուր առմամբ 300 սենատոր և շուրջ երկու հազար հեծյալ, իսկ առաջինը եղել է Ցիցերոնի անունը^[95][96]։

Պրոսկրիպցիայի ենթարկվածների ունեցվածքը, որպես կանոն, վաճառվել է աճուրդներում՝ նպատակ ունենալով լրացնել գանձարանը։ Ընդ որում, զինվորներն ու պրոսկրիպցիայի մյուս մասնակիցները թալանել են առանց հսկողության մնացած տները, իսկ աճուրդների պայմաններն ու հարուստների դեմ ուղղված ահաբեկչության մթնոլորտը վախեցրել է բազմաթիվ հնարավոր գնորդների։ Արդյունքում պրոսկրիպցիայի ենթարկվածների ունեցվածքի վաճառքը չի ծածկել հանրապետականների դեմ նախապատրաստվող պատերազմի ծախսերը, թեև եռապետերի բազմաթիվ կողմնակիցներ չափազանց հարստացել են։ Ծախսերը լրացնելու համար եռապետերը ներմուծել են նոր հարկեր, կազմակերպել ստիպողական փոխառություն, սենատորներին ստիպել հավաքել ստրուկներ նավատորմի համար, ինչպես նաև բռնագրավվել է բազմաթիվ հարուստ մարդկանց ունեցվածքը։ Առանձին հարկ է դրվել հարուստ կանանց ունեցվածքի համար, սակայն հռոմեացի կանայք կարողացել են հասնել այդ հարկի չեղարկմանը կամ զգալիորեն կրճատմանը^[98][99]։

Լեպիդոսին թողնելով Իտալիայում զորքերի մի մասի հետ միասին՝ Անտոնիոսն ու Օկտավիանոսն անցել են Ադրիատիկ ծովը՝ խուսափելով հակառակորդի գերազանցող ծովային ուժերից։ Մակեդոնիայում եռապետության զորքերի ընդհանուր թիվը կազմել է շուրջ 100 հազար հետևակ և 13 հազար հեծյալ, հանրապետականների (ինքնանվանումը՝ ազատագրողներ, liberatores) հետևակի թիվը հասնում էր մոտ 70 հազար, սակայն նրանք ունեին գերազանցություն հեծելազորում (շուրջ 20 հազար) և ծովում։ Սեպտեմբերին Անտոնիոսը հասել է Ֆիլիպի քաղաքի մոտ գտնվող հարթավայր, որտեղ արդեն ամրացել էին հանրապետականները։ Օկտավիանոսը մի քանի օր ուշացել է վատառողջության պատճառով^[100][101]։

Եռապետերի ճամբարները գտնվում էին ճահճոտ հարթավայրում, իսկ հանրապետականները նախօրոք հաստատել էին իրենց ճամբարը բլուրների վրա, ինչի շնորհիվ նրանց դրությունն ավելի շահավետ էր։ Հանրապետականները նախատեսում էին խուսափել գլխավոր ճակատամարտից՝ հույս ունենալով ծովում ունեցած գերազանցությունն և լավ զինվածությունն իրենց թույլ կտան թուլացնել եռապետերին։ Սակայն շուտով ձախ թևում մարտ է սկսվել Անտոնիոսի ու Կասսիոսի ուժերի միջև։ Մարկոսը գործել է հաջողությամբ և գրավել հակառակորդի ճամբարը, սակայն միաժամանակ Բրուտոսը հարձակվել է Օկտավիանոսի զորքի վրա և գրավել նրա ճամբարը։ Դրանից հետո Բրուտոսն ու Օկտավիանոսը վերադարձել են իրենց սկզբնական դիրքերին, իսկ Կասիոսը, չիմանալով Բրուտոսի հաջողության մասին, ինքնասպանություն է գործել։ Մի քանի շաբաթ անց, երբ եռապետերի ճամբարում պարենի մատակարարումը կրիտիկական էր դարձել, Բրուտոսը, ենթարկվելով իր կողմնակիցների հորդորներին, զորքերը հանել է վճռական մարտի։ Անտոնիոսի հմուտ գործողությունների շնորհիվ եռապետության բանակը հաղթել է մարտում^[101]։ Երկու մարտերում Օկտավիանոսի մասնակցությունը եղել է նվազագույնը. առաջին մարտը սնահավատ զորավարը բաց է թողել իր բժշկի վատ երազի պատճառով և երեք օր թաքնվել ճահիճներում^[102], իսկ երկրորդին չի մասնակցել հիվանդության պատճառով^[103]։

Օկտավիանոսը կտրել է Բրուտոսի գլուխն ու այն ուղարկել Հռոմ, որպեսզի այն նետեն Կեսարի արձանի ոտքերի մոտ^[104], սակայն նավը, որ տանում էր Բրուտոսի գլուխը, ենթարկվել է նավաբեկության^[105]։ Երկու հաղթողները վերաբաժանել են պրովինցիաները. Մարկոսը իր ձեռքում պահել է Գալլիան և ստացել Աֆրիկան ու հավանաբար բոլոր արևելյան պրովինցիաները, իսկ Գայոսն ստացել է իսպանական պրովինցիան, Նումիդիան (Նոր Աֆրիկա), Սարդինիան ու Կորսիկան. Լեպիդիոսը կորցրել է իր ազդեցությունը։ Եռապետերը բաժանել են զինվորներին տված խոստումները կատարելու պարտականությունները. Օկտավիանոսը պետք է նրանց տար հողատարածքներ Իտալիայում, իսկ Անտոնիոսը պարտավորվել է գտնել կանխիկ գումար արևելյան հարուստ պրովինցիաներում^[106]։

Իտալիա վերադառնալուց հետո Օկտավիանոսն սկսել է հող տրամադրել կռվին մասնակցած զինվորներին, ընդ որում՝ հողատարածքներ են տրվել նաև Բրուտոսի ու Կասիոսի՝ հանձնված զինվորներին, որպեսզի նրանք ապստամբություն չբարձրացնեն և չմիանան կենդանի մնացած հանրապետականների հետ։ Եռապետերը նախապես նշել են 18 քաղաքներ, որոնց հողերը պետք է բռնագրավվեին, սակայն զանգվածային էքսպրոպրիացիաներն իրականացնելը վերապահվել է Օկտավիանոսը։ Շուտով պարզ է դարձել, որ մեծ թվով վետերաններին այդ հողերը չեն բավականացնում, և Օկտավիանոսն ստիպված է եղել բռնագրավել նաև այլ քաղաքների հողերը։ Վետերանները պետք է հողատարածքներ ստանային Իտալիայում, որտեղ արդեն վաղուց զգացվում էր ազատ հողատարածքների պակաս, իսկ գաղութների զանգվածային տեղափոխումը պրովինցիաներ դեռևս տարածված չէր։ հաճախ հողերը վերցվել են այն բնակավայրերի բնակիչներից, որոնք նախկինում թշնամություն են ունեցել եռապետերի հետ։ Որպես կանոն, ամենափոքր հողաբաժինները, ինչպես նաև շատ խոշոր տարածքներ թողնվել են իրենց նախկին տերերին, և տուժել են հիմնականում միջին ունեցվածքի տեր գյուղացիներն ու գյուղատնտեսական ոչ մեծ վիլլաների տերերը։ Վետերաններին հատկացված հողատարածքի չափը հայտնի չէ. դրանց միջին չափը գնահատվում է շատ փոքր հողաբաժիններից մինչև 50 յուգեր տարածքներ (12,5 հա) զինվորների համար և 100 յուգեր (25 հա) ցենտուրիոնների համար։ Հազվադեպ բաժանման ենթակա հողատարածքների տերերին հաջողվել է պահպանել իրենց տարածքները. օրինակ՝ դա հաջողվել է բանաստեղծ Վերգիլիոսին, որին պաշտպանել է Գայոս Ազինիոս Պոլլիոնը^{[107][108][109]}։ Օկտավիանոսը վճարել է բռնագրավված հողերի նախկին տերերին, բայց նույնիսկ այդ սիմվոլիկ վճարների համար միշտ չէ, որ հաջողվում էր գումար գտնել^[110]։ Իրադրությունը զգալիորեն բարդացել է Սեքստոս Պոմպեոսի կողմից Ապենինյան թերակղզու պաշարման պատճառով, որն ամրացել էր Սիցիլիայում և հացահատիկով բեռնված նավերին թույլ չէր տալիս հասնել Իտալիա^[107]։

Իտալիկների զանգվածային արտաբնակեցման և ծովային շրջափակման արդյունքում ստեղծված իրավիճակից ծագած դժգոհությունից օգտվել են Լուցիոս Անտոնիոսը՝ Մարկոս Անտոնիոսի եղբայրը և Իտալիայում մնացած Ֆուլվիան՝ այդ եռապետի կինը։ Լուցիոսը տեղի ունեցածի համար մեղադրել է Օկտավիանոսին և խոստացել, որ իր եղբայրն Արևելքից վերադառնալուց հետո կվերականգնի հանրապետությունը։ Նրա քարոզչությունը հաջողություն է ունեցել ոչ միայն իտալիկների, այլև որոշ սենատորների մոտ։ Զինվորներն ու զորահրամանատարները, որոնք հետաքրքրված էին հողերի բաժանումը շարունակելով, փորձել են Օկտավիանոսին հաշտեցնել Լուցիոս Անտոնիոսի հետ, սակայն շուտով կենտրոնական Իտալիայում սկսվել է իտալիկների ապստամբություն^{[107][111][112]}։ Պարզ չէ, թե արդյոք Լուցիոսը գործել է իր եղբոր հանձնարարությամբ. Ապպիանոսը, օրինակ, պնդում է, որ նա սկսել է այդ քարոզչությունը ինքնուրույն^[113], և ժամանակակից պատմագրության մեջ տարածված է այն տեսակետը, որ Մարկոսը չի մասնակցել եղբոր գործողություններին^[107]։ Մ.թ.ա. 41 թվականի ամռանը Լուցիոսն իր հավատարիմ զորքերի հետ գրավել է Հռոմը և այդտեղից ուղևորվել դեպի հյուսիս՝ հույս ունենալով միանալ Ազինիոս Պոլլիոնի և Վենտիդիոս Բասոսի կանոնավոր զորքերին։ Սակայն Օկտավիանոսը, Ագրիպպան և Քվինտոս Սալվիդիենոս Ռուֆոսը թույլ չեն տվել խռովարարների ուժերի միավորումը և շրջափակել են Լուցիոս Անտոնիոսին Պերուզիայում (ժամանակակից Պերուջա)։ Երկարատև պաշարումից և այն հանելու անհաջող փորձերից հետո Լուցիոսը հանձնվել է։ Օկտավիանոսը ներել է նրան, Ֆուլվիային, Ազինիոս Պոլլիոնին և Վենտիդիոս Բասոսին, սակայն զինվորներին թույլ է տվել թալանել քաղաքը, մահապատժի է ենթարկել տեղի ազնվականների մեծ մասին բացառությամբ մի մարդու։ Այդ ամենից բացի քաղաքը հրդեհվել է. Ապպիանոսն ու Վելլեոս Պատերկուլոսը հրդեհի մեղավոր են համարում քաղաքի խելագարին։ Օկտավիանոսի հակառակորդները պնդել են, որ նա հրամայել է 300 պերուզիացիների զոհ մատուցել աստվածային Կեսարի զոհասեղանին^[114][115]։

Ապստամբությունից հետո կենդանի մնացած նրա մասնակիցների մեծ մասը փախել են Մարկոս Անտոնիոսի մոտ։ Չնայած Կլեոպատրայի հետ ունեցած սիրավեպին և Պարթևստանի հետ պատերազմի նախապատրաստմամբ զբաղված լինելուն՝ Մարկոս Անտոնիոսը շարժվել է դեպի Իտալիա և պաշարել Բրունդիզի (ժամանակակից Բրինդիզի) կարևորագույն նավահանգիստը^[112]։ Շուտով նրան են միացել Սեքստոս Պոմպեոսն ու Գնեոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսը։ Միայն եռապետերի միջև նոր բախումներ թույլ տալ չցանկացող զինվորների ճնշմամբ Բրունդիզիում սկսվել են բանակցություններ Անտոնիոսի կողմից Գայոս Ազինիոսի Պոլլիոնի և Օկտավիանոսի կողմից Մեկենասի միջնորդությամբ։ Երկու եռապետերը կնքել են հաշտություն և նորից բաժանել պրովինցիաները։ Անտոնիոսին հասել են բոլոր արևելյան պրովինցիաները, Օկտավիանոսին՝ բոլոր արևմտյանները, իսկ Լեպիդոսին մնացել է միայն Աֆրիկայի պրովինցիան։ Բոլոր եռապետերն իրավունք են ստացել հավաքել նոր զինվորներ Իտալիայում։ Համաձայնությունն ամրապնդվել է Անտոնիոսի (ում կինը մահացել էր) և Օկտավիայի՝ Օկտավիանոսի քրոջ ամուսնությամբ, որը դրանից կարճ ժամանակ առաջ կորցրել էր ամուսնուն։ Սեքստոս Պոմպեոսի հետաքրքրությունները եռապետերը հաշվի չեն առել, և նա վերսկսել է պաշարումը^{[116][117][118]}։

Իտալիայում հողերի փախանցումը քայքայել է գյուղատնտեսությունը, քանի որ գյուղացիների հողաբաժիններն ու նախկին լատիֆունդիաները հայտնվել են վետերանների ձեռքում։ Հայտնի չէ, թե արդյոք նրանք ունեցել են այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր գյուղատնտեսական աշխատանքների կազմակերպման համար^{[Ն 6]}: Հողի վերաբաժանման արդյունքը դարձել է պարենամթերքի անբավարարությունը, ինչն ավելի է սրվել Սեքստոս Պոմպեոսի կողմից Ապենինյան թերակղզու ծովային պաշարմամբ. մինչ մ.թ.ա. I դարի կեսերը Հռոմի ու Իտալիայի համար հացահատիկի մեծ մասը բերվել է ծովով։ Իրավիճակը բարդացել է Օկտավիանոսի տնօրինության տակ լիարժեք նավատորմ չլինելու հանգամանքով, ինչպես նաև այն պատճառով, որ ստրուկները զանգվածային կերպով փախել են Սեքստոս Պոմպեոսի մոտ, որը խոստացել էր նրանց շնորհել ազատություն իր զորքի շարքերում ծառայելու դիմաց^[110]։ Ի վերջո, Օկտավիանոսի վրա ճնշում են գործադրել Իտալիայի բնակիչները. նրանք պահանջել են մատակարարումը վերականգնել ոչ թե հերթական պատերազմի, այլ խաղաղ բանակցությունների միջոցով։ Մ.թ.ա. 39 թվականի սկզբին հուսահատության հասած հռոմեացիները քարկոծել են եռապետերին^[120][121]։ Օկտավիանոսն ստիպված է եղել բանակցություններ սկսել Սեքստոսի հետ։

Խաղաղ մտադրություններ ունենալու լրջությունը ցույց տալու համար Օկտավիանոսը, որն արդեն բաժանվել էր Կլոդիայից, ամուսնացել է Սկրիբոնիայի հետ։ Նա Սեքստոս Պոմպեոսի աներոջ՝ Լուկիոս Սկրիբոնիոս Լիբոնի քույրն էր և միաժամանակ Պոմպեոսի հեռավոր ազգականը։ Այդ ամուսնության կնքումը նպաստել է Պոմպեոսի հետ շուտափույթ հաշտվելուն^[122][123]։ Պոմպեոսի հետ եռապետերի բանակցությունների առաջին փուլն անցկացվել է Նեապոլիտանական ծովածոցի առափնյա ծանծաղուտում, որտեղ կառուցվել են երկու ոչ մեծ փայտե հարթակներ կողմերից յուրաքանչյուրի համար^[124]։ Հաջողությամբ է պսակվել բանակցությունների երկրորդ փուլը, որն անցկացվել է կամ Միզեն հրվանդանում^[125], կամ էլ մոտակայքում տեղակայված Պուտեոլիում^[126]։

Եռապետերը մերժել են Լեպիդոսի փոխարեն եռապետության կազմում ընդգրկել Պոնպեոսին, սակայն մնացած բոլոր հարցերում Օկտավիանոսն ու Անտոնիոսը զիջել են։ Նրանք խոստացել են ներում շնորհել Սիցիալիայում թաքնված պրոսկրիպցիայի ենթարկվածներին, Պոմպեոսի բանակի փախած ստրուկներին շնորհել ազատություն և պարգևներ՝ եռապետության զինվորների վճարներին հավասար։ Սեքստոսն օրինականացրել է Սիցիլիայի, Կորսիկայի ու Սարդինիայի նկատմամբ իր իշխանությունը, ինչպես նաև ստացել է Պելոպոնեսը։ Դրանից բացի, նրա կողմնակիցներն ընդգրկվել են հաջորդ տարիների մագիստրոսների ցանկում։ Դրան ի պատասխան Պոմպեոսը պարտավորվել է բոլորովին հանել Իտալիայի ծովային պաշարումն ու համագործակցել այն հացահատիկով ապահովելու հարցում^{[124][125][126]}։ Ըստ ավանդության՝ համաձայնությունը տոնվել է Պոմպեոսի նավի վրա կազմակերպված համատեղ խրախճանքով։ Ընթրիքի ժամանակ Մենոդորոսը՝ Սեքստոսի գլխավոր նավատորմավարը, իբր թե առաջարկել է սպանել Օկտավիանոսին ու Անտոնիոսին, սակայն Պոմպեոսը մերժել է^[127][128]։

Եռապետերի երաշխավորությամբ մայրաքաղաք վերադարձած հռոմեացիների թվում է եղել Տիբերիոս Կլավդիոս Ներոնն իր հղի կնոջ՝ Լիվիա Դրուզիլայի ու մանկահասակ որդու՝ Տիբերիոսի հետ։ Օկտավիանոսի և Լիվիայի միջև սկսվել է սիրավեպ, որը շուտով ավարտվել է նշանադրությամբ ու ամուսնությամբ։ Կլավդիոսը ոչ միայն չի խոչընդոտել նրանց ամուսնությանը, այլ նույնիսկ հավաքել է օժիտ կնոջ համար և իր տանը կազմակերպել նշանադրությունը. Լիվիայի հայրն ինքնասպանություն էր գործել պրոսկրիպցիաների ցանկերում ընդգրկվելու պատճառով։ Հարսանիքի օրը հայտնի չէ. ըստ տարբեր տվյալների՝ այն կայացել է կամ Դրուզի ծնվելուց երեք օր անց, կամ էլ դեռ հղիության վեցերորդ ամսում^[129]։

Խաղաղ համաձայնությունը եղել է ոչ կայուն. չնայած խաղաղության հաստատվելուն՝ Օկտավիանոսն սկսել է կառուցել ռազմական նավատորմ^[125], իսկ Պոմպեոսը չի շտապել ապամոնտաժել ռազմական նավերն ու ցրել դրանց անձնակազմերը^[130]։ Սեքստոսը պաշտոնապես չի վերականգնել ծովային պաշարումը, սակայն Իտալիայի ափերի երկայնքով սկսել են գործել ծովահենները, և Օկտավիանոսը պնդել է, որ դրանք եղել են Պոմպեոսի մարդիկ։ Շուտով Գայոսի կողմն է անցել Մենոդորոսը և նրան է հանձնել Սարդինիան ու Կորսիկան։ Օկտավիանոսն ընդունել է Մենոդորոսին և ուժեղացրել ափերի պաշտպանությունը^{[131][132][133]}։

Շուտով Պոմպեոսի ու Օկտավիանոսի նավերը հանդիպել են Նեապոլիտանական ծովածոցում՝ Կումիի մոտ։ Կատաղի մարտն ավարտվել է Պոմպեոսի հաղթանակով։ Վերջինիս նավատորմի հրամանատար Մենեկրատոսն սպանվել է, իսկ նրան փոխարինած Դեմոխարեսը նավերը տարել է Մեսանա (ժամանակակից Մեսինա), որ տեղակայված է Սիցիլիա կղզու վրա։ Օկտավիանոսի նավերը հետևել են նրան։ Մեսինայի նեղուցում տեղի ունեցած առաջին բախումն անհաջող է եղել եռապետության համար, իսկ շուտով սկսված փոթորիկը նրա նավատորմին ստիպել է նահանջել։ Գայոս Օկտավիոսը կորցրել է իր նավերի կեսից ավելին և օգնություն խնդրել Անտոնիոսից^[134][135]։ Այն բանից հետո, երբ Օկտավիայի ու Մեկենասի միջնորդությամբ հարթվել են եռապետերի միջև եղած տարաձայնությունները, նրանք հանդիպել են Տարենտում (ժամանակակից Տարանտո) մ.թ.ա. 37 թվականի գարնանը^[136]։ Նրանք պայմանավորվել են երկարաձգել եռապետության լիազորությունների ժամկետը ևս հինգ տարով^{[Ն 7]}: Դրանից բացի, նավատորմի կարիք ունեցող Օկտավիանոսը պետք է Անտոնիոսից ստանար 120 նավ։ Դրա փոխարեն Մարկոսին, որը նախատեսում էր ներխուժել Պարթևստան, պետք է անցնեին շուրջ 20 հազար զինվորներ։ Անտոնիոսը կատարել է պայմանավորվածության իր հատվածը, սակայն Օկտավիանոսը տրամադրել է խոստացված զորքի միայն տասներորդ մասը^[137]։

Եռապետության ժամկետի երկարաձգումից հետո Օկտավիանոսը շարունակել է նոր նավատորմի ստեղծումը։ Նրա տնօրինության ներքո կային փոքրաթիվ փորձառու ծովագնացներ, այդ պատճառով Կումիի մոտ ստեղծվել է ծովային նոր բազա մարզումների համար։ Նավատորմի կառուցման համար Օկտավիանոսը հարուստներին ստիպել է կատարել խոշոր նվիրատվություններ և իր ստրուկներին տվել է որպես թիավարներ։ Ագրիպպան, որ անմիջականորեն ղեկավարում էր նավատորմի կառուցումը, հաշվի է առել նախորդ մարտերի փորձն ու կառուցել ավելի մեծ չափեր ունեցող նավեր, որոնք ունեին հարպաքս (լատին․՝ harpax) թշնամու նավերի պարանասարքերը ոչնչացնելու համար (հայտնի չէ, թե արդյոք դա եղել է հռոմեացիների հայտնագործությունը, թե օգտագործվել է դեռ հելլենիստական ժամանակաշրջանում)^{[138][139][Ն 8]}:

Նավատորմ կառուցելու և նավագնացներին նախատատրաստելու հնարավորություն Օկտավիանոսն ստացել է Պոմպեոսի անվճռականության և ծովում ունեցած գերազանցությունը ցամաքային գործողությունների ժամանակ օգտագործել չցանկանալու շնորհիվ։ Օկտավիանոսը ծրագրել էր Սիցիլիա կղզու վրա հարձակվել միանգամից երեք ուղղությամբ. Ստատիլիոս Տավրոսը պետք է դուրս գար Տարենտից, Լեպիդոսը՝ Աֆրիկայից, իսկ Օկտավիանոսը՝ Պուտեոլիից։ Հարձակումը նախատեսվել էր սկսել մ.թ.ա. 36 թվականի հուլիսի 1-ին^[140]։

Գայոսի պլանները խառնել է անսպասելի սկսված հարավային քամին։ Դրա պատճառով ոչնչացել է Օկտավիանոսի նավատորմի զգալի մասը, իսկ Տավրոսն ընդհանրապես վերադարձել է Տարենտ։ Լեպիդոսը քամու պատճառով կորցրել է մի քանի նավեր, սակայն քամի հետ է շպրտել նաև Պոմպեոսի հետախուզական նավերը, ինչի շնորհիվ Լեպիդոսի զորքերը կարողացել են հաջողությամբ ափ իջնել կղզում։ Սակայն Լեպիդոսին չի հաջողվել գրավել ��իցիլիայի արևմուտքում գտնվող և ռազմավարական նշանակություն ունեցող Լիլիբեյ քաղաքը, և նա անցել է ողջ կղզին՝ հասնելով Տավրոմենիա (ժամանակակից Տաորմինա), դեպի ուր շուտով ուղղվել է Օկտավիանոսն իր ցամաքային զորքերով։ Օգոստոսին (սեքստիլիա) նավատորմի ղեկավար Ագրիպպան հաջողությամբ անցկացրել է Միլիի ճակատամարտը կղզու հյուսիսային կողմում, իսկ մ.թ.ա. 36 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Նավլոխի ճակատամարտում վճռական հաղթանակ է տարել Պոմպեոսի նկատմամբ։ Սեքստոսը փախել է Արևելք, իսկ Լեպիդոսը, չսպասելով Օկտավիանոսի գալուն, Պոմպեոսի զորքերի հետ հաշտություն է կնքել^[141]։ Շուտով Լեպիդոսը փորձել է բանակի օգնությամբ Սիցիլիան հայտարարել իր պրովինցիան և դրանով իսկ ամրապնդել իր դիրքերը, բայց Օկտավիանոսը նրա զինվորներին խոստացել է մեծ պարգևներ, և նրանք լքել են զորավարին^[142][143]։ Օկտավիանոսը ներել է Լեպիդոսին այդ դավաճանության համար, սակայն հեռացրել է նրան քաղաքականությունից։

Հաղթանակից հետո Գայոսը չի կատարել նախկինում իր տված խոստումը Պոմպեոսի ստրուկերին ազատություն շնորհելու վերաբերյալ։ Ընդհակառակը, 30 հազար փախստական ստրուկներին նա վերադարձրել է իրենց ախկին տերերին, իսկ նրանց, որոնց տերերին գտնել չի հաջողվել (շուրջ վեց հազար ստրուկ), հրամայել է մահապատժի ենթարկել։ Գանձարանի սպառման և Անտոնիոսի հետ Օկտավիանոսի հարաբերությունների փչացման պատճառով ձգձգվել է զինվորներին վճարելու և հողերը բաժանելու գործը։ Դրա փոխարեն նա շռայլորեն բաժանել է ռազմական պարգևներ, ինչը տեղիք է տվել զինվորների հակազդեցության։ Փողի պակասի խնդիրը մասամբ լուծել է 1600 տաղանդի խոշոր կոնտրիբուցիան, որ դրվել է Սիցիլիայի վրա (նման վճարներ սովորաբար պարտադրվում էին պարտության մատնված թշնամիները)։ Հողը չբավարարելու խնդիրը մասամբ լուծվել է նրանով, որ բվետերանները բնակեցվել են ոչ միայն Իտալիայում, այլև արևմտյան պրովինցիաներում։ Դրա շնորհիվ հաջողվել է խուսափել հողերի զանգվածային էքսպրոպրիացիայից և դրա հետևանքով ծագած անհանգստություններից^[144][145]։ Պոմպեոսի նկատմամբ հաղթանակ տանելու համար սենատն Օկտավիանոսին արժանացրել է փոքր տրիումֆի (օվացիա) և սրբազան անձեռնմխելիության իրավունքի, որը հատուկ էր ժողովրդական տրիբուններին (լատին․՝ sacrosanctitas, Օկտավիանոսը, որն անցել էր պատրիկների դասը, չէր կարող զբաղեցնել այդ պաշտոնը)։ Շուտով նման արտոնություններ են ստացել նաև Լիվիան ու Օկտավիան^[146]։

Սեքստոս Պոմպեոսի դեմ տարած հաղթանակից հետո Օկտավիանոսն սկսել է նախապատրաստվել Անտոնիոսի հետ սպասվող պատերազմին՝ միևնույն ժամանակ չխզելով հարաբերությունները նրա հետ։ Կոնսուլները շարունակել են ընտրվել Տարենտի համաձայնությանը համապատասխան. սովորաբար ընտրվել են մնացած երկու եռապետերի մեկական կողմնակիցներ^[147]։ Սակայն Ագրիպպան Օկտավիանոսի հանձնարարությամբ շարունակել է մեծացնել ռազմածովային նավատորմի հզորությունը, որի նպատակն էր կանխել Անտոնիոսի ժամանումն Իտալիա։ Օկտավիանոսն ինքը մ.թ.ա. 35 թվականին գլխավորել է ներխուժումն Իլլիրիա, որը դիտարկվել է միաժամանակ և որպես մարզում զինվորների համար, և որպես խոշոր բանակը չցրելու պատճառ։ Միևնույն ժամանակ, այդ արշավանքի օգնությամբ Օկտավիանոսը հույս ուներ ամրապնդել զորավարի իր հեղինակությունը բանակի առաջ։ Դրանից բացի, Իլլիրիայում Գայոսը կարող էր հույս ունենալ հավաքել ստրուկներ և օժանդակ զորքեր^{[148][149][150][Ն 9]}: Հավանաբար դիտարկվել են պատերազմը վարելու այլ ուղղություններ ևս. Դիոն Կասսիոսը նշել է Բրիտանիա ներխուժելու ձախողված պլանների մասին^[152]։

Իլլիրիայի պատերազմի արդյունքում Օկտավիանոսն ամրապնդել է իր հեղինակությունը բանակում և Իտալիայի բնակչության շրջանում՝ հավասարվելով պատերազմի վարպետ ճանաչված Անտոնիոսին, որի հեղինակությանը վնաս էր հասցրել Պարթևստանում կրած պարտությունը։ Պատերազմի ընթացքում թալանվածը նա օգտագործել է մայրաքաղաքում հուշարձանային շինարարությանն աջակցելու և շքեղ հասարակական միջոցառումների կազմակերպման համար, որի նպատակն էր ստանալ քաղաքային պլեբսի օգնությունը^[153][154]։ Զորավարն ինքն ստացել է տրիումֆի իրավունք^[155], բայց դրանից օգտվել է ոչ անմիջապես^[156]։ Սակայն Իլլիրիայում հռոմեացիների հաջողությունները եղել են ոչ կայուն. Օկտավիանոսի զորքերը խուսափել են ձգձգված արշավանքներին մասնակցելուց, այդ պատճառով էլ կարողացել են վերահսկողություն սահմանել միայն Ադրիատիկ ծովի ափից ոչ հեռու գտնվող տարածքների վրա, իսկ մ.թ.ա. 6 թվականին գրավված տարածքում բռնկվել է խոշոր ապստամբություն։

Սեքստոս Պոմպեոսի զոհվելուց հետո կենդանի մնացած հանրապետականներն ստիպված են եղել ընտրություն կատարել Օկտավիանոսի և Անտոնիոսի միջև։ Նրանցից շատերը միացել են Մարկոսին։ Անտոնիոսին է սատարել նաև չեզոք սենատորների մի զգալի մասը, որոնք նրա մեջ տեսնում էին պակաս չարիք՝ համեմատած վերժխնդիր Օկտավիանոսի հետ, որը, նրանց կարծիքո, ոչնչացրել էր հանրապետական ազատությունների մնացորդները։ Օկտավիանոսը հույսը դրել է իրեն հողով պարտական Կեսարի վետերանների, Իտալիայի գործնական շրջանների ու իր ընկերների վրա, որոնց նա ակտիվորեն առաջ է տարել կարիերայի ոլորտում^{[157][158][159]}։ Սակայն իր վաղեմի ընկերոջը՝ Տրանսալպիական Գալլիայի կուսակալ և խոշոր բանակի հրամանատար Սալվիդիենոս Ռուֆոսին դատի է տվել դավաճանության մեղադրանքով, իբր թե նա գաղտնի բանակցություններ է վարել Անտոնիոսի հետ։ Արդյունքում Ռուֆոսն ինքնասպանություն է գործել^[160] կամ ենթարկվել մահապատժի^[161][162]։

Մ.թ.ա. մոտ 35 թվականին Օկտավիանոսն պարթևներից պարտություն կրած Անտոնիոսին ուղարկել է փող ու զինամթերք, ինչպես նաև զինվորներ, որոնց նա պետք է փոխանցեր Տարնենտի համաձայնությամբ 120 նավերի դիմաց։ Սակայն խոստացած 20 հազար զինվորների փոխարեն Գայոսն Արևելք է ուղարկել միայն երկու հազար լեգեոներներ։ Օգնություն տանող պահակախմբին ուղեկցել է Օկտավիան՝ Մարկոսի օրինական կինը, թեև Կլեոպատրայի հետ նրա կապը հայտնի էր բոլորին։ Հավանաբար Գայոսը հույս ուներ, որ Անտոնիոսը սկանդալ կհրահրի, ինչն ինքը կարող է օգտագործել որպես պատերազմ սկսելու առիթ։ Սակայն Անտոնիոսը գործել է զգուշորեն և Գայոսին լուրջ մեղադրանքների առիթ չի տվել, թեև աղբյուրները տարբեր կերպ են մեկնաբանում Օկտավիայի առաքելության մանրամասները^{[163][164][165]}։ Օկտավիանոսն իր գործընկերոջը նաև թույլ չի տվել զորք հավաքել Իտալիայում, չնայած նման հնարավորություն կար ըստ Տարենտի համաձայնության^[166]։ Ինչպես նշում է Վ. Պարֆյոնովը, Իտալիայից օգնություն ստանալու անհնարինությունն Անտոնոսին ստիպել է զիջումներ կատարել Կլեոպատրային^[167]։ Արդյունքում Օկտավիանոսն սկսել է հասարակայնորեն մեղադրել Անտոնիոսին ինքնագլխության և Հռոմի շահերին դավաճանելու մեջ՝ հատուկ ուշադրություն հրավիրելով այն հանգամանքի վրա, որ նա ինքնակամ վերափոխել է սահմաններն ու շնորհել տիտղոսներ ի հաճույս Եգիպտոսի թագուհու^[166]։ Մյուս կողմից Գայոսի մեղադրանքը կառուցվել է այն հանգամանքի վրա, որ Անտոնիոսը հրաժարվել է հռոմեացի կնոջից հօգուտ օտարերկրացու^[168]։ Անտոնիոսը փորձել է պաշտպանվել Օկտավիանոսի հարձակումներից։ Սվետոնիոսը մեջբերել է մի հատված նրա նամակից, որում նա պատասխանում էր ամուսնական սրբազան կապերը խզելու մեղադրանքներին.

Եռապետերը նաև վիճել են, թե իրենցից ում վրա ընկնում հանրության շրջանում բավական ժողովրդականություն վայելող Սեքստոս Պոմպեոսի մահվան մեղքը, և թե արդյոք Ցեզարիոնը Կեսարի օրինական ժառանգն է Օկտավիանոսի փոխարեն^[170]։

Երկրորդ եռապետության ընթացքում Օկտավիանոսի ու Անտոնիոսի լիազորությունները գերազանցում էին կոնսուլների լիազորություները։ Եռապետության ավարտման ստույգ թվականն անհայտ է. դա կարող է լինել կամ մ.թ.ա. 33 թվականի դեկտեմբերի 31-ը^[171], կամ էլ (որ ավելի քիչ հավանական է) մ.թ.ա. 32 թվականի դեկտեմբերի 31-ը^[172]։ Օկտավիանոսը պաշտոնապես չի հրաժարվել իր լիազորություններից դրանց ժամկետի ավարտից հետո, բայց և չի օգտվել դրանցից^[173]։ Մ.թ.ա. 33 թվականի հունվարի 1-ին նա դարձել է կոնսուլ, սակայն ընդամենը մի քան ժամ հետո լիազորությունները փոխանցել է Լուցիոս Անտոնիոս Պետոսին^[174]։ Ամռանն Անտոնիոսը հրաժարվել է պարթևների դեմ նոր պատերազմի նախապատրաստումից և սկսել է զորքերը վերատեղաբաշխել Հունաստանի մոտ, ինչը սովորաբար համարվում է երկու եռապետերի հարաբերությունների կտրուկ սրման վկայություն։ Հաջորդ տարվա հունվարի 1-ին պաշտոնն ստանձնել են Անտոնիոսի կողմնակիցները, որոնք օգտվել են իրենց դիրքից և սկսել Օկտավիանոսի դեմ ուղղված քարոզչական արշավի նոր փուլ։ Դրան ի պատասխան Գայոսը սենատի նիստին հայտնվել է զինված կողմնակիցների ուղեկցությամբ։ Ուժի այդպիսի ցուցադրումից հետո մի շարք սենատորների անցել են Անտոնիոսի կողմը։ Նրան են միացել նաև երկու կոնսուլները։ Թեև դա Անտոնիոսին հնարավորություն է տվել պատասխանել սենատի իրավունքների ոտնահարմանը, նա ոչինչ չի ձեռնարկել^[175]։ Դրանից բացի, Անտոնիոսի կողմնակիցների շրջանում միաբանություն չի եղել. նրանց մի մասը հանդես է եկել Կլեոպատրայից բաժանվելու և Օկտավիայի հետ հաշտվելու օգտին, սակայն Եգիպտոսի թագուհու կողմնակիցներն ավելի ազդեցիկ են եղել^[176]։ Դա հանգեցրել է նրան, որ բազմաթիվ նշանավոր հռոմեացիներ կրկին անցել են Գայոսի կողմը։

Օկտավիանոսի կողմն անցածների թվում էին Լուցիոս Մունացիոս Պլանկոսն ու Մարկոս Տիցիոսը։ Լինելով Անտոնիոսի մոտ զինակիցները՝ նրանք ներկա էին եղել Անտոնիոսի կտակի կազմմանը, որի բովանդակության մասին պատմում են Գայոսին։ Օկտավիանոսը վերցրել է կտակն այն պահպանող վեստալուհի քրմերից, ինչից հետո բացել է այն ու նրա որոշ կետեր կարդացել սենատի առաջ (կտակի գաղտնիության նկատմամբ այդպիսի արհամարհական վերաբերմունքը համարվել է սրբապղծություն^[177]): Աղբյուրներից հայտնի կտակի դրույթները հավանաբար վավերական են, սակայն բացառված չէ, որ Օկտավիանոսը հրապարակած լինի միայն առանձին արտահայտություններ առանց համատեքստի, կամ որ ընթերցված փաստաթուղթը լինի կեղծ։ Օկտավիանոսի ճնշմամբ սենատն Անտոնիոսին զրկել է իր բոլոր լիազորություններից, այդ թվում նաև հաջորդ տարվա կոնսուլությունից, սակայն պատերազմ հայտարարել է միայն Կլեոպատրային^[178]։

Անտոնիոսի խոշոր բանակին դիմակայելու ունակ զորք պահելու համար Օկտավիանոսը դիմել է գանձարանը լրացնելու արտակարգ միջոցի. ազատ քաղաքացիները պետք է միանվագ վճարեին իրենց տարեկան եկամտի 1/4-ը, հարուստ ազատարձակները՝ իրենց ամբողջ կարողության 1/8-ը։ Կատարվել են նաև ստիպողական փոխառություններ նվիրատվությունների անվան տակ։ Խիստ միջոցառումների պատճառով Իտալիայում սկսվել են սպատամբություններ, որոնք ճնշվել են բանակի կողմից^[159][179]։ Օկտավիանոսը նաև արևմտյան պրովինիցիաների բնակիչներին ստիպել է հավատարմության երդում տալ իրեն, որն ամենայն հավանականությամբ նման էր զինվորների՝ իրենց զորավարին տրվող երդմանը^[158][180] (հետագայում նա պնդել է, որ այդ երդումը նրանք տվել են կամավոր)^[181]։

Անտոնիոսի զորքերն Հոնիական ծովի մոտ հասել են միայն մ.թ.ա. 32 թվականի ամռան վերջին, երբ ծովով հսկայական բանակի տեղափոխումն սկսելն արդեն վտանգավոր էր։ Մարկոսը քիչ առավելություն ուներ Գայոսի նկատմամբ ցամաքային զորքերի քանակով (100 հազար հետևակ 80 հազարի դեմ) և նավերի թվով, սակայն նրա նավերին չէին բավականացնում նավավարները։ Անտոնիոսը գիտեր Իտալիայում ծագած ապստամբությունների մասին և հույս ուներ, որ պատերազմի ձգձգվելն Անտոնիոսին ավելի մեծ վնաս կտա, քան իրեն։ Իր բանակն ու նավատորմը նա տեղակայել է մի քանի կետերում Ադրիատիկ ու Հոնիական ծովերի ափի երկայնքով, սակայն նավերի հիմնական մասը կենտրոնացված էր Ամվրակիկոս ծովածոցում^[182][183]։ Մ.թ.ա. 31 թվականի սկզբին Ագրիպպան ու Օկտավիանոսն անսպասելիորեն հարձակվել են Անտոնիոսի ծայրամասային ծովային բազաների վրա Հունաստանում և գերազանցություն ձեռք բերել ծովում ու զորքերը ափ իջեցրել Հունաստանում^[184]; Հակառակորդներն իրենց հիմնական ուժերը հավաքել են Ամվրակիկոս ծովածոցում, արտեղ Ագրիպպան շրջափակել է թշնամու նավատորմի մեծ մասը։ Դիրքային երկարատև պայքարից հետո, որի ընթացքում Օկտավիանոսը խուսափել է ցամաքային մարտ սկսելու Անտոնիսի փորձերից, Մարկոսը նախաձեռնել է ծովամարտ Ակտիումի հրանդանի մոտ (մ.թ.ա. 31 թվականի սեպտեմբերի 2-ին)։ Ագրիպպան գերազանցություն է ձեռք բերել հակառակորդի նավատորմի նկատմամբ, բայց Կլեոպատրան ու Անտոնիոսը կարողացել են ճեղքել շրջափակումն ու հեռանալ Եգիպտոս^[184]։ Իրենց զորավարի փախչելուց հետո Անտոնոսի զինվորները սկսել են զանգվածաբար անցնել Օկտավիանոսի կողմը, թեև սովորաբար քննարկում էին դավաճանության՝ իրենց համար շահավետ պայմաններ^[185]։

Օկտավիանոսը զորքն առաջնորդել է դեպի Եգիպտոս։ Երբ նա մոտեցել է Ալեքսանդրիային, Անտոնիոսի լեգեոնները կրկին անցել են նրա կողմը, իսկ Անտոնիսն ինքնասպանություն է գործել։ Մեկ շաբաթ անց ինքնասպան է եղել նաև Կլեոպատրան։ Օկտավիանոսը թույլ է տվել նրանց երկուսին թաղել նույն դամբարանում՝ համաձայն իրենց խնդրանքի։ Սակայն այդ որոշման պատճառը կարող էր լինել նաև այն, որ Օկտավիանոսը չէր ցանկանում թույլ տալ, որ Անտոնիոսը թաղվի Հռոմում^[186]։ Անտոնիոսի ու Կլեոպատրայի ինքնասպանությունից հետո Օկտավիանոսը հրամայել է մահապատժի ենթարկել Կլեոպատրայի որդուն՝ Ցեզարիոնին։ Շուտով սպանվել է նաև Անտոնիոսի ավագ որդին՝ Անտիլոսը։ Մարկոս Անտոնիոսի մյուս երեխաները դեռ չէին հասել չափահասության տարիքի, այդ պատճառով էլ Օկտավիանոսը ներում է շնորհել նրանց^[187][188]։ Վերադառնալով Եգիպտոսից՝ Օկտավիանոսը կազմակերպել է եռակի տրիումֆ։ Մ.թ.ա. 29 թվականի օգոստոսի 13-ին նա տոնել է Իլլիրիայում տարած հաղթանակը, օգոստոսի 14-ին՝ Ակտիումի ճակատամարտում, իսկ օգոստոսի 13-ին՝ Եգիպտոսում տարած հաղթանակները, որոնցից վերջինը եղել է այդ երեքից ամենաշքեղը^[189]։

Օգոստոսի կողմից սահմանված կառավարման ձևը, որ հիմնական գծերով պահպանվել է մինչև բացարձակ միապետության (Դոմինատ) հաստատումը, պատմագրության մեջ կոչվում է պրինցիպատ (լատին․՝ principatus, princeps բառից, պրինցեպս - «առաջինը [սենատում]» պատվավոր տիտղոսից)։ Ժամանակակիցները չեն օգտագործել «պրինցիպատ» տերմինը քաղաքական իմաստով, թեև այն շրջանառության մեջ է դրվել արդեն մինչև պատմագիր Տակիտոսի ժամանակները (մ.թ.ա. I դարի վերջ - II դարի սկիզբ)^[190]։ Պրինցիպատը ձևավորվել է հանրապետական կարգի հիման վրա՝ զգալի չափով պահպանելով հաջորդականությունը Հռոմեական հանրապետության քաղաքական ինստիտուտների հետ^[191]։ Օկտավիանոսը չի ձգտել իր ձեռքը վերցնել բոլոր հանրապետական պաշտոնները և հնարավոր բոլոր պատիվներն ու տիտղոսները։ Դրա փոխարեն նա անսահմանափակ ժամանակով իր ձեռքում է կենտրոնացրել գերագույն իշխանությունը պրովինցիաներում (imperium - իմպերիա) և լայնամասշտաբ լիազորություններ մայրաքաղաքում (tribunicia potestas – տրիբունի իշխանությունը)։ Լիազորությունների նմանատիպ համադրությունը աննախադեպ երևույթ էր. Սուլլան ու Կեսարը կառավարում էին՝ օգտվելով դիկտատորի լիազորություններից, և իրենց դիրքը պահպանելու համար կայսրն ամրապնդել է իր հեղինակությունը կայսրության բնակիչների շրջանում (auctoritas)^[192]: Կայսեր լիակատար վերահսկողության ներքո էր գտնվում նաև հսկայական բանակը^[193]։

Պրինցիպատի հիմքերը դրվել են մ.թ.ա. 27-23 թվականների բարեփոխումներով^[194]։ Մ.թ.ա. 27 թվականի հունվարի 13-ին Օկտավիանոսը ելույթ է ունեցել սենատի առաջ և հայտարարել, որ պատրաստ է հրաժարվել բոլոր արտակարգ լիազորություններից հօգուտ սենատի և ժողովրդի։ Ելույթի տեքստը պահպանվել է Դիոն Կասսիոսի շնորհիվ, թեև հնարավոր է համարվում դրա ոչ վավերական լինելը^{[195][196][197]}։ Մանրամասն ծրագրված ելույթը (Դիոն Կասսիոսը հիշատակում է, որ Օկտավիանոսի կողմնակիցների խումբը նրան սատարել է ծափահարություններով^[198]) անսպասելի էր սենատորների համար, և նրանք մերժել են Օկտավիանոսին^[199][200]։ Ավելին, սենատը նրան շնորհել է իսպանական և գալլական պրովինցիաները, ինչպես նաև կառավարելու իրավունք տասը տարով՝ երկարաձգելու հնարավորությամբ (սովորաբար կուսակալն ստանում էր մեկ պրովինցիա մեկ տարով)։ Եգիպտոսը ճանաչվել է Օկտավանոսի «անձնական սեփականություն»^{[201][202][203]}։ Հունվարի 16-ին կայացած նոր նիստում սենատն Օկտավիանոսին օժտել է մի շարք պատիվներով, առաջին հերթին՝ «Օգոստոս» անունով, ինչի արդյունքում նրա լրիվ պաշտոնական անունը դարձել է «Կայսր Կեսար Օգոստոս, աստծո որդի» (Imperator Caesar Augustus divi filius), իսկ կրճատը՝ Կեսար Օգոստոս^[196][204]։ Լրիվ անվան մեջ նոր մասի ավելացումն Օկտավիանոսի հայտնագործությունը չէր. Սուլլան ընդունել է Felix (Երջանիկ), Պոմպեոսը՝ Magnus (Մեծ) անունները։ Միևնույն ժամանակ, «Օգոստոս» բառն ուներ վառ արտահայտված կրոնական երանգ և հղում էր բանաստեղծ Քվինտոս Էննիոսի հայտնի տողերին «սրբազան գուշակությունից» (augusto augurio) հետո Հռոմի հիմնադրման մասին^{[204][205][206]}։ Սկզբնապես Օկտավիանոսին առաջարկվել է «Օգոստոսի» փոխարեն անվանն ավելացնել «Հռոմուլոս»՝ Հռոմի առասպելական հիմնադրի անունը, որն էլ կատարել էր «օգոստոսական» գուշակությունը, սակայն նա հրաժարվել է դրանից։ «Հռոմուլոս» անունից հրաժարվելու պատճառը եղել է ասոցացումը Ռեմ եղբորը սպանելու^[207], ինչպես նաև թագավորական իշխանություն հաստատելու հետ^[208]։ Պրոկոնսուլական իշխանությունը գործել է միայն պրովինցիաներում, իսկ Հռոմում Օգոստոսը շարունակել է օգտվել կոնսուլի լիազորություններից՝ զբաղեցնելով այդ պաշտոնն ամեն տարի։

Մ.թ.ա. 24-23 թվականներին Օկտավիանոսն ամրապնդել է իր դիրքը քաղաքական նոր բարեփոխումներով^[209]։ Մ.թ.ա. 24 թվականին սենատորները, ըստ Դիոն Կասսիոսի, Օկտավիանոսին ազատել են օրենքներին ենթարկվելու պարտականությունից^[210], ինչը մեկնաբանվում է որպես իմունիտետ դատական հետապնդումից^[211]։ Հաջորդ տարի սկսվել է քաղաքական ճգնաժամ, որի պատճառ առաջին հերթին կայսեր հիվանդությունն էր։ Ագրիպպան, որը հույս հաջորդել Օկտավիանոսին, դժգոհ էր կայսեր զարմիկի ու փեսայի՝ Մարցելլոսի առաջքաշմամբ։ Որոշ պատմաբաններ մ.թ.ա. 23 թվականին են վերագրում Մարկոս Պրիմոսի դատական գործը և Ցեպիոնի ու Մուրենի դավադրությունը, ինչը բարդացրել է կայսեր վիճակը։ Օգոստոսին հաջողվել է հաշտեցնել Ագրիպպային ու Մարցելլոսին, սակայն վերջինս շուտով մահացել է^[212]։ Օկտավիանոսը հուլիսի 1-ին անսպասելիորեն հրաժարվել է կոնսուլի լիազորություններից և հրաժարվել ընտրվել ապագայում։ Այդ քայլի պատճառներն անհայտ են^{[Ն 10]}: Կոնսուլության փոխարեն Օգոստոսը սենատից ստացել է «մեծ իմպերիում» (imperium maius), որի շնորհիվ նա կարող էր միջամտել ոչ միայն իր սեփական, այլև սենատական պրովինցիաների կառավարմանը։ Սենատն Օգոստոսին շնորհել է ժողովրդական տրիբունների (tribunicia potestas) լիազորություններ, բայց ոչ այդ պաշտոնը որը հասանելի էր միայն պլեբեյներին։ Տրիբունի իշխանությունը նրան իրավունք էր տալիս հանդես գալ օրենդրական նախաձեռնությամբ, որը նա կորցրել էր կոնսուլի լիազորություններից հրաժարվելիս, ինչպես նաև ընդունվող ցանկացած օրենքի վետո դնելու իրավունք (իտերցեսիա)^{[213][214][216]}։ Տրիբուններին հատուկ սրբազան անձեռնմխելիությունն Օկտավիանոսն ստացել էր դեռ մ.թ.ա. 36 թվականին^[217]։ Մ.թ.ա. 23 թվականից հետո Օկտավիանոսն իր ձեռքում է կենտրոնացրել գերագույն իշխանությունը Հռոմեական կայսրության պրովինցիաներում^[216]։ Երկու լիազորությունների համադրումը եղել է բավական կայուն, և հաջորդ կայսրերը հենվել են հիմնականում դրանց վրա^[218]։

Երբ մ.թ.ա. 22 թվականին Հռոմում սով է սկսվել, լուր է տարածվել, թե իբր անբերքատվությունն ու առատ հեղեղներն Իտալիային ուղարկվել են նրա համար, որ Օկտավիանոսն այլևս չի զբաղեցնում կոնսուլի պաշտոնը։ Ըստ Դիոն Կասսիոսի՝ մարդիկ կարող էին Օկտավանոսին խնդրել ընդունել դիկտատորի պաշտոնը, որը չեղարկվել էր Կեսարի սպանությունից հետո^[219]։ Նույն պատմագիրը պնդում է, որ շուտով Օգոստոսին առաջարկել են դառնալ ցմահ երրորդ կոնսուլ և նույնիսկ նրան շնորհել են այդ իրավունքը։ Դրանից հետո սենատի կուրիական երկու աթոռների միջև իբր թե տեղադրվել է երրորդը Օկտավիանոսի համար^[220][221]։ Սակայն ժամանակակից պատմաբանները հնարավոր են համարում այն, որ անտիկ հեղինակը կարող էր սխալվել^{[Ն 11]}։ Ի վերջո, Օկտավիանոսի իշխանության օրոք հռոմեացիները, որոնք դատապարտվել էին դատարանի կողմից, զրկվել են պատիժը վերանայելու համար ժողովրդական ժողովին (provocatio ad populum) դիմելու իրավունքից, բայց դրա փոխարեն կարող էին խնդրել ներում կայսրից (apellatio ad Caesarem)^[222]:

Հանրապետական քաղաքական ինստիտուտների պահպանման ու Օկտավիանոսի կողմից միանձնյա իշխանության իրավաբանական ամրագրումից հրաժարվելու հակառակ կողմը դարձել է իրեն հաջորդող նշանակելու անհնարինությունը^[223]։ Բացի այդ, պրինցիպատի հաստատման հետ հաշտված ոչ բոլոր մարդիկ են համաձայն եղել իշխանությունը ժառանգելուն^[224]։ Էրիկ Գրյունը հնարավոր է համարում, որ մ.թ.ա. շուրջ 24 թվականին Օկտավիանոսը մտածել է քաղաքականությունից հեռանալու մասին, իսկ խաղաղ ծերություն ապահովելու համար իրեն օժտել է դատական իմունիտետով^[225]։ Սակայն դեռ ժամանակակիցները չգիտեին, թե ում է նա ուզում դարձնել իրեն ժառանգորդ։ Առավել հավանական թեկնածուն եղել է կայսեր զարմիկն ու փեսան՝ Մարցելլոսը, թեև Օկտավիանոսը հերքել է նրա վերաբերյալ պլաններ ունենալը։ Հաջորդ տարվա ճգնաժամի ընթացքում հիվանդ Օկտավիանոսն իր մատանին փոխանցել է Ագրիպպային, ինչը սենատորների կողմից մեկնաբանվել է իշխանությունը հենց նրան փոխանցելու մտադրություն։ Այնուամենայնիվ, ապաքինվելուց հետո կայսրը շարունակել է կարևոր գործերը հանձնարարել Մարցելլոսին։ Շուտով Մարցելլոսը բոլորի համար անսպասելիորեն մահացել է^[212][226]։

Շուտով Օկտավիանոսն Ագրիպպային՝ իր մոտ զինակցին շնորհել է տրիբունի լիազորոթյուններ և, հնարավոր է, «մեծ իմպերիում» (imperium maius) հինգ ատրի ժամանակով և երկարաձգելու իրավունքով։ Սակայն պրինցիպատը չի վերածվել երկիշխանության։ Հավանաբար Ագրիպպայի լիազորությունները պետք է ապահովեին պետության կայունությունը հաճախ հիվանդացող Օկտավիանոսի մահվան դեպքում^[227]։ Քանի որ Օկտավիանոսը չուներ հարազատ որդիներ, նա որդեգրել է Ագրիպպայի ու Հուլիայի երեխաներին՝ Գայոսին ու Լուցիոսին, կեղծ գնման կիսամոռացված գործընթացի օգնությամբ։ Ենթադրվում է, որ Օգոստոսը նրանց նախապատրաստել է իշխանությունն զբաղեցնելուն մանկությունից սկսած՝ նրանց կրթությունը հանձնելով մանկավարժ Մարկոս Վերիոս Ֆլակոսին և ժամանակ առ ժամանակ միանալով նրանց կրթության գործին^{[228][229][230]}։ Տիբերիոսն ու Դրուզը՝ կայսեր խորթ զավակները, այդպիսով, դադարել են դիտարկվել որպես հիմնական ժառանգորդներ^[231][232]։ որոշ պատմաբաններ ենթադրում են, որ Ագրիպպան պետք է դառնար ռեգենտ Օկտավիանոսի նոր երեխաների իշխանության օրոք, սակայն դա ենթադրում էր ժառանգական միապետության ձևավորում^[227]։

Մ.թ.ա. 12 թվականին Ագրիպպան մահացել է, և Օկտավիանոսն ստիպված է եղել կրկին վերանայել իշխանության փոխանցման վերաբերյալ իր ծրագրերը։ Գայոսն ու Լուցիոսն դեռևս շատ երիտասարդ էին, իսկ կայսրն արագացնում էր արդեն չափահաս Տիբերիոսի կարիերայի զարգացումը (Դրուզը մահացել էր մ.թ.ա. 9 թվականին)։ Կայսեր խորթ որդին հաջողակ զորավար էր, իսկ նրա ընդունակությունները կասկածի չեն ենթարկվել, թեև անտիկ հեղինակները հիշատակում են նրա ծանր բնավորությունը։ Օկտավիանոսը նրա համար ձեռք է բերել սահմանված ժամանակից հինգ տարի շուտ պաշտոնն զբաղեցնելու իրավունք, նրան ամուսնացրել կրկին այրիացած Հուլիայի հետ (նախապես Տիբերիոսին հրամայելով բաժանվել Վիպսանիայից) և սկսել է նրան հանձնարարել զորքի հրամանատարությունը պատասխանատու մարտերի ժամանակ։ Սակայն Տիբերոսը միանգամից չի ստացել տրիբունի իշխանությունը, իսկ «մեծ իմպերիումի» (imperium maius) նա չի արժանացել^[233][234]։

Մ.թ.ա. 6 թվականին Տիբերիոսն անսպասելիորեն հրաժարվել է իր զբաղեցրած բոլոր պաշտոններից և հայտարարել քաղաքականությունից հեռանալու մասին։ Մայրն ու որդեգիրը փորձել են համոզել նրան, սակայն նա հայտարարել է հացադուլ։ Չորրորդ օրն Օկտավիանոսը Տիբերիոսին թույլ է տվել հեռանալ Հռոմից, և նա մեկնել է Հռոդոս։ Տիբերիոսի անսպասելի որոշման պատճառները պարզ չէին դեռ անտիկ ժամանակաշրջանում, և ներկայում էլ միասնական բավարար բացատրություն առաջարկված չէ^[235][236]։ Իր խորթ որդու՝ քաղաքականությունից հեռանալուց հետո Օկտավիանոսը հույսը դրել է Գայոսի ու Լուցիոսի վրա. Օգոստոսն անձամբ է նրանց ներկայացրել հռոմեացիներին, և շուտով նրանց կոչել են «երիտասարդ պրինցեպսներ» (principes iuventutis)^[237]: Կայսրը նրանց թույլ է տվել մասնակցել սենատի նիստերին և հույս է ունեցել նրանց դարձնել կոնսուլ սահմանված տարիքից շատ առաջ^[238]։ Կարևոր հանձնարարությունների կատարումը նա վերապահել է ավելի տարիքով ազգականներին և մասնավորապես Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսին^[239]։ Մ.թ.ա. 2 թվականին Լուցիոս Կեսարն անսպասելիորեն մահացել է Մասիլիայում (ժամանակակից Մարսել), իսկ մ.թ.ա. 4 թվականի փե��րվարի 21-ին ծանր վերքից մահացել է Գայոսը^[240]։

Գայոսի մահվանից կարճ ժամանակ առաջ Հռոմ է վերադարձել Տիբերիոսը^[234]։ Շուտով Օկտավիանոսը նրան է վերադարձրել տրիբունի պարտականությունները տասը տարի ժամանակով և սկզբում նրան է վստահել Գերմանիայում անցկացվող գործողությունների ղեկավարությունը, ապա նաև Պանոնիայում ու Իլիրիկում բռնկված ապստամբությունները ճնշելու գործը։ Մ.թ.ա. 4 թվականի հունիսի 26-ին կայսրը վերջնականապես որդեգրել է Տիբերիոսին, ինչպես նաև Ագրիպպայի երրորդ որդուն՝ Ագրիպպա Պոստումոսին^[241] (Սվետոնիոսը նշում է, որ նա այդ քայլին դիմել է դժկամությամբ^[242]): Սակայն մ.թ.ա. 7 թվականին Ագրիպպա Պոստումոսը գժտվել է կայսեր հետ, և Օկտավիանոսը նրան վտարել է Հռոմից^[243], ապա նրա անունը հանել է կտակից^[244]։ Մ.թ.ա. 13 թվականին Տիբերիոսի տրիբունական իշխանության ժամկետը երկարաձգվել է տասը տարով, և մոտավորապես այդ ժամանակ էլ նա ստացել է imperium maius: Այդ նախապատրաստության շնորհիվ մեր թվարկության 14 թվականի օգոստոսի 19-ին Օգոստոսի մահվանից հետո իշխանությունը խաղաղությամբ անցել է Տիբերիոսին^[245]։ Այնուամենայնիվ, Դանուբի ու Հռենոսի ափերին գտնվող լեգեոններում սկսվել են ոչ երկարատև անհանգստություններ, որի պատճառը զինվորների ցանկությունն էր՝ կայսր հռչակել Գերմանիկոս Կրտսերին, իսկ Օգոստոսի ժառանգորդը դառնալու մյուս հնարավոր թեկնածուն՝ Ագրիպպա Պոստումոսը, սպանվել է չպարզված հանգամանքներում^[246]։

Օկտավիանոսի օրոք սենատը դադարել է օրենսդրական-խորհրդակցական մարմին լինելուց՝ ստանալով օրենսդրական լիազորություններ։ Օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը, սակայն, պահպանել են մագիստրոսները։ Սենատն ստացել է նաև դատական լիազորություններ^[247][248]։ Սակայն իրական իշխանությունը կենտրոնացած էր Օկտավիանոսի ձեռքում։ Քանի որ սենատը նախկինի պես պահպանում էր լիազորություններն ինքնուրույն գործելու համար, կայսրը նրա նկատմամբ վարել է զգույշ քաղաքականություն^[249]։ Ըստ Մայքլ Գրանտի՝ «կայսրը միահեծան կերպով տնօրինել է ամբողջ համակարգը՝ չդադարելով խոսքով փառաբանել սենատի արժանիքները»^[250]։ Մեծ ազդեցություն է ձեռք բերել խորհրդակցական նոր մարմինը՝ consilium principis (պրինցեպսի խորհուրդ), որի կազմում ընդգրկվել են կենսուլները, մյուս մագիստրատուրաների ներկայացուցիչներ և 15 սենատորներ, որոնք վիճակահանությամբ ընտրվում էին տասը տարով։ Այդ խորհրդում նախապատրաստվում էին այն որոշումների նախագծերը, որոնք կոնսուլները ներկայացնում էին սենատի քննարկմանը՝ անպայման հիշատակելով, որ նախաձեռնությունն արժանացել է Օկտավիանոսի հավանությանը^[247]։ Մ.թ.ա. 13 թվականին այդ խորհուրդը բարեփոխվել է. Տիբերիոսը, Դրուզն ու Գերմանիկոսը դարձել են ցմահ խորհրդականներ, իսկ խորհրդի որոշումները կարող էին ստանալ օրենքի ուժ^[251]։

Օկտավիանոսն անցկացրել է մի քանի բարեփոխումներ, որոնք կանոնակարգում էին սենատի գործունեության տարբեր կողմեր։ Օկտավիանոսը մեծ ուշադրություն է դարձրել մեծացած սենատի քանակական կրճատմանը։ Մ.թ.ա. 40-ական թվականների կեսերին Գայոս Հուլիոս Կեսարը սենատորների թիվը հասցրել էր մինչև 900 և ավելացրել կրտսեր մագիստրատուրաների քանակը, որոնք թույլ էին տալիս մտնել սենատ:Արդյունքում Օկտավիանոսի կառավարման սկզբում սենատում, չնայած քաղաքացիական կռիվներին ու պրոսկրիպցիաներին, կար արդեն ավելի քան հազար մարդ (ըստ Ա. Եգորովի վարկածի՝ նրա կազմում կար 800 մարդ^[249]): Մ.թ.ա. 29 թվականին Օկտավիանոսն Ագրիպպայի հետ միասին ստացել է ցենզորի լիազորություններ^{[Ն 12]} և վերանայել է սենատորների ցուցակը՝ հանելով շուրջ 190 մարդու։ Շուտով նա կրճատել է քվեստորների քանակը 40-ից մինչև 20, ինչը կրճատել է սենատում ամեն տարի ավելացողերի քանակը։ Վերջապես, մ.թ.ա. 18 թվականին նա անցկացրել է այց մարմնի երկրորդ վերստուգումը։ Նախապես կայսրը ծրագրել էր սենատորների քանակը կրճատել առնվազն մեկ երրորդով՝ 800-ից մինչև 300 մարդ (այդպիսին էր սենատի կազմը նախքան Սուլլայի բարեփոխումը), սակայն նրանց վճռական դիմադրությունն Օկտավիանոսին ստիպել է սահմանափակվել՝ թվաքանակը կրճատելով մինչև 600-ը։ Հեռացվածների թվում կային կայսեր բազմաթիվ հակառակորդներ։ Օկտավիանոսն իրեն դրել է սենատորների ցուցակի առաջին տեղում՝ այդպիսով դառնալով սենատի պրինցեպս (Princeps senatus): Սենատորների ունեցվածքի սահմանը բարձրացվել է մինչև 1 մլն սեստերցի^{[Ն 13][256][257]}: Մ.թ.ա. 11 թվականին Օկտավիանոսը չեղարկել է 400 սենատորներով քվորում կազմելու օրենքը, իսկ մ.թ.ա. 9 թվականին անցկացրել է օրենք, որը վերանայել է քվորումի ու սենատի ժողովի համագումարի գործընթացը։ Տարբեր տիպի նիստերի համար սահմանվել է առանձին քվորում, իսկ նիստերից անհարգելի բացակայելու համար սահմանվել է բարձր տուգանքներ^{[Ն 14]}: Տարբեր կերպ է մեկնաբանվում նիստերն ամիսը մեկ անգամ անցկացնելու մասին որոշումը՝ կալենդայում (ամեն ամսվա 1-ին) և իդային (13-ին կամ 15-ին)։ Որոշ ուսումնասիրողներ (օրինակ՝ Ն. Մաշկինը^[247]) ենթադրում է, որ նիստերն անցկացվել են միայն այդ օրերին, բայց այդ հարցը մանրամսն քննած Ռիչարդ Տալբերտի կարծիքով, սենատը կարող էր հավաքվել նաև այլ օրերին, բացի իդայից ու կալենդայից, բայց այդ երկու օրերի նիստերին ներկայությունը պարտադիր էր։ Սակայն սենատի նիստերի հաճախումները բարձրացնելու կայսեր փորձերը տապալվել են, և դրանից հետո նա դրան նայել է մատների արանքով^[259]։ Առաջին կայսեր կառավարման ընթացքում Օկտավիանոսը սենատորներին արգելել է հեռանալ Իտալիայից ու Սիցիլիայից առանց հատուկ թույլտվության^[260], իսկ նիստերի արձանագրություններն այլևս չեն հրապարակվել^[261]։ Բավական հաճախ է կայսրը զիջել սենատորներին, և սովորաբար դրանք եղել են աննշան հարցեր, օրինակ՝ նրանց է հատկացվել ողջ առաջին շարքը թատրոնում^[262]։ Ցենզորների լիկվիդացումը սենատի անդամությունը դարձրել է գրեթե ցմահ, թեև անցանկալի մարդկանց կայսրը կարող էր հեռացնել։ Դրանից բացի, սենատորների երեխաների ունեցած արտոնություններն ամրապնդել են այդ դասի ժառանգական բնույթը^[263]։

Օկտավիանոսի բարեփոխումների արդյունքում արտաքին քաղաքականության, պրովինցիաների ու ֆինանսների տնօրինման վրա սենատի ազդեցությունը նվազել է։ Կայսերական գանձարանի (ֆիսկուս) ստեղծումից հետո Օկտավանոսը շարունակել է ինքնակամ ծախսել նաև պետական գանձարանի (էրարիա) միջոցները^{[Ն 15]}: Սենատորներն այլևս չէին կարող ազդել զորքերի վրա. մ.թ.ա. I դարի սկզբում սենատական 13 պրովինցիաներում գտնվել է կանոնավոր բանակի միայն մեկ լեգեոն, իսկ կայսրը կարող էր միջամտել կուսակալների և սենատական պրովինցիաներում զորքերի հրամանատարների նշանակման գործին^[263]։

Սենատի վերաբերմունքն Օկտավիանոսի նկատմամբ փոխվել է րա կառավարման ընթացքում։ Անտոնիոսի դեմ տարած հաղթանակից հետո սենատը երդվել է սատարել Օկտավիանոսին, հաստատել նրա բոլոր որոշումները և չընդունել ոչ մի օրենք նրա կամքին հակառակ^[207]։ Սակայն երբ Հանրապետության շուտափույթ վերականգնման վերաբերյալ սենատորների հույսերը չեն արդարացել, իսկ Օկտավիանոսն անցկացրել է այդ մարմնի մաքրում և սկսել իր ձեռքում կենտրոնացնել իշխանությունը, տրամադրությունները փոխվել են։ Սենատական ընդդիմության դերն ու ազդեցությունը գնահատվում է տարբեր կերպ^[264]։ Մասնավորապես Ն. Մաշկինը ենթադրում է, որ կայսեր դեմ ուղղված գաղտնի ու բացահայտ դիմադրությունը սրվել է նրա կառավարման վերջում, երբ Օկտավիանոսը հասել է սենատորների անձնական կյանքի կարգավորմանը^[265]։ Ա. Եգորովը, ընդհակառակը, եզրակացնում է, որ սենատորների մեծ մասն աստիճանաբար հաշտվել է միահեծան իշխանության հաստատման հետ^[266], վերներ Էքը նշում է, որ ընդդիմությունը մեծաթիվ չի եղել և պրինցեպսի հետ համաձայն չլինելոը դեպքում սենատորները նախընտրել են հեռանալ քաղաքականությունից^[267], իսկ Պատրիցիա Սաուզերը Օգոստոսի ժամանակ մեծաթիվ ընդդիմություն գոյություն ունեցած լինելու մասին տեղեկությունը համարում է չափազանցված^[268]։ Սենատում տեղի ունեցող բանավեճերը, սակայն, հաճախ ուղեկցվել են վիճաբանություններով, և անտիկ հեղինակները պահպանել են ոչ քիչ օրինակներ, երբ սենատորները բացահայտորեն կոպտել են կայսերը^[269][270]։ Երբեմն Օկտավիանոսը չի դիմացել բուռն բանավեճերին ու հեռացել է նիստից։ Գոյություն են ունեցել այլախոհության նաև այլ դրսևորումներ։ Անանուն պամֆլետները, որոնք հաճախ անարգանք էին պարունակում կայսեր նկատմամբ, մ.թ.ա. 12 թվականից սկսել են այրել, իսկ հեղինակները՝ պատժվել։ Իշխանության համար պայքարելու օրինական մեթոդների օգտագործման անհնարինությունը սրել է անդրկուլիսյան մեքենայությունները, զարգացել է նեպոտիզմը, իսկ կայսեր առավել ծայրահեղական հակառակորդներն սկսել են կազմակերպել դավադրություններ, որոնց հաճախ մասնակցել են սենատորները։ Սակայն դրանք բոլորը բացահայտվել են, իսկ նրանց մասնակիցները՝ խիստ պատժվել, ընդհուպ մինչև մահապատիժ^{[266][271][272]}:Թեև ընդդիմությանը տոն է տվել նախկինում ազդեցիկ ընտանիքների ներկայացուցիչները, նրանց սատարել է սկսնակ սենատորների մի մասը, որոնք ձգտում էին նմանակել նոբիլիտետի բարքերը^[263][273]։

Արդեն իր կառավարման սկզբում Օկտավիանոսը պաշտոնների համար որպես թեկնածու առաջադրում էր իր կողմնակիցներին, իսկ անցանկալի թեկնածուներին հանում էր ընտրություններից։ Մեր թվարկության 5 թվականից սկսած (lex Valeria Cornelia) քվերակության գործընթացը վերջնականապես հանգել է ժողովրդի կողմից կայսեր կողմից առաջադրված թեկնածուի հաստատմանը, որը նախապես արժանացել էր ամենահարուստ ցենտուրիաների հավանությանը^[275][276]։ Մեր թվարկության 7 թվականին Օկտավիանոսն ինքն է նշանակել մագիստրոսներին^[277]։ Հռոմեացիներին մագիստրոսների լիազորություններ շնորհելու նոր կարգն արդեն բնութագրվել է ոչ թե որպես ընտրություն, այլ նշանակում^[278]։ Սակայն Առնոլդ Ջոնսը ենթադրում է, որ չնչին բացառություններով քվեարկության արդյունքի վրա Օկտավիանոսի ազդեցության աստիճանը չափազանցվում է, իսկ պրետորների ու կոնսուլների ընտրությունների ժամանակ մրցակցությունը պահպանվել է, և այդ տեղերի համար ծավալվել է իսկական պայքար։ Բրիտանացի պատմաբանի կարծիքով՝ ընտրողների կաշառման դեմ ուղղված նոր օրենքները վկայում են նման պրակտիկայի պահպանման մասին, որը տարածված էր հետհանրապետական ժամանակաշրջանում, ինչն անհնար կլիներ կայսեր որոշիչ ազդեցության դեպքում^[279]։ Սվետոնիոսը նշում է, որ Օկտավիանոսն ընտրությունների օրը Ֆաբիոսների ու Սկապտիոսների տրիբներից (առաջինին նա պատկանել է որդեգրմամբ, երկրորդին՝ ծնունդով) քվեարկելու եկած հռոմեացիներին տվել է հազարական սեստերցի, որ նրանք չընդունեն կաշառք թեկնածուներից^[280]։ Մ.թ.ա. 18 թվականից մինչև մեր թվարկության 4 թվականը կոնսուլի պաշտոնն զբաղեցրածների դասային պատկանելության առանձնահատկությունը մեկնաբանվում է կամ որպես Օգոստոսի կենտրոնամետ քաղաքականության արդյունք, որը ցանկանում էր նոբիլիտետին ներգրավել կառավարման գործում, կամ էլ վերադարձ ընտրությունների ավանդական հանրապետական մոդելին, որի ժամանակ նոբիլները տարբեր պատճառներով արտոնություններ ունեին նորեկների (homines novi) նկատմամբ^[281]։ Սակայն հարաբերականորեն ազատ ընտրությունների վերաբերյալ տեսակետը լուրջ տարածում չի գտել, օրինակ՝ Էնդրյու Լինտոտն Օկտավիանոսի օրոք անցկացված ընտրությունները համարում է սոսկ ծիսակարգային գործընթաց^[275]։

Պահպանելով մագիստրոսների ու պլեբիսցիտի ընտրությունները (օրինագծերի քվեարկություն)՝ կտավիանոսը տիրապետել է մի շարք միջոցների, որոնցով ինքը կարող էր ստանալ ցանկալի արդյունք։ Օգոստոսի հեղինակությունը չափազանց մեծ էր քաղաքացիական պատերազմերին վերջ տալու, կայուն խաղաղության հաստատման և հռոմի շահերի պաշտպանության շնորհիվ, ինչը նրան թույլ է տվել օգտագործել քաղաքական ու գաղափարական լծակներ քվեարկության արդյունքի վրա ազդելու համար։ Առաջին հերքին կայսերը դաս էր քաղել Սեքստոս Պոմպեոսի ապստամբությունից և խնամքով հետևում էր մայրաքաղաքի պարեննի մատակարարմանը, որի խախտումը կարող էր պատճառ դառնալ զանգվածային դժգոհության։ Մ.թ.ա. 23 թվականին՝ պարենամթերքի մատակարարման հետ կապված խնդիրներից հետո, նա անձամբ ընդունել է Հռոմը հացով ապահովելու գործի (cura annonae) ղեկավարությունն։ Երկրորդ՝ Օգոստոսը կազմակերպել է գումարների շռայլ բաժանում, կազմակերպել գլադիատորական մարտեր և այլ զանգվածային միջոցառումներ։ Ի վերջո, կայսրը ցուցադրել է նաև ռազմական ուժը։ Հռոմում ու մոտակա ծայրամասերում Օկտավիանոը պահել է անձնական թիկնապահներ ու էլիտար պրետորական գվարդիա։ Մայրաքաղաքում անհանգստություններ ծագելու դեպքում կայսրը կարող էր արագ օգնություն կանչել Միզենից ու Ռավեննայից, ուր տեղակայված էին նավատորմի երկու գլխավոր բազաները, կամ զինել շուրջ 200 հազար հավատարիմ վետերանների։ Արդյունքում ժողովրդական ժողովը ոչ մի անգամ չի գործել պրինցեպսին հակառակ^[282]։

Օգոստոսի արտաքին քաղաքականությունը, որն ուղղված էր Հռոմի հզորության ամրապնդմանը, ունեցել է և՛ հաջողություններ, և՛ պարտություններ։ Ընդ որում, ժամանակակից պատմագրության մեջ պրինցեպսի արտաքին քաղաքականության բնույթը գնահատվում է տարբեր կերպ՝ խաղաղասիրությունից մինչև հետևողական էսպանսիոնիզմ^[283]։

Կայսրը սովորաբար չի համարվում տաղանդավոր զորավար^[284][285]։ Անտոնիոսի դեմ տարած հաղթանակից հետո Օկտավիանոսն անձամբ միայն մեկ անգամ է պատերազմ վարել, որ եղել է Կանտաբրիայում մ.թ.ա. 26-24 թվականներին, և որը նա ավարտել է հիվանդության պատճառով^[286]։ Այդ արշավանքն ավարտվել է միայն մ.թ.ա. 10-ական թվականների սկզբին Իբերական թերակղզու հյուսիսային մասի այդ անկախ ցեղերը ենթարկմամբ։ Դրանից հետո նա պատասխանատու գործերը հանձնարարել է իր ազգականներին։

Իսպանիայի դեմ տարած հաղթանակից և քաղաքացիական պատերազմներից հետո տնտեսության կայունացումից հետո նվաճումների հիմնական ուղղությունը դարձել է Հռոմեական կայսրության տարածքի ընդլայնումը դեպի հյուսիս։ Մ.թ.ա. 25 և 17-14 թվականներին Օկտավիանոսի ենթակաները, որոնց թվում էին Տիբերիոսն ու Դրուզը, գրավել են Ալպերը, որի լեռնանցքներն ապահովում էին ուղիղ ճանապարհ Իտալիայից դեպի Գալլիա ու Գերմանիա^[287]։ Այդ ուղղությունը կարևոր էր այն պատճառով, որ գերմանները Հռենոսով հաճախ էին ներխուժում հռոմեական տիրույթներ։ Մ.թ.ա. 17-16 թվականներին տեղի ունեցած խոշոր արշավանքից հետո Օկտավիանոսն անձամբ է գնացել Գալլիա և սկսել նախապատրաստվել ներխուժելու Հռենոսի աջ ափ։ Մ.թ.ա. 12 թվականի հարձակումը գլխավորել է նրա խորթ որդին՝ Դրուզը, որը մ.թ.ա. 9 թվականին Հռոմեական կայսրության սահմանները հասցրել է մինչև Էլբա գետը։ Դրուզի մահվանից հետո, որն ստացել էր «Գերմանիկոս» ագնոմենը, հարձակումը գլխավորել է Տիբերիոսը։ Սակայն Հռոմի ներկայությունը Հռենոսի ու Էլբայի միջև ընկած տարածքներում ավելի շուտ անվանական էր։ Մեր թվակության սահմանագծին Լուցիոս Դոմիցիոս Ահենոբարբոսն անցել է Էլբան, մ.թ. 1 թվականին Մարկոս Վինիցիոսը նախաձեռնել է խոշոր գործողություն ընդդեմ գերմանների, սակայն դրա մանրամասները հայտնի չեն, իսկ մ.թ. 4-5 թվականներին Տիբերիոսը ջախջախել է գերմանական մի քանի ցեղերի^[288]։ Միաժամանակ տեղի է ունեցել Բալկանների գրավումը։ Մ.թ.ա. 13-9 թվականներին հռոմեացիները գրավել են Դանուբի աջ ափին ընկած տարածքներ (հետագայում՝ Պանոնիա պրովինցիա) և միացրել դրանք Իլլիրիկին՝ դրանով իսկ ավարտելով Օկտավիանոսի Իլիրիական պատերազմը։ Պատասխանատու գործը հանձնարարվել էր Ագրիպպային, իսկ նրա մահվանից հետո՝ Տիբերիոսին^[289]։ Աֆրիկա և Նոր Աֆրիկա պրովինցիաներում, որոնց վերահսկողությունը կարևոր էր Հռոմը հացահատիկով ապահովելու համար, մղվել են պատերազմական գործողություններ (զորավարները տոնել են մի քանի տրիումֆներ ծայրամասային ցեղերի դեմ տարած հաղթանակների համար), բայց գրեթե բոլոր արշավանքների մանրամասներն անհայտ են^[290]։

Մեր թվարկության սկզբում Օգոստոսի նվաճողական քաղաքականությունը հյուսիսային պրովինցիաներում բախվել է լուրջ խոչընդոտների։ Մ.թ. 6 թվականին սկսվել է Իլիրիական մեծ ապստամբությունը, որը դժվարությամբ ճնշվել է Տիբերիոսի կողմից 9 թվականին^[289]։ Գերմանիան խաղաղ էր Իլլիրիայի ապստամբության ժամանակ, բայց մ.թ. 9 թվականին գերմանները դարանակալել են Պուբլիոս Քվինտիլիոս Վարոսի գլխավորած հռոմեական բանակը Տևտոբուրգյան անտառի մոտ և կոտորել երեք լեգեոն^[291]։ Այդ կոտորածն ապշեցրել է Օկտավիանոսին. ըստ Սվետոնիոսի վկայության՝ կայքը մի քանի ամիս չի կտրել մազերը, չի սափրվել և հաճախ կրկնել է. «Քվինտիլիոս Վարոս, լեգեոնները հավատարիմ են» (Quintili Vare, legiones redde!)^[292]:

Արևելքում Հռոմեական կայսրության վարած քաղաքականությունն աչքի է ընկել ավելի մեծ զգուշությամբ և հիմնվել է դիվանագիտության ու առևտրի վրա^[293]։ Բացառություն են եղել միայն Էլիոս Գալլոսի արշավանքն ընդդեմ Սեբայի թագավորության և Գայոս Պետրոնիոսի արշավանքն ընդդեմ Եթովպիայի։ Առաջինն ավարտվել է ձախողմամբ անապատի պայմաններին ոչ պատշաճ նախապատրաստվելու պատճառով։ Եթովպիայի հետ պատերազմը հաջող է եղել (հռոմեացիները գրավել են թշնամու մայրաքաղաքը), բայց Օկտավիանոսը լուրջ զիջումներ է կատարել Եգիպտոսում խաղաղություն պահպանելու համար^[294]։ Որպես կանոն, Արևելքւոմ հռոմեական ազդեցության ընդլայնումը կատարվել է խաղաղ ճանապարհով։ Մ.թ.ա. 25 թվականին Հռոմին դաշնակից Գալաթիայի թագավոր Ամինտան մահացել է, և այդ երկիրը դարձել է հռոմեական պրովինցիա։ Մ.թ. 6 թվականին Օկտավիանոսը պաշտոնանկ է արել դաշնակից Հուդեայի թագավոր Հերոդ Արքելայոսին։ Հուդեան ընդգրկվել է Սիրիա պրովինցիայի կազմում ինքնավարության իրավունքով և սկսել է կառավարվել հեծյալներից ընտրված պրեֆեկտի կողմից, ինչպես Եգիպտոսը^[295]։ Թրակիայի հարավային մասի ցեղերը պահպանել են անկախություն, բայց Թրակիայի ողջ հյուսիսային հատվածն ընդգրկվել է Հռոմեական կայսրության կազմում որպես Մյոզիա պրովինցիա^[296]։ Մ.թ.ա. շուրջ 14 թվականին Բոսփորյան թագավորության նոր թագավոր է նշանակվել հռոմեամետ Պոլեմոն I-ը։ Այդ ժամանակից Բոսփորյանն թագավորությունն օժանդակ ուժեր է տվել հռոմեական բանակին, իսկ նրա դրամական համակարգը հայտնվել է հռոմեական վերահսկողության ներքո^[297]։ Պոլեմոնի զոհվելուց հետո Օկտավիանոսը նրա այրուն ամուսնացրել է Արքելայոսի հետ, որ Կապադովկիայից էր, և որին անցել է նաև Պոնտոսը։ Արքելայոս տիրապետության տակ են անցել նաև Լեռնային Կիլիկիան ու Փոքր Հայքը։ Արքելայոսին հզորացնելը հռոմեացիներին ապահովել է ապահովագրել Փոքր Ասիան Պարթևստանի հնարավոր հարձակումներից։ Փոքր Ասիայի շատ փոքր պետություններում Օկտավիանոսն իշխանությունը թողել է նախկին ղեկավարներին, նույնիսկ եթե նրանք նախկինում սատարել էին Անտոնիոսին^[298]։

Օկտավիանոսի արևելյան քաղաքականության հիմնական հարցը դարձել են Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ պետության՝ Պարթևստանի հետ հարաբերությունները, որը ռազմական և տնտեսական տեսանկյուններից գրեթե չէր զիջում Հռոմին։ Պարթևստանում գահի համար սկսված պայքարը Հռոմին հնարավորություն է տվել օգտվել իր ամենաուժեղ թշնամու թուլությունից, բայց Օկտավիանոսը որոշել է պահպանել չեզոքություն։ Հավանաբար դա պայմանավորված էր պատերազմին խնամքով նախապատրաստվելու անհրաժեշտությամբ (Կրասսոսն ու Անտոնիոսը պարտություն էին կրել Պարթևստանում), ինչն անհնար էր երկարատև քաղաքացիական պատերազմների ավարտից անմիջապես հետո^[299]։ Մ.թ.ա. 20-ական թվականների վերջին Օկտավիանոսը Սիրիա է ուղարկել խոշոր բանակ Տիբերիոսի գլխավորությամբ։ Այդ գործողության նպատակը հավանաբար եղել է միայն ուժի ցուցադրումը, և առաջին իսկ հնարավորության դեպքում հռոմեացիները հրաժարվել են պատերազմից՝ փոխարենը պահանջելով վերադարձնել Կրասսոսի բանակի դրոշներն ու գերիներին։ Իսկ Օկտավիանոսն իր դիվանագիտական հաջողության մասին լայնորեն ազդարարել է պալատական հեղինակների պոեզիայի, մետաղադրամների վրա արված գրությունների ու նկարների և հուշարձանների միջոցով։ Նույնիսկ Պրիմա Պորտում գտնված Օգոստոսի արձանը, որ կայսեր ամենահայտնի արձանն է, ներկայացնում է պարթևների կողմից վրա ռազմաավարային դրոշի հանձնման տեսարանը^[300]։ Մ.թ.ա. 20 թվականին կայսեր մոտ են գնացել դեսպաններ Հնդկաստանից, որոնք հավանաբար հույս են ունեցել կազմել միություն ընդդեմ Պարթևստանի։ Օկտավիանոսը նույնիսկ դեսպանների հետ կնքել է համաձայնություն՝ սկիզբ դնելով հռոմեա-հնդկական հարաբերություններին^[301][302]։ Մ.թ.ա. 10 թվականին Հրահատ Դ-ը Հռոմ է ուղարկել առաջին ամուսնությունից ծնված իր որդիներին։ Թեև որպես պատանդ իրենց ազգականներին սովորաբար ուղարկում էին Հռոմի վասալները, Հրահատն այդ քայլով լուծել է երկրի ներքին խնդիրները՝ հռոմեացի Մու��այի հետ ամուսնությունից ծնված իր որդուն ազատելով իր մահվանից հետո հնարավոր երկպառակություններից։ Մ.թ.ա. շուրջ 7 թվականին Հայքում մահացել է Տիգրան III-ը, որին գահ էր բարձրացրել Տիբերիոսի բանակը, և գահ է բարձրացել ոչ թե Հռոմի դրաո Արտավազը, այլ Տիգրան IV-ը, որ ուներ հակահռոմեական տրամադրություններ։ Օկտավիանոսը Տիբերիոսին հրամայել է հարթել իրադրությունը, բայց ժառանգորդը հրաժարվել է այդ գործից ու բոլորի համար անսպասելիորեն հեռացել Հռոդոս։ Մ.թ.ա. 2 թվականին հայտնի է դարձել, որ Հրահատ Դ-ն մահացել է։ Նոր թագավոր Հրահատ Ե-ն սատարել է Տիգրան IV-ն, ինչն Օկտավիանոիսն ստիպել է խոշոր բանակով Արևելք ուղարկել Գայոս Կեսարին։ Այնուամենայնիվ, զինված բախումից հաջողվել է խուսափել Գայոս Կեսարի ու Պարթևստանի երիտասարդ թագավորի հանդիպման շնորհիվ, որ կայացել է Եփրատի կղզում։ Արդյունքում Հռոմեական կայսրության և Պարթևստանի միջև կնքվել է բարեկամության պայմանագիր, որը եղել է բավական կայուն։ Կողմերը համաձայնել են իրենց ազդեցության սահման համարել Եփրատը, թեև Պարթևստանը Հայքը ճանաչել է Հռոմի ազդեցության գոտի^{[Ն 16][304]}: Ի վերջո, Օկտավիանոսի կառավարման օրոք հաստատվել է ուղղակի կապ Չինաստանի հետ. առաջին անգամ Հռոմ են ժամանել Հան դինաստիայի դեսպանները^[305]։

Օկտավիանոսի նվաճողական քաղաքականությունը հիմնված էր բարեփոխված բանակի վրա։ Նրա կառավարության օրոք քաղաքացիական աշխարհամարտը վերջնականապես իր տեղը զիջել է կանոնավոր պրոֆեսիոնալ բանակին։ Լեգեոնների մեծ մասը, որը գործում էր մ.թ.ա. 30 թվականին (շուրջ 50-70 լեգեոններ^[306]), կայսրը ցրել է՝ հատկացնելով հող ու գումար, իսկ պրովինցիաների բնակիչներին՝ Հռոմի քաղաքացիություն։ Մնացած լեգեոնները բնակավորվել են ծայրամասային պրովինցիաներում^[250]։ Տարբեր տվյալներով՝ Օկտավիանոսը թողել է 25-ից^[307] մինչև 28 լեգեոն^{[308][309][Ն 17]}: Մ.թ.ա. 14 թվականին Օկտավիանոսը ցրել է տասնյակ հազարավոր զինվորների և նրանց հող հատկացրել, իսկ հաջորդ թվականին հայտարարել է, որ վետերաններին հող հատկացնելու փոխարեն կվճարվի որոշակի գումար։ Սահմանվել է առայության միասնական ժամետ՝ 16 տարի (հետագայում ավելացվել է մինչև 20 տարի)։ Այդ իրադարձությունները համարվում են Օկտավիանոսի ռազմական վերափոխումների ավարտ^[311]։

Օգոստոս վերափոխումների արդյունքում լեգեոնները դարձել են մշտական զորաբաժանումներ։ Լեգեոնների հրամանատարությունը վստահվել է լեգատներին, որոնք եղել են նախկին քվեստորներից (ավելի ուշ՝ պրետորներից)։ Կանոնավոր են դարձել նաև օժանդակ ուժերը (աուքսիլիաներ), որոնցում ծառայել են 25 տարի։ Լեգեոներներն իրենց ծառայության համար ստացել են տարեկան 225 դինար (ցենտուրիոններն ու տրիբուններն ստացել են ավելի շատ), օժանդակ ուժերի զինվորները՝ 75 դինար։ Ամեն տարի կանոնավոր բանակ է ընդունվել 20-30 հազար կամավոր (Օկտավիանոսը ստիպողական հավաքի դիմել է խիստ հազվադեպ^[312]): Սակայն մեր թվարկության սկզբում կայսերն այլևս չի հաջողվել հավաքել անհրաժեշտ քանակի կամավորներ, իսկ պարտադիր զորահավաքի ներմուծումը պատճառ է դարձել զանգվածաբար խուսափումների. Սվետոնիոսը նշում է, որ մի հռոմեացի կտրել է իր որդիների բութ մատները, որպեսզի նրանց չկարողանան տանել բանակ^{[310][313][314]}։ Առաջին կայսրը կանոնավոր է դարձրել նաև պրետորական ինը կոհորտաներ (հայտնի էին որպես «պրետորական գվարդիա»), որոնք ուղղակիորեն ենթարկվում էին պրինցեպսին ու օգտվում նշանակալի արտոնություններից։ Օկտավիանոսն ստեղծել է անձնական թիկնապահ խումբ՝ առնվազն 500 մարդ, որոնք ընտրվում էին սկզբում Կալագուրիսի (ժամանակակից Կալաոռա) իբերներից, ապա գերմաններից։ Մոտավորապես մ.թ.ա. 27 թվականին ստեղծվել են քաղաքային կոհորտաները Հռոմը պաշտպանելու համար, որոնք հենց ամենասկզբից ենթարկվել են կայսրին^[315]։

Օկտավիանոսի օրոք ստեղծվել է նաև մշտական ռազմածովային նավատորմ, որի հիմնական բազաները տեղակայված էին Միզենում ու Ռավեննայում։ Պարզ չեն նավատորմի անձնակազմների հավաքման սկզբունքները. ավանդաբար ենթադրվում է, որ առաջատար դիրքը պատկանել է ստրուկներին ու ազատարձակներին, բայց 20-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած նշվում է, որ զանգվածաբար ընդունվել են կայսրության ազատ քաղաքացիները՝ ինչպես պրովինցիաների, այնպես էլ Իտալիայի ու մայրաքաղաքի բնակիչներից։ Նավապետերի (տրիերարխ) շարքում, սակայն, եղել են նաև ազատարձակներ^[315]։

Կանոնավոր բանակը թանկ է նստել Հռոմեական կայսրության համար. այն պահելու համար ծախսվել է հավաքված հարկերի ու տուրքերի կեսից ավելին^[316], իսկ որոշ տվյալներով՝ մինչև 75 %-ը^[317]։ Մ.թ. 6 թվականին Օկտավիանոսն ստեղծել է հատուկ ֆոնդ վետերաններին նպաստ (aerarium militare) բաժանելու համար։ Սկզբնապես նա դրան տվել է 170 մլն սեստերցի, սակայն այդ ֆոնդը լրացնելու համար ապագայում սահմանել է ևս երկու հարկեր՝ centesima rerum venalium (1 % հարկ վաճառքից) և vicesima hereditatium (5 % հարկ ժառանգությունից)։ Ենթադրվում է, որ այդ քայլը նպատակ ուներ ապագայում նվազեցնել բանակի կախվածությունը զորավարներից^[222]։

Օկտավիանոսը մեծ ուշադրություն է դարձրել ինչպես կայսերական, այնպես էլ սենատական պրովինցիաների կազմակերպմանը։ Դրանց կառավարման համակարգն ընդհանուր առմամբ չի փոխվել։ Օկտավիանոսը մենակ եղել է մի ամբողջ շարք պրովինցիաների կուսակալ, որոնցից յուրաքանչյուրում նա նշանակել է լեգատ պրոպրետորական լիազորություններով (legatus pro praetore), որոնցից յուրաքանչյուրը կատարել է իրեն վստահված տարածքի անմիջական ղեկավարումը։ Բացառություն է կազմել կայսեր «անձնական տիրույթը»՝ Եգիպտոսը. այն ղեկավարել է պրեֆեկտը, որին նշանակում էր կայսրը հեծյալների դասից^[318]։ Սենատական պրովինցիաները, ինչպես և նախկինում, ղեկավարել են պրոպրետորները կամ պրոկոնսուլները։ Նրանց օգնել են քվեստորները, որոնք Հանրապետության ժամանակաշրջանում զբաղվում էին հիմնականում ֆինանսական հարցերով^[319]։ Օկտավիանոսը հռոմեական պատմության մեջ առաջին անգամ անցկացրել է պրովինցիաների մարդահամար, որի նպատակն էր օգնել հարկերի հավաքումը կազմակերպելուն^[320]։ Վերանայվել է նաև պրովինցիաներում հարկադրման համակարգը։

Օգոստոսը պրովինցիաներում անցկացրել է շատ ժամանակ՝ երբեմն Հռոմից բացակայելով երկու-երեք տարի անընդմեջ։ Արդյունքում նա եղել է պետության բոլոր պրովինցիաներում, բացի Աֆրիկայից ու Սարդինիայից^[321]։ Այդ ուղևորությունների նպատակներից են համարվում կուսակալներին իրեն վստահված տարածքներում չափազանց չարաշահումներ կատարելը և բնակչության ապստամբությունները կանխելու, ինչպես նաև ընդդիմադիր տրամադրություններ ունեցող սենատից հեռու մնալու ցանկությունները։ Ենթադրվում է նաև Հանրապետության վերակառուցման տպավորություն ստեղծելու ցանկությունը, երբ ոչ ոք չի խանգարում սենատին ու ժողովրդին ղեկավարել պետությունը։ Քիչ հավանական է այն ենթադրությունը, թե Օկտավիանոսը ցանկացել է ուղղակի աշխարհ տեսնել, ինչպես արել է, օրինակ, Հադրիանոսը մ.թ. II դարի սկզբում^[322][323]։ Անտիկ ժամանակաշրջանում նշվել է ուղևորությունների ևս մեկ հնարավոր պատճառ՝ իր սիրուհիների հետ առանձնանալու կայսեր ցանկությունը^[324]։ Օկտավիանոսի հաճախակի ուղևորությունների արդյունքում հեռավոր երկրներից եկած դեսպանները հաճախ ստիպված են եղել փնտրել նրան պրովինցիաներում. մ.թ.ա. 20 թվականին Եթովպիայի դեսպանությունը նրան հանդիպել է Սամոսում, իսկ դրանից հինգ տարի առաջ հնդկական դեսպանությունն ստիպված է եղել հասնել իսպանական Տառակոնա, որպեսզի հանդիպի կայսրին։ Օկտավիանոսի հաջորդների օրոք ճանապարհորդող կայսեր հետ փաստացիորեն տեղափոխվել է նաև մայրաքաղաքը^[301]։

Դեռ քաղաքացիական պատերազմներում հաղթելուց առաջ Օկտավիանոսն սկսել է զանգվածաբար գաղութները տեղափոխել Իտալիայի սահմաններից դուրս՝ տեղակայելով հիմնականում իսպանական, գալլական ու աֆրիկյան պրովինցիաների Միջերկրական ծովափի երկայնքով^[325]։ Կանտաբրիական պատերազմների ավարտից հետո Օկտավիանոսը, հաշվի առնելով տեղի ցեղերի նոր ապստամբության հնարավորությունը, ռազմավարական կարևորություն ունեցող երկու վայրերումհիմնադրել է վետերանների երկու մեծ գաղութներ՝ Կեսարավգուստա (Caesaraugusta, ժամանակակից Սարագոսա) և Ավգուստա Էմերիտա (Augusta Emerita, ժամանակակից Մերիդա)^[326] քաղաքները։ Օգոստոսի կառավարության օրոք հիմնադրվել են բազմաթիվ նոր քաղաքներ ու ռազմական ճամբարներ հռոմեա-գերմանական սահմանին, ինչպիսիք են՝ Թրիեր (Augusta Treverorum), Վորմս (Augusta Vangionum), Մայնց (Mogontiacum), Մաաստրիխտ (Traiectum ad Mosam) և այլն։ Նոր բնակավայրեր են հիմնադրվել նաև կայսրության այլ հատվածներում, հիմնականում նրա սահմանների մոտ և անկայուն համարվող վայրերում։ Գոյություն ունեցող որոշ բնակավայրեր (հիմնականում քիչ ուրբանիզացված արևմտյան պրովինցիաներում) ստացել են քաղաքի կարգավիճակ։ Ի հիշատակ Ակտիումի և Ալեքսանդրիայի մոտ տարած հաղթանակների Օկտավիանոսն այդ վայրերի մոտ հիմնադրել է երկու Նիկոպոլիսներ (հին հունարեն՝ Νικόπολις – հաղթանակի, Նիկեի քաղաք)^{[327][328][329]}։ Գաղութներն ակտիվորեն դուրս բերելու և գոյություն ունեցող քաղաքների հովանավորության համար Հորացիոսն Օկտավիանոսին կոչել է «քաղաքների հայր» (pater urbium)^[330]: Ընդ որում, նոր գաղութներում հող ստացել են ոչ միայն ��կտավիանոսի զինվորները, այլև Անտոնիոսի բանակի վետերանները (թեև նրանց աշխատել են բնակեցնել հաղթանակած վետերաններից առանձին)։ Քանի որ վերջիններիս թվում կային արևելյան պրովինցիաների բազմաթիվ բնակիչներ, ստեղծվել են բազմամշակույթ բնակավայրեր, օրինակ՝ Նեմաուսում (ժամանակակից Նիմ) ի թիվս այլոց հող են ստացել նաև եգիպտացի վետերանները, որոնք աշխատել են պահել իրենց կրոնն ու մշակույթը^[331]։ Գաղութաբնակների մեծ մասը, սակայն, եղել են Իտալիայից։ Վետերանները խանդավառությամբ են վերաբնակվել պորվինցիայում, քանի որ նրանք՝ որպես հռոմեական լիիրիավ քաղաքացիներ, այնտեղ ունեցել են արտոնյալ դրություն՝ համեմատած տեղի բնակչության հետ^[332]։ Գաղութների հիմնումն ու պրովինցիաներում (գերազանցապես արևմտյան) վետերաններին հող շնորհելը նպաստել է նրանց ռոմանականացմանն ու օգնել տնտեսությանը բազմաթիվ մանր հողատերերի հայտնվելու շնորհիվ^[333]։

Օկտավիանոսի կառավարության օրոք լուրջ փոփոխություններ են կատարվել դրամաշրջանառության համակարգում։ Կայսրն սկսել է համակարգված կերպով հատել ոսկե մետաղադրամներ՝ աուրեուսներ 25 դինար կամ 100 սեստերցի անվանական արժեքով (նախկինում ոսկե մետաղադրամներ Հռոմում հատվում էին անկանոն կերպով)։ Դրամական համակարգումմետաղադրամների ներմուծումը կայսրության բնակիչներին թույլ է տվել հեշտությամբ կնքել ցանկացած մասշտաբի գործարքներ՝ անշարժ գույքից մինչև սնունդ։ Սեստերցիներն ու դուպոնդիոսներն սկսել են հատվել օրիխալքից (արույրից)՝ համաձուլվածք, որը միջանկյալ տեղ է զբաղեցնում բրոնզի ու արծաթի միջև^[334][335]։ Դրանից բացի Կեսարը, լինելով դիկտատոր, բախվել էր ֆինանական ճգնաժամի հետ, որի պատճառը մասամբ կանխիկ փողի բացակայությունն էր։ Օկտավիանոսի նվաճումներն ու առաջին հերթին Եգիպտոսի աանեքսիան, ինչպես նաև ոսկե մետաղադրամների կանոնավոր հատումն սկսելը լուծել են տնտեսությունում կանխիկ գումարի պակասի խնդիրը։ Սակայն նրա կառավարման օրոք մեծ քանակով դրամների հատումը հանգեցրել է գների տատանման^[335]։

Արծաթե ու ոսկե մետաղադրամներն սկսել են հատվել Հռոմի սահմաններից դուրս կայսեր ղեկավարությամբ։ Խոշորագույն դրամահատարանը եղել է Լուգդունումը (ժամանակակից Լիոն)։ Մ.թ.ա. 14 և 12 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվաում սենատը վերջնականապես դադարել է հատել արծաթե ու ոսկե մետաղադրամներ, իսկ մայրաքաղաքում նրա վերահսկողությամբ շարունակել են հատել միայն բրոնզե մանր մետաղադրամներ, որոնք նշվել են SC (Senatus Consulto) տառերով։ Օկտավիանոսի կառավարման օրոք դրամահատման վերահսկողությունը կենտրոնացվել է, իսկ դրամահատների (դրամահատման համար պատասխանատու պաշտոնյաներ) անուններն աստիճանաբար անհետացել են մետաղադրամների վրայից^[336]։ Արևելյան պրովինցիաներում (առաջին հերթին Եգիպտոսում) մի որոշ ժամանակ պահպանվել են սեփական դրամական համակարգերն ու դրամահատման սեփական կենտրոնները^[337]։ Կայսրը ոչ միշտ, բայց հաճախ իր պատկերը տեղադրել է մետաղադրամների դիմերեսին, իսկ դարձերեսին հաճախ տեղադրել է պատկերներ իր կյանքից, ստացած պատիվները կամ ազգականների նկարները^{[Ն 18][337]}։ օկտավիանոսի օրոք մետաղադրամներն դարձել են կարևոր գործիք՝ պրոպագանդելու նոր իշխանությունը խորհրդանիշների ու կարգախոսների օգնությամբ, որոնք փորագրվել են մետաղադրամի վրա^[338]։ Սակայն ճիշտ չէ պրոպագանդիստական համարել Օկտավիանոսի վարած դրամական ողջ քաղաքականությունը. նախ՝ կայսրության բնակչության մեծ մասն առօրյա կյանքում չէր օգտագործում ոսկե ու որոշ չափով նաև արծաթե մետաղադրամներ՝ տարաբնույթ ու մանրամասն սյուժեներով։ Երկրորդ՝ մետաղադրամների որոշ խոշոր թողարկումներ ունեին բավական տափակ պատկերներ, իսկ նոր իշխանության պրոպագանդայի բազմաթիվ վառ օրինակներ գտնվել են ոչ մեծ քանակով հատված դրամների վրա^[339]։

Կայսրն ստեղծել է առանձին գանձարան, որտեղ կուտակվել են կայսերական պրովինցիաներից հավաքված հարկերը (fiscus – ֆիսկուս)։ Այն գոյություն է ունեցել պետական գանձարանին զուգահեռ, որը վերահսկում էր սենատը (aerarium – էրարիում)։ Մ.թ.ա. 23 թվականին Օկտավիանոսն էրարիումի վերահսկողությունը քվեստորների փախարեն հանձնել է պրետորներին։ Ֆիսկուսից բացի Օկտավիանոսը տնօրինել է խոշոր անձնական ֆոնդ (patrimonium), որը լրացվել է իր սեփական ունեցվածքի, նվաճումներից ստացած շահույթների, կալվածքների ու ժառանգությունների հաշվին^[222]։ Կայսրը հաճախ է միջամտել էրարիումի գործունեությանը^{[Ն 15]}։ Սակայն նրա կառավարման օրոք դրանց միջև դեռևս չկար հստակ սահման. հավանաբար ֆիսկուսն ու էրարիումը վերջնականապես բաժանվել են միայն հաջորդ կայսրերի օրոք^[340]։

Օկտավիանոսի օրոք բարեփոխվել է հարկադրման համակարգը։ Սկզբում պրինցեպսը միասնականացրել է կայսերական պրովինցիաների հարկադրման համակարգը, իսկ կարճ ժամանակ անց այդ օրինակով վերանայվել է հարկահավաքումը սենատական պրովինցիաներում։ Կարևոր նորամուծություն է դարձել հարկերի հավաքման կանոնավոր բնույթը։ Օկտավիանոսը հրաժարվել է ուղղակի հարկերը պուբլիկաններին հանձնելուն և դրանց հավաքումը հանձնարարել է առանձին համայնքների։ Միասնականացվել են հողի հարկի (tributum soli) հավաքման ընդհանուր սկզբունքները, թեև նրա դրույքները տարբեր էին, իսկ որոշ պրովինցիաներում այն հավաքում էին պատրաստի ապրանքներով^{[Ն 19]}: Ենթադրվում է, որ ոչ բավարար զարգացած շուկայական հարաբերությունների պատճառով գյուղացիները հաճախ հարկերը վճարել են մթերքով, որը պետությունն ընդունել է հաստատուն գներով և հաշվել որպես կանխիկ փողով արված վճարումներ։ Կանոնավոր կերպով սկսել է հավաքվել շնչահարկ։ Միևնույն ժամանակ պահպանվել է հանարապետական սկզբունքը, որի դեպքում հռոմեական քաղաքացիներն ու լատինական քաղաքացիություն ունեցողները ենթակա չէին ուղղակի հարկահավաքման։ Օկտավիանոսի կառավարման սկզբում արևելյան որոշ պրովինցիաներում պահպանվել են հելենիստական հարկային համակարգերը, սակայն աստիճանաբար դրանց տեղը գրավել է հռոմեական կանոններով կատարվող հարկահավաքումը։ Կայսրը հաշվի է առել նաև ազդեցիկ կապալառուների շահերը՝ նրանց թույլ տալով հավաքել հարկերի որոշ տեսակներ, թեև պուբլիկաններին թույլ չեն տվել գործել նոր կազմավորված պրովինցիաներում, և նրանց ազդեցությունն աստիճանաբար նվազել է^[343][344]։ Պրովինցիաների միջև առևտրի համար հավաքվել են տուրքեր, բայց դրանք եղել են ոչ մեծ և չեն խանգարել միջերկրածովյան առևտրի զարգացմանը։ Օկտավիանոսը սահմանել է հինգ տոկոսանոց հարկ ստրուկներին ազատելու և ժառանգություն ստանալու համար^[345]։ Ի վերջո, կայսրն սկսել է հրապարակել հաշվետվություններ պետական ֆինանսների վիճակի (rationes imperii) վերաբերյալ^[258]։

Կայսրության ժամանակաշրջանում փողն սկսել է լայնորեն կիրառվել հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, և Ստրաբոնը, որ Օկտավիանոսի ժամանակակիցն էր, արդեն բարտերը դիտարկել է փոխանակության «բարբարոսական» մեթոդ։ Արդյունքում Հռոմեական պետության տնտեսությունում ուղղակի վճարումների մակարդակը զգալիորեն ավելի բարձր էր ինչպես Հանրապետության դարաշրջանի, այնպես էլ ուշ անտիկ շրջանի համեմատությամբ։ Օկտավիանոսի կառավարման վերջում, ըստ ժամանակակից գնահատականների, այն կազմել է ՀԱԱ-ի շուրջ կեսը^[346]։ Ընդհուպ մինչև մեր թվարկության III դարը դրամի թողարկումը, ենթարկվելով առաջին հերթին պետական շահերի իրացմանը, լուրջ խնդիրներ չի ստեղծել տնտեսության ոլորտում։ Դա կապված է եղել պետության դրամական քաղաքականության վերաբերյալ տարրական, փորձի վրա հիմնված որոշակի պատկերացումների հետ, որը թույլ է տվել պահպանել միասնական փոխարժեք չորս տարբեր մետաղներից ստեղծված մետաղադրամների բարդ համակարգում՝ միևնույն ժամանակ թույլ չտալով կանխիկ փողի երկարաժամկետ պակասություն^[335]։

Եգիպտոսի գրավումն ու Հարավային Արաբիայի նավահանգստերից օգտվելու հնարավորությունը թույլ են տվել օգտագործել ծովային ուղիղ ճանապարհ դեպի Հնդկաստան և բազմապատիկ անգամ ավելացնել առևտրի ծավալը՝ համեմատած նախորդ դարաշրջանի հետ^[347]։ Այնուամենայնիվ, արտաքին առևտուրը մեծ դեր չի կատարել. Հռոմեական պետության սահմաններից դուրս գտնվող տարածքներից հիմնականում ներկրվել են պերճանքի պա��ագաներ։ Ընդհակառակը, պրովինցիաների միջև կատարվող առևտրի շնորհիվ բավարարվել է հացահատիկի, ձիթապտղի յուղի, գինու և առօրյա օգտագործման այլ ապրանքների պահանջը։ Ծովային առևտուրը ծաղկում է ապրել Միջերկրական ծովում խաղաղություն հաստատելու և ծովահենությունն արմատախիլ անելու շնորհիվ։ Առևտրի զարգացմանը նպաստել են նաև նվաճված տարածքների ընդգրկումը շուկայական հարաբերություններում, առևտրային խոշոր կենտրոնների վերականգնումը (առաջին հերթին՝ Կարթագենի ու Կորինթոսի), ճանապարհների արդիականացումը, ինչպես նաև առևտրային գործարքներին պետության չմիջամտելու շնորհիվ։ Օկտավիանոսի կառավարման օրոք Իտալիան տնտեսական ծաղկում է ապրել նոր տեսխնոլոգիաների յուրացման ու նոր արտադրությունների ստեղծման, նոր շուկաների բացման և արևելյան պրովինցիաների զարգացած արհեստների հետ պատշաճ մրցակցության շնորհիվ։ Աճող արտահանումը թույլ է տվել զգալիորեն նվազեցնել առևտրային հավասարակաշռության պակասությունն Իտալիայում^[348]։ Իտալիայի տնտեսական ծաղկման լրացուցիչ գործոն է դարձել պրովինցիաների նվաճումը. քանի դեռ գաղութաբնակները դեռևս չէին յուրացրել իտալական տեխնոլոգիաներն ու չէին հասցրել հիմնել բազմամյա գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքատարածություններ (օրինակ՝ խաղողի), այնտեղ տարվել են մեծ քանակով պատրաստի մթերքներ մետրոպոլիայից^[349]։

Առևտրի զարգացմանը զուգահեռ տարածվել են խարդախությունները, ընդ որում՝ նրանք իրենց ակտիվ գործունեությունը մայրաքաղաքից տեղափոխել են Իտալիա ու պրովինցիաներ^[350]։ Միաժամանակ Իտալիայի ազատ գյուղացիությունը վնաս է կրել գյուղատնտեսությունում ստրուկների դերի ավելացման ու Հռոմում մշտապես հաց բաժանելու պատճառով, ինչի հետևանքով Իտալիայում հացահատիկ աճեցնելը դարձել է ոչ շահավետ։ Հանրապետության ժամանակաշրջանում հռոմեական բանակի հիմքը ծառայած գյուղացիության թուլացման խնդիրը գիտակցվել է ամենաբարձր մակարդակում, բայց կայսրը ոչ մի գործնական քայլ չի ձեռնարկել^[351] (Սվետոնիոսը հիշատակել է գյուղացիներին օգնելու նպատակով հացի բաժանումը չեղարկելու կայսեր ծրագրի մասին, որից նա հրաժարվել է հեռանկարային չլինելու պատճառով^[352]): Մ.թ.ա. 23 թվականին մայրաքաղաքին հացահատիկ մատակարարելու հետ կապված դժվարություններից հետո Օկտավիանոսը որոշ ժամանակ անձամբ է վերահսկել Հռոմի պարենամատակարարումը cura annonae լիազորության շնորհիվ, իսկ մոտավորապես մ.թ.ա. 6 թվականին ստեղծել է հատուկ պաշտոն՝ պրեֆեկտ աննոնա, որպեսզի կանոնավոր կերպով ղեկավարվի այդ ոլորտը։ Միաժամանակ նա կրճատել է անվճար հաց ստացողների քանակը՝ 320 հազարից հասցնելով 200 հազարի^[282]։

Օկտավիանոսը մեծ նշանակություն է տվել բարոյական կարգերի վերականգնմանն ըստ հին հռոմեական օրինակի։ Բարքերի անկման՝ որպես բոլոր երկպառակությունների ու քաղաքացիական պատերազմների սկզբնապատճառի վերաբերյալ պատկերացումները լայնորեն տարածված էին Հռոմում մ.թ.ա. I դարում (այդ գաղափարի ամենահայտնի տարածողներից մեկը եղել է պատմագիր Գայոս Սալլուստիոս Կրիսպոսը), իսկ առաջին կայսեր շրջապատում նման գաղափարների կողմնակից էին Տիտոս Լիվիոսն ու Հորացիոսը (վերջինը՝ ավելի ջերմեռանդ)^[353]։

Մ.թ.ա. 18-17 թվականներին Օկտավիանոսն անցկացրել է առնվազն երկու օրենք, որ կանոնակարգում էին ամուսնությունը Հռոմում^{[Ն 20]}: Սենատորների ու հեծյալների դասերին պատկանող մինչև 60 տարեկան բոլոր տղամարդիկ և մինչև 50 տարեկան բոլոր կանայք պետք է ամուսնացած լինեին, ընդ որում՝ սենատորներին արգելվում էր ամուսնանալ ազատարձակների դուստրերի հետ, ինչքան էլ հարուստ լինեին նրանք։ Օրենքին չենթարկվելու դեպքում նրանց որպես պատիժ սպառնում էր հասարակական միջոցառումներին մասնակցելու արգելք և ժառանգություն ստանալու սահմանափակումներ։ Ամուսնական դավաճանությունների մասին օրենքը (lex de adulteris) բավական խիստ էր. ամուսնացած կանանց սիրեկաններին սպառնում էին խոշոր տուգանքներ և արտաքսում, իսկ ամուսինն իրավունք է ստացել բաժանվել անհավատարիմ կնոջից պարզեցված կարգով։ Ամուսինը նույնիսկ իրավունք ուներ առանց դատի սպանել իր կնոջ սիրեկանին, եթե նա ստրուկ էր, այդ ընտանիքի ազատարձակը, ինչպես նաև գլադիատոր կամ դերասան (այդ և մի շարք այլ մասնագիտությունների տեր մարդիկ օրենքով բնորոշվում էին որպես մարդիկ, որոնք ապրելու համար վաստակում էին մարմնով  qui corpore quaestum facit): Ընդ որում, կնոջն ու նրա սիրեկանին պատասխանատվության ներկայացնելը դարձել է ոչ թե իրավունք, այլ պարտականություն. տղամարդը, որն ինչ-որ պատճառով չէր հայտնում նրանց մասին, ըստ օրենքի պետք է դատապարտվեր որպես կավատ։ Եթե հայրն իր դստերը տեսել է սիրեկանի հետ, նա իրավունք ուներ սպանել նրանց առանց դատի (սակայն օրենքը թույլ չէր տալիս սպանել սիրեկանին և կենդանի թողնել իր դստերը)։ Տղամարդը չէր կարող դատապարտվել միայն կնոջ հետ ունեցած կապի համար, եթե նա գրանցված չէր որպես մարմնավաճառ^[355][356]։ Պապիոս-Պոպեոսի՝ մ.թ.ա. 9 թվականի օրենքն ամրագրել և հստակեցրել է նախորդ օրենքների դրույթները (ժամանակակից պատմաբանները չեն կասկածում, որ այդ օրենքի ընդունումը նախաձեռնել է Օկտավիանոսը^[357][358]): Ամուրիները զրկվել են ժառանգությամբ ունեցվածք ստանալու իրավունքից, իսկ երեխա չունեցողները կարող էին ստանալ միայն կտակում նշված գումարի կեսը^[355]։ Տակիտոսը նշում է, որ այդ օրենքի գործադրումը հանգեցրել է մի շարք չարաշահումների, իսկ երկրորդ կայսր Տիբերիոսն ստեղծել է հատուկ հանձնաժողով իրավիճակը բարելավելու համար։ Միևնույն ժամանակ հռոմեացի պատմագիրը նշում է, որ օրենքի գործելու ժամանակաշրջանում ծնելիության մակարդակը գրեթե չի փոխվել^[359]։ Նշված դրույթներից բացի օրենքում կատարվել են լրացումներ ու ճշտումներ մ.թ.ա. 11 և մ.թ. 4 թվականներին^[354]։

Օկտավիանոսի ընտանեկան օրենսդրության վերաբերյալ միասնական կարծիք չկա։ Նշվում են այնպիսի նպատակներ, ինչպիսիք են պետության կայունացման համար ավանդական կարգերի վերականգնումը^[360], հակառակորդներին հետապնդելու համար հիմունքների ձեռքբերումը, տուգանքների շնորհիվ գանձարանի լրացումը^[361]։ Հաճախ դիտարկվում են նաև ժողովրդագրական խնդիրներ՝ ապագայում զինվորների թվի ավելացումը և քաղաքացիների շրջանում պրովինցիայի բնակիչների ու ազատարձակների թվի ավելացման միտման փոխում հօգուտ Իտալիայի բնիկների թվի մեծացման^[354]։

Օկտավիանոսի ընտանեկան օրենսդրության ժողովրդականությունը ծայրահեղ ցածր է եղել։ Հռամեացիները ձգտել են խուսափել դրանցից՝ օգտագործելով օրենքի բացթողումները, օրինակ՝ տարածվել են ամուսնության տարիքին չհասած աղջիկների հետ կեղծ նշանադրությունները, որոնք հետագայում չեղարկվել են, սակայն թույլ են տվել շուրջ երկու տարի փաստացիորեն մնալ ամուրի՝ միևնույն ժամանակ չենթարկվելով օրենքով նախատեսված խտրականություններին^[355]։ Ավանդական հայրիշխանական ամուսնության վերականգնման ժամանակի ընտրությունը եղել է անհաջող. հենց Օկտավիանոսի օրոք է արագացել կանանց ազատագրումը^[362], իսկ կայսերը մեղադրել են նրա համար, որ նրա ընտանիքը բոլորովին էլ չի եղել օրինավորության օրինակ^[363]։ Օվիդիոսն իր «Սիրո գիտություն» պոեմում ուղղակիորեն ծաղրանմանակել է Օգոստոսի ընտանեկան օրենսդրությունը^[364][365], ինչն արագացրել է բանաստեղծի վտարումը հեռավոր Տոմի (ժամանակակից Կոնստանցա)։ Օգոստոսի ժամանակաշրջանի մեկ այլ բանաստեղծ՝ Սեքստոս Պրոպերցիոսը, սիրելիին ուղղված բանաստեղծության մեջ գրել է.

Բարքերի «վերափոխման» քաղաքականությունն արտահայտվել է շքեղությունը սահմանափակող օրենքների անցկացման մեջ։ Մ.թ.ա. 18 թվականին Օկտավիանոսը հաստատել է խիստ համեստ սահմանային ծախսեր շքեղ խնջույքների համար։ Շուտով նա հրապարակել է օրենքներ, որոնցով սահմանափակվել է կանանց հագուստում թանկարժեք նյութերի օգտագործումն ու չափազանց շքեղ կառույցների, այդ թվում նաև շիրմաքարերի կառուցումը։ Քանի որ Տիբերիոսը կրկին փորձել է սահմանափակել շքեղությունների համար կատարվող ծախսերը, ենթադրվում է, որ Օկտավիանոսի քայլերն անարդյունավետ են եղել^[361][367]։ Օկտավիանոսն ինքը վարել է համեստ կենսակերպ՝ համեմատած իր բազմաթիվ հարուստ ժամանակակիցների հետ, թեև նրա դուստրը, օրինակ, շքեղ կյանք է վարել^[368]։

Կայսրը փորձել է վերականգնել ստրկատիրության հին հռոմեական նահապետական կարգերը և ամեն կերպ խոչընդոտել է տերերի կողմից ստրուկներին ազատություն շնորհելու գործին։ «Նա հատկապես կարևոր է համարել այն, որ հռոմեական ժողովուրդը մնա մաքուր ու զերծ օտարերկրյա կամ ստրկական արյան հետ միախառնումից»,— եզրակացնում է Սվետոնիոսը^[280]։ Այդ նպատակի իրականացման համար նա ընդունել է տվել մի շարք օրենքներ։ Ստեղծվել են խոչընդոտներ մինչև երեսուն տարեկան ստրուկների ազատման հարցում, մեկ անգամ խիստ տույժի ենթարկված ստրուկները չէին կարող դառնալ Հռոմի լիիրավ քաղաքացիներ։ Ստրկատերը չէր կարող ազատ արձակել սահմանված մասից ավելի ստրուկներ՝ 1/5-ից մինչև 1/2՝ կախված ընդհանուր քանակից։ Արգելվել է ազատել ստրուկներին, եթե դա կարող էր վնասել նրանց տերերի կամ վարկատուների շահերին։ Նվաճված մի շարք ցեղերի համար, որոնք ամբողջովին վաճառվել էին ստրկության, սահմանվել են երկար ժամանակահատվածներ՝ նախքան կկարողանան ազատություն ստանալ, կամ պարտադիր պայման է դրվել, որ նրանց կտանեն հայրենիքից։ Շարունակել է գոյություն ունենալ նաև ստրուկներին ազատություն շնորհելու համար նախատեսված հինգ տոկոսանոց հարկը (vicesima libertatis): Ըստ տարբերակներից մեկի՝ հենց Օկտավանոսի կառավարման ժամանակաշրջանին է վերաբերում Iunia Norbanа օրենքը, որը նախատեսել է պարզեցված կարգով ազատություն ստացած ստրուկներին շնորհել ոչ թե լիարժեք հռոմեական, այլ սահմանափակ լատինական քաղաքացիություն։ Այդ քայլերի պատճառը հավանաբար եղել են նոր ստրուկների քանակի նվազումն ու ազատարձակների շրջանում գործազուրկ քաղաքացիների թվի ավելացումը^[369]։ Կայսրը ցուցադրաբար չէր միջամտում ստրուկների ու տերերի հարաբերություններին, ներառյալ նաև կամայականությունների ամենաաղմկահարույց դեպքերը^[370][371]։ Մ.թ.ա. 10 թվականին սենատը կրկին հաստատել է հնագույն օրենքն այն մասին, որ իր տանը մարդ սպանելու դեպքում տանը գտնվող բոլոր ստրուկները պետք է մահապատժի ենթարկվեն^[370]։

Կայսեր կրոնական քաղաքականությունը, որն ուղղված էր հռոմեական ավանդական հավատալիքների ամրապնդմանը, համարվում է «հանրապետության վերականգնմանն» ուղղված նրա գործունեության կարևորագույն կողմերից մեկը^[372]։ Օկտավիանոսը վերակառուցել կամ նորից կառուցել է 82 տաճար և սրբավայր Հռոմում, վերականգնել պետության ու ժողովրդի բարգավաճման համար ավգուրյան գուշակությունների ավանդույթը (auguris salutis), իրավունք ստացել ընտանիքները տեղափոխել պատրիկների՝ պատերազմների և բնական անկման պատճառով նոսրացած շարքերը^[373]։ Մ.թ.ա. 12 թվականին՝ Լեպիդոսի մահվանից հետո, Օկտավիանոսը դարձել է մեծ պոնտեֆիքս։ Օգտվելով այդ լիազորություններից՝ նա վերականգնել է Յուպիտերի ֆլամինի քրմական կարևոր պաշտոնը (flamen Dialis), որն ազատ էր մնացել մ.թ.ա. 87 թվականին Լուցիոս Կոռնելիուս Մերուլայի ինքնասպանությունից հետո^[374]։ Մ.թ.ա. 2 թվականին կայսրն օծել է Վրիժառու Մարսի տաճարն (Mars Ultor) Օգոստոսի ֆորումում, որտեղ դրանից հետո պետք է հավաքվեր սենատը պատերազմի ու խաղաղության հարցերը քննելու համար^[375]։ Կրկին սկսել են անցկացվել խաղեր լուպերկալիաների տոնի ժամանակ և խաղեր ի պատիվ լարերի՝ խաչմերուկների հովանավորների^[376]։ Վերականգնելով վերջիններիս պաշտամունքը՝ Օգոստոսը հրամայել է վերականորոգել փողոցների ու ճանապարհների խաչմերուկներում գտնվող լարերի բոլոր սրբավայրերը, ինչպես նաև հանձնարարել է դրանցում ավելացնել իր պատկերը^[377]։ Լայնորեն տարածվել են պատերազմներն ավարտելու և խաղաղություն հաստատելու կոչերը (pax Augusta), և մ.թ.ա. 13 թվականին Հռոմում հիմնադրվել է խաղաղության զոհասեղանը (ara pacis): «Աստվածային Օգոստոս գործերում» կայսրն ընդգծել է, որ նրա կառավարման օրոք երեք անգամ փակվել են Յանուսի տաճարի դարպասները, ինչը խորհրդանշում էր բոլոր պատերազմների դադարեցումը^[378]։ Վերականգնվել է նաև աստվածացված աբստրակցիայի պաշտամունքը՝ Pax Augusta («Օգոստոսի խաղաղություն»), որն ուղեկցվել է ամեն տարի կատարվող զոհաբերություններով^[379]։

Մեծ պոնտեֆիքսի պաշտոնից բացի կայսրը եղել է ավգուրների, քվինդեցեմվիրների և սեպտեմվիրներ-էպուլոնների քրմական կոլեգիաների անդամ^[380]։ Երբ Օկտավիանոսը գտնվել է Հռոմում, նա մասնակցել է կրոնական ծեսերին ու խնամքով հետևել մեծ պոնտեֆիքսի համար սահմանված բազմաթիվ կանոններին (օրինակ՝ նա խուսափել է հանգուցյալներին նայելուց, նույնիսկ եթե ներկա է գտնվել իր հարազատների թաղմանը)^[381]։ Սակայն նա չի բնակվել ի պաշտոնե իր համար նախատեսված Ֆորումում գտնվող պետական տանը (domus publica), այլ Պալատինում գտնվող իր տան կողքին կառուցել է Վեստայի սրբավայրը հավերժական կրակով, որպեսզի կատարի կրոնական ծեսերը^[382]։ Օտար կրոնների նկատմամբ կայսեր վերաբերմունքը փոխվել է կախված իրավիճակից։ Չնայած մ.թ.ա. 42 թվականին եռապետերը որոշել են սկսել Սերապիսի ու Իսիդայի տաճարների կառուցումը Հռոմում, Օկտավիանոսը հետագայում դադարեցրել է այդ շինարարությունը Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրայի կողմից Մարկոս Անտոնիոսին աջակցելու պատճառով (տաճարի շինարարությունն ավարտվել է միայն Կալիգուլայի օրոք)։ Մ.թ.ա. 28 թվականին նա արգելել է կատարել եգիպտական պաշտամունքներ մայրաքաղաքում, իսկ իշխանության գլուխ անցնելուց հետո ցուցաբերել է քամահրանք նաև եգիպտական աստվածների նկատմամբ^{[381][383][384]}։ Օգտվելով մեծ պոնտեֆիքսի լիազորություններից՝ Օգոստոսը մ.թ.ա. 12 թվականին հրամայել է այրել երկու հազար մարգարեական տարբեր գրքեր, որոնք մեծ ժողովրդականություն էին վայելում քաղաքացիական պատերազմների անհանգիստ ժամանակներում, իսկ Կումիի Սիբիլլայի մարգարեությունների պաշտոնական խմբագրությունը հրամայել է փորագրել Պալատինյան Ապոլլոնի քանդակի պատվանդանին։ Մ.թ.ա. 33 թվականին Ագրիպպան (հավանաբար Օկտավիանոսի հրամանով) մայրաքաղաքից վտարել էր մոգերին ու աստղագուշակներին^{[382][385][386][387]}։

Օկտավիանոսը իր կառավարումը կապել է նոր՝ «ոսկե» դարի սկզբի հետ։ Էտրուսկների իմաստունները, որոնցից հռոմեացիները վերցրել էին դարերը հաշվելու ավանդույթը, սկզբում նախորդ՝ իններորդ դարի ավարտ և քաղաքացիական պատերազմների սկիզբ հայտարարել են մ.թ.ա. 49 թվականին և «Կեսարի գիսաստղը» մ.թ.ա. 44 թվականին։ Սակայն մ.թ.ա. 17 թվականին երկնքում հայտնվել է նոր գիսաստղ, և Օկտավիանոսը դա մեկնաբանել է որպես դարերը փոխվելու իսկական նշան՝ կազմակերպելով շքեղ Սեկուլյար (Դարի) խաղեր^{[388][389][390][391]}։ Նոր դարաշրջանի սկիզբը գովաբանվել է մասնավորապես պալատական բանաստեղծ Վերգիլիոսի կողմից, որը կանխագուշակել է հավերժական ոսկեդարի սկսվելը^{[392][393][394]}։ Հորացիոսն իր «Էպոդներում» նույնպես գրել է նոր դարի սկզբնավորման մասին, բայց նրա տարբերակը պակաս լավատեսական էր^[395]։

Օկտավիանոսի օրոք սկիզբ է առել կայսեր պաշտամունքը, որը ծագել էր դեռ Գայոս Հուլիոս Կեսարի օրոք նրա մեծարումից։ Մ.թ.ա. 42 թվականի հունվարի 1-ին սենատորները, որ խուսափել էին պրոսկրիպցիայից, Կեսարին հայտարարել են աստված, ինչն Օկտավիանոսին թույլ է տվել իրեն կոչել աստծո որդի^[396]։ Գահակալի կազմակերպված մեծարման առաջին քայլերն արվել են սենատի նախաձեռնությամբ և ժողովրդի աջակցությամբ Անտոնիոսի դեմ տարած հաղթանակից հետո։ Կայսեր ծննդյան, Անտոնիոսի մահվան, եգիպտական արշավանքից վերադառնալու և Նավլոխի ու Ակտիումի ճակատամարտերում տարած հաղթանակների օրերը դարձել են տոներ, իսկ Անտոնիոսի ծննդյան օրը (ենթադրաբար՝ հունվարի 14)՝ անիծյալ օր։ Սկզբնական շրջանում Օկտավիանոսին չէին երկրպագում աստծուն հավասար, ինչն արտահայտվում էր զոհաբերություններով. կենդանները նախկինի պես զոհաբերվել են աստվածներին, իսկ Օկտավիանոսի հոգու պատվին պետք է կատարվեին միայն լիբացիաներ (անարյուն զոհաբերություններ)։ Նրա անունը ներառվել է բոլոր պաշտոնական աղոթքներում ու երդումներում, ինչպես նաև սալի քրմերի հիմնում։ Մ.թ.ա. 19 թվականի աշնանից Օգոստոսի պատվին սկսել են անցկացվել խաղեր ու հանդիսություններ՝ Օգոստալիաներ^{[373][397][398]}։ Շուտով Օգոստոսի հոգուն որպես զոհ սկսել են մատուցել ցլեր^[399]։ Մ.թ.ա. 8 թվականին Օգոստոսի պատվին վերանվանվել է սեքստիլիս ամիսը։ Սկզբում ծրագրվել է կայսեր պատվին կոչել սեպտեմբերը՝ նրա ծննդյան ամիսը, բայց ի հիշատակ առաջին կոնսուլության և Անտոնիոսի դեմ տարած հաղթանակի վերանվանման համար ընտրվել է ամռան վերջին ամիսը^[400]։ Մ.թ.ա. 2 թվականի փետրվարի 5-ին Օկտավիանոսը սենատից ստացել է «հայրենիքի հայր» (pater patriae կամ parens patriae) պատվավոր տիտղոսը^[401]։

Այնուամենայնիվ, Օկտավիանոսը հրաժարվել է ընդունել միայն աստվածներին հատուկ պատիվներ՝ հավանաբար զգուշանալով իր որդեգիր հոր՝ Կեսարի բախտը կրկնելուց^[402]։ Որոշ պատմաբաններ հերքում են կազմակերպված կայսերական պաշտամունքի գոյությունն Օգոստոսի կենդանության օրոք, չնայած աղբյուրներում կան ոչ երկիմաստ վկայություններ^[403]։ Կայսեր պաշտամունքի տարածմանը նպաստել են նրա արձանները, որոնք մեծ թիվ էին կազմում Հռոմում և տեղադրված էին ֆորումում, Վրեժխնդիր Մարսի տաճարի, Պանթեոնի (Ագրիպպան ուզում էր կայսեր արձանը տեղադրել տաճարի ներսում՝ աստվածների արձանների շարքում, բայց Օկտավիանոսը մերժել է^[404]), ինչպես նաև քաղաքի փողոցներում ու խաչմերուկներում և այլ վայրերում գտնվող 265 փոքր մատուռներում։ Նրա պատկերը հաճախ տեղ է գտել մետաղադրամների վրա, թեև նախկինում կենդանի մարդկանց դիմանկարները խիստ հազվադեպ էին պատկերվում հռոմեական մետաղադրամների վրա։ Ըստ Վ. Էքի՝ Օկտավիանոսը «գերակշռում էր հասարակական տարածքում»^[405]։ Միևնույն ժամանակ կայսրը պահանջել է, որ նույնիսկ ծերության տարիներին իրեն պատկերեն երիտասարդ, ինչը հակասել է հռոմեական դիմանկարների՝ իրականին առավելագույնս մոտ լինելու ավանդույթներին^{[Ն 21]}։ Արդյունքում գոյություն չունի Օգոստոսին ծեր հասակում ներկայացնող որևէ պատկեր^[406]։

Օկտավիանոսի՝ կենդանության օրոք ստացած մեծարանքները զգալիորեն տարբերվել են Իտալիայում ու արևմտյան պրովինցիաներում մի կողմից և արևելյան պրովինցիաներում՝ մյուս կողմից։ Արևմուտքում գոյություն են ունեցել միայն նրա կամ նրա ու Ռոմա աստվածուհու պատվին կանգնեցված զոհասեղաններ, իսկ տաճարներն ու բազմաթիվ արձաններն սկսել են տեղադրվել արդեն նրա մահվանից հետո^[407]։ Միևնույն ժամանակ Օկտավիանոսը վերցրել է Եգիպտոսում Պտղոմեոսների օրոք ընդունված իշխանության ատրիբուտները և այդ պրովինցիան ղեկավարել է որպես նրանց շարունակող։ Պահպանվել են հռոմեական կայսեր պատկերները՝ արված եգիպտական տեխնոլոգիայով։ Եգիպտական հույներն ընդհանուր առմամբ բնիկների հետ միակարծիք են եղել գահակալ-աստծո վերաբերյալ և նրան կոչել են Զևս-Ազատարար (հին հունարեն՝ Zεὺς Ἐλευθέριος [Zeus Eleutherios]): Կառուցվել են նաև տաճարներ նրա պատվին։ Դրանցից առաջինը հավանաբար եղել է Անտոնիոսի սրբավայրը, որ հիմնադրվել էր Կլեոպատրայի կողմից, բայց որի կառուցումն ավարտվել և օծվել է որպես Օկտավիանոսի տաճար։ Հետագայում Ալեքսանդրիայի օրինակին են հետևել նաև մյուս քաղաքները^[408]։ Օկտավիանոսի կենդանության օրոք նրա պաշտամունքը զարգացել է նաև Փոքր Ասիայում։ Որոշ քաղաքներ սկսել են օգտագործել նոր թվականություն՝ սկսած Անտոնիոսի դեմ նրա տարած հաղթանակից, մյուսները վերանվանվել են նրա պատվին (մասնավորապես այդպես են հայտնվել մի քանի քաղաքներ Կեսարեա (Caesarea) անունով) կամ նրան շնորհել են իրենց քաղաքի համահիմնադրի պատվավոր կոչում։ Սակայն կայսրը հրեաներին խնդրել է տաճարներ կառուցել ոչ թե միայն իր պատվին, այլ անպայման Հռոմը խորհրդանշող Ռոմա աստվածուհու հետ միասին^{[409][Ն 22]}:

Մ.թ.ա. 14 թվականի սեպտեմբերի 17-ին՝ Օկտավիանոսի մահվանից մեկ ամիս անց, սենատը նրան հռչակել է աստված և հաստատել պետական պաշտամունք նրա պատվին։ Այդ որոշումը հիմնված էր առաջին հերթին հռոմեական սենատորի հայտարարության վրա, թե ինքը տեսել է, թե ինչպես է Օգոստոսի հոգին բարձրանում երկինք, ինչպես նաև այլ բարենպաստ նշանների վրա^[411]։ Կեսարի օրինակով աստվածացված գահակալին սկսել են կոչել «աստվածային Օգոստոս» (divus Augustus): Նոր կայսր Տիբերիոսն ամեն կերպ ողջունել է իր որդեգիր հոր պաշտամունքը։ Շուտով Օկտավիանոսի պատվին Հռոմում հիմնադրվել է տաճար (նրա կառուցումն ավարտել է Կալիգուլան) և հիմնել են ավագ քրմերի (ֆլամինների) կոլեգիաներ նրա պաշտամունքի իրականացման համար։ Առաջին ֆլամին է դարձել Գերմանիկոսը, իսկ նոր պաշտամունքի քրմուհի՝ Լիվիան։ Ստեղծվել է այլ կոլեգիա ևս՝ sodales Augustales, որի կազմում ընդգրկվել են ամենաանվանի սենատորները։ Նախքան Օկտավիանոսի տաճարի շինարարության ավարտը նրան երկրպագել են Վրեժխնդիր Մարսի տաճարում, որտեղ տեղադրվել է նրա ոսկե արձանը։ Հանգուցյալ կայսեր կյանքի հետ կապված տոների կարգավիճակը բարձրացվել է^[407]։

Օգոստոսը Հռոմը բաժանել է 14 շրջանների, քաղաքը զարդարել բազմաթիվ նոր կառույցներով (կայսերական պալատը և ֆորումը, Խաղաղության զոհասեղանը, դամբարանը Մարսյան դաշտում և այլն)։ Օգոստոսի ակտիվ շինարարական գործունեությանը վերագրվում են ինչպես գաղափարախոսական^[413], այնպես էլ տնտեսական ֆունկցիաներ (գործազրկության նվազեցում)^[414]։

Օկտավիանոսը հիմնադրել է հարուստ զարդարանքներ ունեցող Ֆորումը Վրեժխնդիր Մարսի մեծ տաճարով^[415]։ Նրա օրոք մայրաքաղաքում սկսել է ակտիվորեն օգտագործվել մարմարը։ Ամբողջությամբ Կարարայի մարմարից կառուցված առաջին շենքը հավանաբար եղել է Ապոլլոնի տաճարը^[316]։ Օկտավիանոսը վաղ տարիքում (մ.թ.ա. 30-ական թվականների վերջին, երբ նա դեռ մոտ 30 տարեկան էր) հիմնադրել է իր ապագա դամբարանը (Օգոստոսի դամբարան), ինչը կապված էր նրա հաճախադեպ հիվանդությունների^[201], ինչպես նաև իրեն Անտոնիոսին հակադրելու ձգտման հետ, որը ցանկություն էր հայտնել թաղվել Ալեքսանդրիայում^[416][417]։ Մ.թ.ա. 29 թվականին ֆորումում բացվել են Հուլիայի կուրիան ու Կեսարի տաճարը^[418]։ Մ.թ.ա. 20 թվականին այնտեղ տեղադրվել է սյունաշար՝ մինչև այլ քաղաքներ եղած հեռավորությունների նշումով^[419]։ Կայսրը պետական միջոցներով գնել է մի քանի տուն Պալատին բլրի վրա և դրանց տեղում կառուցել իր սեփական, բավական համեստ տունը^[420]։ Կապրի կղզում, որը Օկտավիանոսը փոխանակել էր նեապոլցիների հետ, նա հիմնադրել է վիլլա^[421]։

Օկտավիանոսը մեծ ուշադրություն է դարձրել քաղաքացիական շինարարությանը։ Նրա կառավարման օրոք վերանորոգվել են բազմաթիվ հին ճանապարհներ և կառուցվել նորերը^[422], ստեղծվել են նոր շուկաներ ու պահեստներ^[423]։ Բազմաթիվ հասարակական շենքեր կառուցվել են Ագրիպպայի վերահսկողությամբ, որի շինարարական գործունեությունը համարվում է սերտ կապված Օկտավիանոսի հետ։ Մասնավորապես, կայսեր զինակիցը կառուցել է երկու նոր ջրանցույցներ և վերանորոգել մի քանիսը, կառուցել ջրի հարյուրավոր պահեստներ ու շատրվաններ։ Նա վերանորոգել է մայրաքաղաքի բազմաթիվ փողոցներ, հասարակական կառույցներ ու քաղաքային կոյուղին, ինչպես նաև ավարտին է հասցրել Սեպտա Հուլիայի շինարարությունը, որն սկսել էր դեռ Կեսարը^[424]։ Մարսյան դաշտում կառուցել է հասարակական խոշոր թերմեր, արհեստական լիճ, ջրանցք ու բարեկարգ այգիներ, իսկ Ֆորումում տեղադրել է աշխարհի քարտեզը^[425][426]։ Ագրիպպայի մահվանից հետո Օկտավիանոսն ստեղծել է երեք սենատորներից կազմված հանձնաժողով հասարակական շինությունների վիճակը վերահսկելու համար (curatores locorum publicorum iudicandorum)^[427]:

Օկտավիանոսի կառավարման սկզբում մայրաքաղաքում որոշ շինություններ կառուցել են տրիումֆի արժանացած զորավարները նվաճողական արշավանքներից հետո (մասնավորապես, Գայոս Ազինիոս Պոլլիոնը կառուցել է ու գրքերով ապահովել Հռամի առաջին հանրային գրադարանը)։ Սակայն Օկտավիանոսի օրոք կողմնակի անձանց տրիումֆի արժանացնելու պրակտիկան ընդհատվել է, ինչի պատճառով դադարել է զորավարների կողմից հասարակական շինությունների կառուցումը։ Տրիումֆի արժանացած զորավարի կողմից կառուցված վերջին խոշոր շենքը եղել է Բալբոսի թատրոնը^[426][428]։ Մ.թ.ա. 6 թվականին Հռոմում տեղի ունեցած հերթական խոշոր հրդեհից հետո Օկտավիանոսը նախկին մասնավոր բրիգադների փոխարեն կազմակերպել է կանոնավոր հրշեջ գնդի 7 կոհորտա (vigili) վիգիլների պրեֆեկտի գլխավորությամբ։ Հրդեհները մարելուց բացի նրանք գիշերները հսկել են քաղաքի կարգը^[429]։

Պատանության տարիներին Գայոս Օկտավիանոսը նշանադրվել է Սերվիլիայի՝ Պուբլիոս Սերվիլիոս Իսավրիկոսի դստեր հետ^[430]։ Սակայն մ.թ.ա. 43 թվականին նա չեղարկել է նշանադրությունն ու երկրորդ եռապետության կնքումն ամրագրելու համար ամուսնացել Կլոդիա (Կլավդիա) Պուլխրայի՝ Մարկոս Անտոնիոսի խորթ աղջկա հետ՝ ամուսնական տարիքին հասնելուց անմիջապես հետո^[430]։ Մ.թ.ա. 41 թվականին, երբ դեռ չէր լրացել ամուսնության երկու տարին, Օկտավիանոսը բաժանվել է նրանից^[431][432]։ Ըստ Սվետոնիոսի՝ «գժտվելով իր զոքանչի՝ Ֆուլվիայի հետ, նա, չդիպչելով իր կնոջը, նրան ազատ է թողել կույս»^[430]: Օկտավիանոսի երկրորդ կինը դարձել է Սկրիբոնիան՝ Սեքստոս Պոմպեոսի ազգականուհին։ Նրանց միությունը երջանիկ չէր, և շուտով նրանք բաժանվել են^[430]։ Նրանց ամուսնալուծությունն արագացրել է Օկտավիանոսի ծանոթությունը Լիվիայի՝ Տիբերիոս Կլավդիոս Ներոնի կնոջ հետ։

Օկտավիանոսին միակ երեխան պարգևել է Սկրիբոնիան, որը եղել է նրա դուստր Հուլիան։ Լիվիայի հետ ամուսնությունից կայսրը երեխաներ չի ունեցել^[433]։ Մ.թ.ա. 2 թվականին Օկտավիանոսն իր դստերն արտաքսել է Պանդատարիա կղզի՝ ըստ պաշտոնական ձևակերպման, անառակության համար^[434]։ Օկտավիանոսը հարազատ որդիներ չի ունեցել, և տարբեր ժամանակներում նրա հնարավոր ժառանգորդներ են համարվել տարբեր մարդիկ։ Արդյունքում նրա ժառանգորդը դարձել է իր որդեգրյալը՝ Տիբերիոսը։

Սվետոնիոսը մանրամասն նկարագրել է Օկտավիանոսի մահը Նոլայում մ.թ.ա. 14 թվականի օգոստոսի 19-ին՝ իններորդ ժամին՝ հաշված արևի ծագելուց (մոտավորապես ժամը 15-ին՝ ըստ ժամանակակից հաշվարկների)։ Ըստ հռոմեացի պատմագրի՝ նա հարցրել է ընկերներին, թե «լավ է արդյոք ինքը կատարել կյանքի կոմեդիան», և ներկայացրել է երկտող, որով ավարտում էին իրենց ելույթները մնջախաղի դերասանները։ Կայսեր վերջին խոսքերն ուղղված են եղել Լիվիային^{[435][436][437]}։ Նրա մարմինը տեղափոխվել է Հռոմ և դիակիզվել Մարսյան դաշտում, իսկ աճյունասափորը տեղադրվել է վաղուց կառուցված դամբարանում, որտեղ արդեն հանգչում էին նրա հարազատները^[438]։ Նրա հիմնական ժառանգորդները, ըստ կտակի, դարձել են Տիբերիոսն ու Լիվիան^[439], իսկ մյուս որդեգիրը՝ Ագրիպպա Պոստումոսը, կտակ��ւմ ընդհանրապես չի հիշատակվել^{[Ն 23]}, իսկ իր հարազատ դստեր ու թոռնուհու վերաբերյալ նա միայն նշել է, որ նրանց չթաղեն իր դամբարանում^[244]։ Կտակին կցվել են հանձնարարություններ իր թաղման կազմակերպման և հաշվետվություն պետության վիճակի (չի պահպանվել) մասին, ինչպես նաև դամբարանի դիմաց տեղադրելու համար համառոտ կենսագրություն, որը պահպանվել է և հայտնի է որպես «Աստվածային Օգոստոսի գործերը»^[439]։

Օկտավիանոսը կարողացել է հաշվի առնել Կեսարի դիկտատուրայի փորձը՝ հաստատելու համար միահեծան իշխանություն ու շրջապատողներին համոզելու, որ այն անհրաժեշտ է ու անխուսափելի^{[440][441][442]}։ Չհամարձակվելով հաստատել բացահայտ միապետություն՝ Օկտավիանոսն օգտագործել է հանրապետական ինստիտուտները՝ օրինականացնելու համար իր փաստացիորեն գերիշխող դիրքը (պատմագիտության մեջ տարբեր մեկնաբանություններ են տրվել Օգոստոսի՝ արտաքինից անորոշ իշխանությանը)։ Արդեն մ.թ.ա. I դարում Օգոստոսի՝ պրինցեպսի իշխանության ժառանգական լինելը հաստատել չցանկանալը կանխագուշակել է գահի փոխանցման ճգնաժամի առաջացումը^{[Ն 24]}: Օկտավիանոսի հաջորդների օրոք սկսված կատաղի պայքարը ժառանգության համար հանգեցրել է Օգոստոսի կողմից հաստատված Հուլիոս-Կլավդիոսների դինաստիայի արագ անկմանը։ Ներոնը՝ այդ դինաստիայի վերջին կայսրը, ինքնասպան է եղել 68 թվականին, իսկ 11 տարի անց մահացել է Օգոստոսի վերջին ազգականուհին՝ Հուլիա Կալվինան^[444]։ Միայն քաղաքացիական պատերազմից ու մի շարք պալատական հեղաշրջումներից հետո է կայսր Ներվան իրականացրել առաջին անգամ Գալբայի կողմից առաջարկված իշխանության կայուն փոխանցման ծրագիրը՝ ժառանգորդի ընտրությունը նրա անձնական հատկությունների հիման վրա՝ առանց հաշվի առնելու ազգակցությունն ու դրան հաջորդած որդեգրումը^[445]։ Այնուամենայնիվ, ավանդական պաշտոնների համադրության վրա հիմնված իշխանությունը եղել է բավական կայուն և գոյություն է ունեցել մինչև բացահայտ միապետության՝ դոմինատի հաստատումը^[218]։

Օկտավիանոսը բարեփոխել է բանակը՝ ամենայն հավանականությամբ հույս ունենալով գրավել ողջ Եվրոպան, ապա նաև ամբողջ աշխարհը։ Սակայն այդ ծրագիրն իրականացնել չի հաջողվել առաջին հերթին «բարբարոսներին» թերագնահատելու պատճառով, ինչն արտահայտվել է Պաննոնիայի ու Գերմանիայի ապստամբություններում։ Դրանից բացի, կայսրն ամբողջովին կենտրոնացրել է բանակի ղեկավարությունը, և պրովինցիաներում հրամանատարների ցանկացած քաղաքական ակտիվություն արմատախիլ անելու նրա ձգտումը կանխագուշակել է բանակի ոչ բավարար ճկունությունը։ Կայսերը հաջողվել է բանակը պահել իր վերահսկողության ներքո, բայց նրա հաջորդների օրոք այն վերածվել է ինքնուրույն քաղաքական ուժի^[193]։ Կայսեր նշանակալի ձեռքբերումն է դարձել քաղաքացիական պատերազմների դադարեցումը, ինչի արդյունքում զարգացել են գյուղատնտեսությունը, արհեստներն ու միջերկրածովյան առևտուրը։ Օկտավիանոսի սոցիալական հենարանը բավական լայն էր, իսկ կայսրն ինքը նախապատվություն չէր տալիս ո՛չ սենատորներին, ո՛չ հեծյալներին, ոչ էլ բնակչության որևէ այլ խմբավորման։ Ի վերջո, պրինցիպատի ձևավորումը ավարտին է հասցրել Հռոմի՝ նախկինի պես ընտրվող մագիստրոսների կողմից կառավարվող մեծ քաղաք-պետությունից վերածվելը համաշխարհային գերտերության՝ նոր սկզբնավորվող բյուրոկրատական համակարգով^{[440][441][446]}։

Օկտավիանոսի՝ որպես տիրակալի ունակությունները գնահատվում են տարբեր կերպ՝ նրան որպես եռանդուն ու տաղանդավոր տիրակալ ճանաչելուց^[441] մինչև այն եզրակացությունները, որ նա չի ունեցել լուրջ ընդունակություններ՝ ինչպես իր որդեգիր հոր, այնպես էլ իր տաղանդավոր ժամանակակիցների հետ համեմատած^[285]։

Օկտավիանոսի արտաքինը հայտնի է միայն պահպանված բազմաթիվ արձանների շնորհիվ։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ կայսրրին պատկերելիս պալատական քանդակագործները շրջանցել են ավանդական ռեալիստականությունը։ Ըստ Սվետոնիոսի՝ Օկտավիանոսը եղել է ոչ բարձրահասակ, բայց դա նկատվել է միայն բարձրահասակ մարդկանց համեմատությամբ։ Նույն հեղինակը հիշատակում է կայսեր քարտուղարի վկայությունը այն մասին, թե նա ունեցել է հինգ ու երեք քառորդ ֆուտ հասակ (շուրջ 170 սմ)^[447], ինչը նույնիսկ միջինից բարձր հասակ էր այն ժամանակի համար^[448]։ Չնայած միջահասակ լինելուն՝ Օկտավիանոսն իրեն համարել է ոչ բավականաչափ բարձրահասակ, այդ պատճառով էլ օգտագործել է բարձր ներբաններ ունեցող կոշիկներ^[449]։

Պլինիոս Ավագը նշում է, որ Օկտավիանոսն ունեցել է բաց գույնի աչքեր (նրա օգտագործած glauci բառը կարող է նշանակել մոխրա-երկնագույն, կանաչավուն կամ բաց կապույտ)^[450]։ Սվետոնիոսը նրա աչքերը նկարագրել է որպես բաց գույնի ու փայլող^{[Ն 25]}, ինչպես նաև հիշատակում է, որ ծերության տարիներին նա սկսել է վատ տեսնել ձախ աչքով^[447]։ Լիովին պարզ չէ նաև նրա մազերի գույնը. նույն հեղինակը նշել է, որ նա ունեցել է թեթևակի գանգուր բաց գույնի մազեր ոսկեգույն երանգով^{[Ն 26]}, բայց Էդրիան Գոլդսոուրսին ենթադրում է, որ անտիկ հեղինակները կարող էին նկատի ունենալ դարչնագույնին մոտ գույն^[454]։

Օկտավիանոսը եղել է ծայրահեղ սնահավատ։ Այն բանից հետո, երբ կայծակի հարվածից մահացել է իր պատգարակի առջևից քայլող ստրուկը, նա սկսել է վախենալ որոտից. իր մոտ կրել է փոկի կաշի (համարվել է, որ կայծակը երբեք չի խփում այդ կենդանուն^[455]), իսկ ուժեղ որոտի ժամանակ թաքնվել է ստորգետնյա ապաստարանում^[456]։ Կայսեր վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել երազները։ Դրանց ազդեցությամբ նա փախել է մարտի դաշտից Ֆիլիպպիի ճակատամարտում, Կապիտոլիումում գտնվող Յուպիտերի տաճարը զարդարել զանգակներով, Եփեսոս վերադարձրել քանդակագործ Միրոնի կողմից ստեղծված Ապոլլոնի արձանը և ամեն տարի հռոմեացիներից խնդրել ողորմություն։ Սվետոնիոսը նույնիսկ ընդհանուր գծերով հայտնել է կատարված երազների վիճակագրությունը. հավանաբար կայսրը վարել է մանրամասն հաշվարկներ^{[457][458][459]}։ Օկտավիանոսը հավատացել է նշաններին, նախանշաններին ու հրաշքներին և սեփական նախաձեռնությամբ խուսափել է նոր գործ սկսել ամեն ամսվա նոնիին (nonae համահունչ է non — «ոչ» բառին, իսկ բացառականում nonis համահունչ է non is — «[դու] չես գնում» կապակցությանը^[460])^[461]: Օկտավիանոսը վախեցել է թզուկություն և ֆիզիկական արատներ ունեցող մարդկանցից^[461], թեև մի անգամ հռոմեացիներին ցուցադրել է ոմն Լուցիոսի, որն ունեցել է երկու ֆուտ (շուրջ 57 սմ) հասակ^[462], իսկ թզուկ Կոնոպը խաղացել է նրա թոռնուհու՝ Հուլիայի հետ^[463]։ Օկտավիանոսն իր իռացիոնալ վախերը չի թաքցրել շրջապատողներից^[460]։ Ի վերջո, կայսրը զգուշացել է մահափորձերից, օրինակ՝ հրամայել է տանջանքների ենթարկել (և իբր թե նույնիսկ անձամբ սպանել է) հռոմեական պրետորին՝ կասկածելով, թե նրա ձեռքի գրելու աղյուսակների մեջ կա զենքի գաղտնարան^[464], սենատորների ցուցակի վերանայման ժամանակ նա զրահ է կրել ու իրեն շրջապատել իր ամենաուժեղ ընկերներով^[465]։

Հայտնի է, որ Օկտավիանոսը վատ է քնել, գիշերը մի քանի անգամ արթնացել է և հազվադեպ է քնել յոթ ժամից ավելի։ Դրանից բացի, կայսրը չի սիրել վաղ արթնանալ։ Արդյունքում կայսրը հաճախ է ննջել ցերեկը^[466], իսկ մ.թ.ա. 36 թվականին քնելու պատճառով քիչ էր մնում բաց թողնի Նավլոխի ճակատամարտի սկիզբը^[467]։ Տոթ եղանակին Օկտավիանոսը քնել է բաց դռներով սենյակում կամ շատրվանի մոտ տեղակայված ներքին բակում, և այդ ժամանակ նրան հովհարել է ստրուկը։ Ցերեկը նա ձգտել է խուսափել արևից՝ կրելով որևէ գլխանոց։ Ձմռանը կայսրը կրել է հաստ պատմուճան, մի քանի տունիկա և փաթաթել ոտքերը^[468]։ Սվետոնիոսը հաղորդել է նաև Օկտավիանոսի՝ սննդի հետ կապված սովորությունները։ Ըստ հռոմեացի պատմագրի՝ նա քիչ է կերել, օրվա ընթացքում կերել է ամեն անգամ, երբ սով է զգացել։ Կայսրը նախընտրել է ուտել կոշտ հաց, արմավ, թաց պանիր, մանր ձուկ, վարունգ, հազար, թարմ և չորացրած խնձոր և այլ պարզ կերակուրներ^[469]։ Ճաշկերույթների ժամանակ նա խնամքով ընտրել է հյուրերին, բայց սեղանին մոտեցել է բոլորից ուշ և հեռացել առաջինը^[470], իսկ երբեմն էլ ճաշել է հյուրերի գալուց առաջ կամ նրանց գնալուց հետո^[469]։ Ըստ հռոմեական չափանիշների՝ նա խմել է շատ քիչ՝ սովորաբար սահմանափակվելով երեք գավաթ էժանագին ռետիական գինով և հազվադեպ է խմել մեկ սեքստարիայից ավել (շուրջ 0,55 լ)^[469]։ Ընդ որում՝ մ.թ.ա. 30-ական թվականներին, երբ Հռոմում եղել է պարենամատակարարման պակաս, Օկտավիանոսին մեղադրել են օլիմպիական աստվածների համար հատուկ շքեղությամբ ճաշկերույթ կազմակերպելու համար^[471]։

Կայսեր սիրելի ժամանցը եղել է զառ խաղալը՝ հին ժամանակների ամենատարածված ազարտային խաղը։ Նա խաղացել է մշտապես, հարազատների, ընկերների ու ստրուկների հետ, ընդ որում՝ հաճախ փողով, և երբեմն տարվել է տասնյակ հազարավոր սեստերցիներ^[472][473]։ Ֆիզիկական պատրաստությամբ և զենք օգտագործման մարզումներով նա զբաղվել է ընդհուպ մինչև քաղաքացիական պատերազմների ավարտը, իսկ հետագայում սահմանափակվել է գնդակով մարզումներով, զբոսանքներով ու վազքով։ Դրանից բացի նա սիրել է կարթով ձուկ որսալ^[473]։ Կայսրը հավաքել է խոշոր կենդանիների ոչ սովորական ոսկորներ և հերոսների ասպազենքեր։ Ժամանակակիցների շրջանում ժողովրդականություն վայելող արվեստի գործեր նա, ընդհակառակը, չի հավաքել^[474], թեև նրան մեղադրել են թանկարժեք կորինթական սկահակների նկատմամբ մոլություն ունենալու մեջ. իբր թե նա մարդկանց ընդգրկել է պրոսկրիպցիոն ցանկերում այդ սկահակների պատճառով^[471]։

Կայսրը բավական շատ է գրել՝ հեղինակելով «Բրուտոսի առարկությունները «Կատոնի» վերաբերյալ», «Փիլիսոփայության խրախուսում» բանավիճական աշխատությունները, «Իմ կյանքի մասին» մանրամասն ինքնակենսագրությունը, «Սիցիլիա» պոեմն ու էպիգրամների ժողովածու։ Նա սկսել է գրել նաև ողբերգություն, բայց շուտով ոչնչացրել է գրածը^[475]։ Այդ բոլոր ստեղծագործությունները, բացի ողբերգությունից, հայտնի են եղել ժամանակակիցներին, բայց չեն պահպանվել։ Մինչ մեր օրերը հասել են միայն «Աստվածային Օգոստոսի գործերը» (քարի վրա փորագրված համառոտ կենսագրությունը) և հատվածներ նրա նամակագրությունից, որոնք հաճախ մեջբերվել են Սվետոնիոսի ու Ավլոս Գելլիուսի կողմից։ Ի տարբերություն իր ժամանակի հռետորների մեծ մասի՝ Օկտավիանոսը ժամանակ չի ծախսել հանրային ելույթների տեքստերը սովորելու վրա և ընթերցել է դրանք^[476]։ Օկտավիանոսը կողմ է եղել գրավոր խոսքում բանավոր լատիներենի նորմերի կիրառմանը, ինչն արտահայտվել է ուղղագրական կանոններից որոշակի շեղումների առկայությամբ։ Սվետոնիոսը, որին հասանելի էին Օկտավիանոսի ինքնագրերը, հայտնում է, որ նա բառերը չի բաժանել բացատներով և չի անցել մյուս տողը՝ չտեղավորվող տառերը գրելով իրար կողքի: Հռոմեացի պատմագիրը գրի է առել Օկտավիանոսի սիրած մի շարք արտահայտություններ ու բառեր, որոնք հաճախ են հանդիպել կայսեր նամակներում ու աշխատություններում^[477]։ Կրթություն ստացած իր բոլոր ժամանակակիցների նման կայսրը տիրապետել է հին հունարենին, բայց չի համարձակվել գրել դրանով։ Նա լավ է իմացել հունական պոեզիա և սիրել է դասական կատակերգակներին^[478]։

Օկտավիանոսն ու հատկապես նրա ընկերները հովանավորել են հռոմեական մշակույթի զարգացումը, ինչի շնորհիվ կայսեր ամենամոտ զինակցի՝ Գայոս Կիլնիոս Մեկենասի կոգնոմենը դարձել է հասարակ անուն։ Օկտավիանոսի կառավարման հետ համընկել է հռոմեական գրականության «ոսկեդարը», երբ ստեղծագործել են Վերգիլիոսը, Հորացիոսը, Օվիդիոսը, Տիբուլլուսը, Սեքստոս Պրոպերցիոսը, Տիտոս Լիվիոսը և այլ հեղինակներ։

Թեև Օկտավիանոսն ապրել է երկարատև կյանք ըստ հին հռոմեական չափանիշների, նա հաճախ է հիվանդացել։ Պատանության տարիքում անհայտ հիվանդությունները նրան թույլ չեն տվել լիարժեք կերպով մասնակցել իր քեռու ռազմական արշավանքներին և կատարել նրա հանձնարարությունները մայրաքաղաքում։ Աղբյուրներից հայտնի են պատանեկան տարիքում պատահած մի քանի հիվանդություններ, ինչպես նաև առողջական լուրջ խնդիրներ մ.թ.ա. 42, 33, 28, 26, 24 և 23 թվականներին։ Սակայն հետագայում կայսեր առողջությունը բավական լավացել է։ Սուր ցավերի հաճախակի նոպաներն Օկտավիանոսին ստիպել են հաճախ մտածել մահվան մասին. հավանաբար հենց այդ պատճառով է նա դեռ երիտասարդության տարիքում սկսել իր դամբարանի կառուցումը, գրել ինքնակենսագրություն և պլաններ կազմել ապագայում պետության կառուցվածքի վերաբերյալ^[479]։

Կայսեր՝ հաճախակի պատահող առողջական խնդիրների պատճառներն անհայտ են։ Մ.թ.ա. 46 թվականի ամռանը նրա վատառողջությունը կարող է բացատրվել արևահարության հետևանքներով. Օկտավիանոսն զբաղվել է թատերական ներկայացումների կազմակերպմամբ և մշտապես գտնվել է թատրոնում՝ բաց երկնքի տակ^[37]։ Մյուս դեպքերում առողջական խնդիրների պատճառներ կարող էին լինել սննդային թունավորումը, վարակները և ուժասպառությունը^[480]։ Դիոն Կասսիոսը Կանտաբրիական պատերազմների ժամանակ Օկտավիանոսի ունեցած առողջական խնդիրն ուղղակիորեն կապում է գերլարվածության հետ^[481]։ Այդ արշավանքից վերադառնալուց հետո կայսեր մոտ, ըստ Սվետոնիոսի, սկսվել են լուրջ խնդիրներ՝ կապված լյարդի հետ^{[Ն 27]}: Օկտավիանոսի այդ անհայտ հիվանդությունը բուժել կամ զգալիորեն թեթևացրել է նրա նոր բժիշկը՝ Անտոնիոս Մուսան, որը կայսերը խորհուրդ է տվել տաք թրջոցների փոխարեն օգտագործել սառը կոմպրեսներ^[485]։ Դրանից բացի, կայսրը հաճախ է հիվանդացել հարբուխով, իսկ ամեն տարվա գարնանն ու աշնանը զգացել է վատառողջություն։ Նա շատ վատ է տարել շոգն ու ցուրտը^[485]։ Ի վերջո, ծերության տարիներին նա տառապել է ռևմատիզմով և ձեռքերի ու ոտքերի թուլությամբ^[486]։ Սվետոնիոսը հիշատակում է միզապարկում ունեցած քարերի մասին^[487]։

Թեև եղած տեղեկությունների հիման վրա ախտորոշում տալու փորձերը հաջողությամբ չեն պսակվել^[201], ենթադրվում է, որ առողջության եղանակային վատացումներն ու մաշկի քերակի հաճախակի օգտագործումը վկայում են որոշակի ատոպիայի, այսինքն՝ ալերգիայի տարատեսակի մասին^[488][489]։ Կայսեր հիմնական հիվանդությունը, սակայն, ախտորոշված չէ։ Տեսանելի ախտանշանների բացակայության և մինչ մ.թ.ա. 23 թվականը ցավերի անհետանալը որոշ պատմաբանների հիմք են տալիս ենթադրելու, որ Օկտավիանոսի առողջական խնդիրները եղել են մտացածին. իբր թե նրա հաճախակի հիվանդությունների ու մոտալուտ մահվան մասին լուրերը կարող էին ենթականերին ստիպել զգուշանալ նոր քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց^[490]։

Օկտավիանոսի կենսագրությունն ու նրա ժամանակի պատմությունը լավ հայտնի են մի շարք անտիկ հեղինակների աշխատությունների շնորհիվ։ Սակայն չեն պահպանվել նրա մանրամասն ինքնակենսագրությունն ու ժամանակակիցների աշխատությունները (բացառությամբ Տիբերիոսի մերձավոր Վելեոս Պատերկուլոսի, որը կողմ էր պրինցիպատի նկատմամբ պաշտոնական տեսակետին^[491]): Սենեկա Կրտսերն Օկտավիանոսին համարում է «բարի պրինցեպս», թեև պրինցեպսի կոչումը հավասարեցնում է թագավորի հետ^[492]։ Տակիտոսը չի լուսաբանում Օկտավիանոսի կառավարման ժամանակը (նրա «Աննալներն» սկսում են առաջին կայսեր մահվանից), սակայն բազմիցս հիշատակում է նրան։ Նա խուսափում է միանշանակ գնահատական տալուց՝ փոխանցելով Օգոստոսի կողմնակիցների ու թշնամիները տեսակետները, բայց նրա բոլոր տիտղոսներն ու պաշտոնները համարում է ձևականություն՝ ռազմական ուժի վրա հիմնված միահեծան իշխանությունը քողարկելու համար^[493]։ Հռոմեացի պատմագրի համար կայսեր միակ դրական օրինակը եղել է Վեսպասիանոսը^[494]։ Կայսեր կենսագրության հեղինակ Սվետոնիոսը զերծ է մնացել ինքնուրույն եզրակացություններից՝ ընթերցողին հնարավորություն տալով կազմել սեփական կարծիքը բոլոր գահակալների մասին^[495]։ Այնուամենայնիվ, Միխաել ֆոն Ալբրեխտը ենթադրում է, որ Սվետոնիոսի՝ փաստերի հավաքման բնույթը վկայում է, որ նա բարձր է գնահատել Օկտավիանոսին^[496]։

Ուշ անտիկ ժամանակաշրջանում և միջին դարերում Օկտավիանոսի նկատմամբ հետաքրքրությունը պահպանվել է ոչ միայն նրա քաղաքական գործունեության, այլև Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան շնորհիվ^[497]։ Մասնավորապես լայնորեն հայտնի էր լեգենդը Տիբուրտինյան սիբիլլայի մարգարեության մասին, որն իբր Օկտավիանոսին երկնքում ցույց է տվել Մարիամ Աստվածածնին նորածնի հետ, ինչից հետո զմայլված կայսրը խոնարհվել է նրանց առաջ։ Գոյություն են ունեցել այդ լեգենդի մի շարք տարբերակներ. իբր թե այդ իրադարձությունը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ Օգոստոսը փորձել է իրեն հայտարարել աստված^[498], կամ էլ դա նրան հայտնվել է երազում։ Նշվել է նաև դեպքի ստույգ վայրը Կաիտոլիումում, որտեղ հետագայում կառուցվել է Սանտա Մարիա ին Արաչելի եկեղեցին^[499]։ Հայտնի կայսեր շուրջը հյուսվել են նաև այլ լեգենդներ. օրինակ, XVI դարի սկզբի «Վլադիմիրի իշխանների մասին ասքում» ներկայացվել է մտացածին տոհմաբանություն, ըստ որի՝ Ռյուրիկը ծագել է Պրուսից՝ Օկտավիանոսի առասպելական եղբորից^[500]։ Իվան Ահեղն իմացել է այդ լեգենդն ու բազմիցս նշել Օկտավիանոսի հետ իր ունեցած ազգակցական կապի մասին նամակներում և դիվանագիտական բանակցությունների ընթացքում^[501]։

Ֆրանսիայում XVII-XVIII թվականներին Օկտավիանոսի նկատմամբ վերաբերմունքը եղել է երկակի. շատ պատմաբաններ և հրապարակախոսներ, հատկապես միապետության պատմաբանները, փառաբանել են նրան, բայց գոյություն են ունեցել նաև նրան քննադատող կարծիքներ (Պիեռ Կոռնեյլ^[502], Վոլտեր, Մոնտեսքյո, Էդուարդ Գիբբոն)^[503]։ Այդ ոգով գրված աշխատություններից մեկն է Շառլ Ռոլենի և Ժան Բատիստ Լուի Կրեվյոյի բազմահատոր «Հռոմեական պատմությունը»։ Հետագայում հայտնի գահակալի՝ իր ժամանակի իրադարձությունների պրիզմայի միջով գնահատելու ուղղվածությունը պահպանվել է։ 19-րդ դարում Նապոլեոնին կողմնակից հրապարակախոսներն Օգոստոսի մեջ տեսել են իրենց կուռքի նախնուն։ Այդ շրջանի պատմաբանների ու հրապարակախոսների մեծ մասը Կայսրության հաստատումը դիտարկել է որպես անկասկած դրական երևույթ, թեև առաջին կայսերը տրվող գնահատականներում նրանք միասնական չեն եղել^[503]։

Մեծ Բրիտանիայում XIX-XX դարերի կեսերին տարածված էին զուգահեռների անցկացումը Բրիտանական ու Հռոմեական կայսրությունների, Լոնդոնի ու Հռոմի միջև, ինչով պայմանավորված է եղել մեծ հետաքրքրությունը անտիկ ժամանակաշրջանի հանդեպ։ Հիմնականում գտնվել են ժամանակակից աշխարհում Օկտավանոսի գործունեության հետևանքները, որն ուղղված էր բնիկ հռոմեական բնակչության թվաքանակի ավելացմանը ի հակադրություն պրովինցիայի բնակիչների, մայրաքաղաքի վերանորոգմանը և պրովինցիայի լայնամասշտաբ գաղութացմանը^[504]։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Մեծ Բրիտանիայում Հռոմեական Հանրապետության ուշ պատմության նկատմամբ հետաքրքրությունը Հռոմեական կայսրության վաղ շրջանի և առաջին հերթին Օգոստոսի պրինցիպատի բարձր գնահատականով^[505]։ Ժամանակակից աշխարհի հետ զուգահեռներ են անցկացվել նաև այլ երկրներում, առաջին հերթին Իտալիայում 1920-1930-ական թվականներին, իսկ 1937-1938 թվականներին Հռոմում լայնորեն տոնվել է Օկտավիանոսի ծննդյան երկուհազարամյակը։ Բենիտո Մուսոլինին պարբերաբար դիմել է Հռոմեական կայսրության պատմությանը իր հրապարակային ելույթներում և բազմիցս հիշատակել Օկտավիանոսին, թեև հաճախ դիմել է նաև Կեսարի կերպարի օգտագործմանը^[506][507]։

Առաջին կայսեր կյանքին ու գործունեությանը նվիրվել են բազմաթիվ հատուկ աշխատություններ։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին հիմնական ուշադրությունը դարձվել է Օգոստոսի իշխանության բնույթին։ Թեոդոր Մոմզենի շնորհիվ գիտության բնագավառում ամրապնդվել է «պրինցիպատ» տերմինը, որի էության վերաբերյալ եղել են բանավեճեր^[508]։ Նախկինում պրինցիպատը համարվել է կամ դասական միապետություն, կամ միապետություն հանրապետական «արտաքինով», սակայն գերմանացի պատմաբանը նկատել է, որ Օկտավիանոսի իշխանությունը հիմնվել է պրոկոնսուլական ու տրիբունական լիազորությունների վրա^[509]։ Պրինցիպատը հավասարեցնելով արտակարգ մագիստրատուրայի՝ Մոմզենը նշել է, որ այդ վարչակարգը, ի տարբերությունը դոմինատի, հիմնվել է իրավունքի վրա^[510]։ Գործող սենատի պահպանումը Մոմզենը բացատրել է «դիարխիայի»՝ կայսեր ու սենատի երկիշխանության տեսության շրջանակներում^[511]։ Թեոդոր Մոմզենի տեսակետը մեծ ժողովրդականություն է վայելել, թեև սկիզբ է դրել պատասխան տեսությունների Օկտավիանոսի իշխանության բնույթի վերաբերյալ։ Մասնավորապես Էդուարդ Մեյերն առաջարկել է Կեսարի դիկտատուրան համարել հելլենիստական օրինակով բացարձակ միապետության հաստատման փորձ, իսկ Օկտավիանոսի կառավարումը՝ «Պոմպեոսի պրինցիպատի» գաղափարական շարունակություն կամ միապետական վերնակառուցք պահպանված հանրապետական կարգի դեպքում։ Կառավարման վերջին ձևի տեսական հիմնավորումը Մեյերը կապել է Ցիցերոնի «Պետության մասին» տրակտատի հետ^[512][513]։ Գուլիելմո Ֆերերոն առաջ է քաշել թեզ այն մասին, որ Օկտավիանոսը վերականգնել է Հանրապետությունը, բայց այն չի կարողացել գործել ինքնուրույն հռոմեական ազնվականության բաժանման պատճառով, ինչն էլ Օգոստոսին ստիպել է իր ձեռքում կենտրոնացնել ավելի շատ իշխանություն^[514]։ Էրվին Գրիմը ենթադրել է, որ գրավոր սահմանադրության բացակայության պայմաններում կայսրերի իշխանության բնույթը կարող էր փոխվել ժամանակի հետ։ Նրա կարծիքով՝ Օգոստոսը Հռոմը կառավարել է հանրապետական ոգով, բայց արդեն Տիբերիոսն ու Կալիգուլան դրել են իսկական միապետության հիմքերը, իսկ վերջնականապես այն ձևավորվել է միայն Ադրիանոսի կառավարման օրոք^[512][515]։ Վիկտոր Գարտհաուզենը հեռացել է պրինցիպատն իրավաբանական տեսակետից բացատրելուց՝ գալով այն եզրակացության, որ Օկտավիանոսն ունեցել է փաստացի բացարձակ իշխանություն^[512][516]։

20-րդ դարի առաջին կեսի պատմագրության մեջ հատուկ ուշադրություն է դարձվել ռազմական ուժի վրա կայսրերի հիմնվելու փաստին, ինչից եզրակացվել է, որ պրինցիպատը տիպական նմանություններ ունի նախ եվրոպական բացարձակ միապետության, ապա տոտալիտար վարչակարգերի հետ։ Պատմաբանները նաև Օգոստոսի իշխանության բնույթը փորձել են բացատրել Օկտավիանոսի անձնական «կուսակցության» օգնությամբ և auctoritas – բարոյական գերազանցության վրա հիմնված ազդեցության հետևանքով։ Սակայն ավելի մեծ ժողովրդականություն է վայելել «սահմանադրական տեսությունը», որ զարգացվել է Մեյսոն Հեմոնդի կողմից։ Ամերիկացի պատմաբանի տեսակետի համաձայն՝ Օգոստոսի պրինցիպատը չի հակասել հանրապետական ավանդույթներին, ինչը թույլ է տալիս այն համարել Հանրապետության շարունակություն^[517][518]։ 1939 թվականին լույս է տեսել Ռոնալդ Սայմի «Հռոմեական հեղափոխություն» աշխատությունը, որում հեղինակը եկել է այն եզրակացության, որ Օգոստոսի կառավարման օրոք գրեթե ամբողջովին նորացվել է հռոմեական նոբիլիտետը^[519]։

• Cambridge Ancient History. — 2nd ed. — Volume X: The Augustan Empire, 43 BC – AD 69. — Cambridge: Cambridge University Press, 1996. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Машкин Н. А. Принципат Августа. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1949. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)