Մասնակից:Գուրգեն2000/Ավազարկղ

Հռչակելով Մեծ Հայքի անկախությունը՝ Արտաշես Ա-ն (մ. թ. ա. 189-160) դարձել է Արտաշիսյան արքայատոհմի հիմնադիրն ու անվանադիրը։ Արամերեն արձանագրություններում Արտաշես Ա-ն ներկայանում է որպես «Արտաշես արքա, Բարի, որդի Ձարեհի, Երվանդյան»։ Վերականգնել է Մեծ Հայքի թագավորության ռազմաքաղաքական հզորությունը, վերամիավորել գրեթե ողջ Հայկական լեռնաշխարհը, բոլոր հայախոս ու հայկական նահանգները։ Միացյալ պետությունից դուրս են մնացել Փոքր Հայքը, Կոմմագենեն և Ծոփքը։ Վերջինիս գահին Զարեհին հաջորդել է նրա որդին՝ Մերուժանը, որը խոչընդոտել է Ծոփքը Մեծ Հայքին միավորելու Արտաշես Ա-ի ծրագիրը։ ժամանակակից հույն պատմագիր Պոլիբիոսն Արտաշեսին անվանել է «Արմենիայի մեծագույն մասի տիրակալ», իսկ հույն աշխարհագետ Ստրաբոնը հավաստում է. «Հայաստանն աճել է Արտաշեսի ջանքերով..., և ուստի այստեղ բոլորը միալեզու են»։ Հայոց թագավորը վարել է Մերձավոր Արևելքում գերիշխող Սելևկյան պետության թուլացման քաղաքականություն, հմտորեն օգտագործել հարևան երկրների և Հռոմի հակասելևկյան դիրքորոշումը։ Մ. թ. ա. 165 թվականին հակահարված է տվել սելևկյան Անտիոքոս 4-րդ Եպիփանեսին։

Մ. թ. ա. մոտ 180 թվականին Արտաշես Ա-ն կատարել է հողային բարեփոխումներ, ըստ որի՝ մասնավոր հողային տնտեսությունների (ագարակ) սահմանները հստակորեն սահմանազատվել են համայնքին պատկանող հողերից։ Հողաբաժան սահմանաքարերից շուրջ 20-ն ունեն Արտաշեսի անունով արամերեն արձանագրություններ։

Թագավորությունը բաժանել է 120 գավառի։ Մեծացրել և կանոնավորել է բանակը, ստեղծել 4 սահմանակալություններ (բդեշխություն)՝ Աղձնիքի, Կորդուքի, Նոր Շիրականի և Գուգարքի։ Կարգավորել է նաև արքունի գործակալությունները։

Արտաշես Ա-ն մ. թ. ա. մոտ 185 թվականին Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում՝ Երասխ ու Մեծամոր գետերի ջրկիցում (ներկայիս Խոր վիրապի շրջակայքում) կառուցել է նոր մայրաքաղաք և իր անունով կոչել Արտաշատ։ Հույն պատմիչ Պլուտարքոսի հավաստմամբ՝ քաղաքի տեղանքն ընտրել և հատակագիծը կազմել է Կարթագենի զորավար Հանիբալը, որն առժամանակ ապաստանել էր Հայոց թագավորի արքունիքում։ Նկատի ունենալով քաղաքի անառիկ դիրքը՝ հունա-հռոմեական պատմիչներն այն անվանել են «Հայկական Կարթագեն»։ Նոր մայրաքաղաքում Արտաշեսը կառուցել է Հայոց աշխարհի հովանավոր Անահիտ աստվածուհու տաճարը, որտեղ կանգնեցրել է իր նախնիների արձանները։ Արտաշատը Հին աշխարհի քաղաքական, տնտեսական և հելլենիստական մ��ակույթի կարևոր կենտրոններից էր։ Արտաշեսը կառուցել է նաև Արշատ, Արտաշիսյան և, ի պատիվ հոր՝ Զարեհի, Զարեհավան ու Զարիշատ անվանվող 5 քաղաք։

Արտաշես Ա-ի որդիների՝ Արտավազդ Ա-ի (մ. թ. ա. մոտ 160-115) և Տիրան-Տիգրան Ա-ի (մ. թ. ա. մոտ 115-95) թագավորության տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Անհաջողություն կրելով Պարթևստանի Միհրդատ 2-րդ արքայի դեմ պատերազմում (մ. թ. ա. 113-112)՝ անժառանգ Արտավազդ Ա-ն հարկադրված իր եղբորորդուն՝ արքայազն Տիգրանին, պատանդ է տվել պարթևներին։

Հոր՝ Տիգրան Ա-ի մահից հետո, պարթևներին զիջելով Մեծ Հայքի հարավ-արևելյան երկրամասը («70 հովիտներ»), 45-ամյա Տիգրանն ազատվել է պատանդությունից և ժառանգել հայրենի գահը (Տիգրան Բ Մեծ, մ. թ. ա. 95-55)։ Գահակալության 2-րդ տարում Մեծ Հայքի թագավորությանն է վերամիավորել Ծոփքը և դուրս եկել Արևմտյան Եփրատի ափերը։ Մ. թ. ա. 94 թվականին, հռոմեական և պարթևական տերությունների առաջխաղացման պայմաններում, նա ռազմաքաղաքական դաշինք է կնքել Պոնտոսի Միհրդատ 5-րդ Եվպատոր թագավորի հետ՝ կնության առնելով նրա դուստր Կլեոպատրային։ Հավատարիմ մնալով դաշնագրին՝ Հայոց արքան պայքարել է Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ։ Սակայն Հռոմի հետ Պարթևստանի դաշնակցությունը և վերջինիս սպառնալից դիրքը հարկադրել են Տիգրան Բ-ին դադարեցնել առճակատումը։ Թիկունքը հյուսիսից ապահովելու համար մ. թ. ա. 91-86 թվականներին նա իրեն է ենթարկել Վիրքն ու Աղվանքը և նախապատրաստվել Պարթևստանի դեմ պատերազմի։ Մ. թ. ա. 87-85 թվականներին հաղթել է հայ-պարթևական պատերազմում, վերադարձրել «70 հովիտները», գրավել Ատրպատականը և Մարաստանը, թագավորանիստ Էկբատան քաղաքը, ապա՝ Հյուսիսային Միջագետքը, Կորդուքը, Ադիաբենեն, Միգդոնիան, Օսրոյենեն։ Մ. թ. ա. 85 թվականի պայմանագրով՝ Տիգրան Բ-ն Առաջավոր Ասիայում հաստատել է իր գերիշխանությունը, պարթև Արշակունիները կորցրել են արքայից արքա տիտղոսը, որն այդուհետ կրել են Տիգրանն ու նրա հաջորդները։ Մ. թ. ա. 83-ին Ասորիքի հելլենիստական քաղաքների վերնախավը Սելևկյանների արքայական գահը հանձնել է Տիգրանին, որտեղ նա խաղաղությամբ իշխել է 17 տարի։ Նույն ժամանակաշրջանում գրավել է նաև Կոմմագենեն, Դաշտային Կիլիկիան և Փյունիկիան։ Մեծ Հայքի գերիշխանությունն ընդունել են Հրեաստանը (Հուդա), Կարմիր ծովի ափի արաբ, ցեղերը, Նաբաթեացիների թագավորությունը (արաբական պետություն) և մի քանի այլ երկրներ ու ժողովուրդներ։ Մ. թ. ա. 71 թվականին հայկական բանակը դժվարությամբ գրավել է Եգիպտոսին սահմանակից Պտղոմայիս ծովափնյա քաղաքը։ Գերվել է սելևկյան Սելենե թագուհին և հետագայում մահապատժի ենթարկվել։ Հայկական աշխարհակալության համար կառավարման ընդհանուր կենտրոն ստեղծելու համար Տիգրանը մ. թ. ա. 80-70-ական թվականներին Աղձնիք նահանգում՝ Արևմտյան Տիգրիսի ձախակողմյան վտակներից մեկի ափին, կառուցել է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը, որի վիթխարի պարիսպների (բարձրություն՝ 25 մ) մեծության ու շքեղության մասին վկայում են անտիկ հեղինակներ Ապպիանոսը և Պլուտարքոսը։ Տիգրան Մեծն իր անունով քաղաքներ է կառուցել նաև Արցախում և Ուտիքում, Գողթն գավառում (Տիգրանավան), ինչպես նաև Մարաստանում (Տիգրանա), Ամանոսում (Տիգրանուկոմե)։ Մ. թ. ա. 80-70-ական թվականներին Տիգրան Բ-ն վարել է Պարթևստանի հետագա թուլացման և Արևելյան Միջերկրայքում Հռոմի ազդեցության վերացման քաղաքականություն, հակապարթևական դաշինքներ է կնքել Պարսից ծոցի Խարակենե արաբական պետության և Միջին Ասիայի քոչվորների՝ սակրաուկների հետ, խրախուսել Միջերկրական ծովում ծովահենական շարժումը Հռոմի դեմ, մ. թ. ա. 78 թվականին գրավել է վերջինիս դաշնակից Կապադովկիան։ Այդ շրջանում Հայկական աշխարհակալ տերությունը տարածվում էր Միջերկրական ծովից ու Եգիպտոսից մինչև Կասպից ծով և Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետք։ Մ. թ. ա. 73-72-ին Տիգրան Բ-ն ճնշել է հայ ավագանու որոշ հատվածի՝ Զարեհ արքայորդու գլխավորած ապստամբությունը, մ. թ. ա. 73-69-ին Փյունիկիայում և Հարավային Ասորիքում՝ Հռոմի Սելևկյան դրածոների, ինչպես նաև նրանց դաշնակցած Հրեաստանի և Նաբաթեացիների թագավորությունների ընդվզումները։ Այդ պատճառով Տիգրան Բ-ն չի կարողացել օգնել Միհրդատ 6-րդին և չեզոք դիրք է գրավել մ. թ. ա. 73-71 թվականի հռոմեա-պոնտական պատերազմում։ Բայց մ. թ. ա. 71 թվականի ամռանն ապաստան է տվել պարտված Միհրդատ 6-րդին՝ նպատակ ունենալով հռոմեացիներից ազատագրել Պոնտոսի թագավորությունը։ Մ. թ. ա. 69 թվականի գարնանն սկսված հայ-հռոմեական պատերազմում հոկտեմբերի 6-ին Տիգրանակերտի ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո Տիգրան Մեծը կազմակերպել է համաժողովրդական դիմադրություն և մ. թ. ա. 68 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Արածանիի ճակատամարտում լիակատար պարտության մատնել հռոմեական զորավար Լուկիոս Լուկուլլոսի բանակին։ Այդ հաղթանակի շնորհիվ Տիգրան Բ-ն խափանել է Արտաշատը գրավելու և Հայաստանը նվաճելու Հռոմի ծրագրերը, իսկ մ. թ. ա. 67 թվականի գարնանը Հայաստանից վտարել է հռոմեացիներին։ Ելնելով տարածաշրջանում ստեղծված իրադրությունից՝ Տիգրան Բ-ն անհրաժեշտ է համարել հաշտվել Հռոմի հետ։ Սակայն, զբաղված լինելով որդու՝ Տիգրանի (Տիգրան Կրտսեր) ապստամբության (մ. թ. ա. 67-66) ճնշմամբ, Տիգրան Բ-ն չի կարողացել կանխել Հայաստանի դեմ հռոմեա-պարթևական ռազմական դաշինքի ստեղծումը։ Պարթևական զորքերը ներխուժել են Հայաստան և պաշարել Արտաշատը։ Տիգրան Բ-ն պարտության է մատնել նրանց և դուրս քշել երկրի սահմաններից։ Այդ հաղթանակը խարխլել է հռոմեա-պարթևական դաշինքը, և Պոնտոսը գրաված Գնեոս Պոմպեոսն ընդունել է վերստին հզորացած Տիգրան Մեծի հաշտության առաջարկը։ Մ. թ. ա. 66 թվականի սեպտեմբերին Հռոմի հետ կնքած Արտաշատի պայմանագրով Տիգրան Բ-ն կանխել է Հայաստանի համար 2 ճակատով կորստաբեր պատերազմի վտանգը, պահպանել է Հայաստանի պետական անկախությունն ու տարածքային ամբողջականությունը, ինչպես նաև իր նվաճումները Հյուսիսային Միջագետքում։ Հայաստանը հայտարարվել է «Հռոմեական ժողովրդի բարեկամ և դաշնակից»։ Բայց հաշտությունից հետո էլ Տիգրան Մեծը շարունակել է Հռոմը դիտել որպես Հայաստանի գլխավոր թշնամի։ Մ. թ. ա. 64 թվականին Պարթևստանի հետ կնքել է հաշտություն, որով հիմք է դրվել Հռոմի դեմ ապագա հայ-պարթևական ռազմաքաղաքական համագործակցության։ Մեզ են հասել Տիգրան Բ-ի պատկերով և տիտղոսների հիշատակությամբ բազմաթիվ դրամներ (բրոնզ, արծաթ), որոնք հատվել են Հայաստանում (Արտաշատ, Տիգրանակերտ) և Ասորիքում (Անտիոք, Դամասկոս)։

Տիգրան Բ Մեծին հաջորդել է Արտավազդ Բ-ն (մ. թ. ա. 55-34), որը հոր կառավարման վերջին տարիներին եղել է նրա գահակիցը։ Թագավորել է միջազգային բարդ՝ հռոմեա-պարթևական հակամարտության պայմաններում՝ վարելով ճկուն դիմակայության քաղաքականություն։ Պարթևստանի դեմ արշավանքների ժամանակ՝ մ. թ. ա. 53 թվականին, Մարկոս Կրասոսի գլխավորած հռոմեական բանակը ջախջախվել է Խառան քաղաքի մոտ, իսկ մ. թ. ա. 36 թվականին Մարկոս Անտոնիոսն իր արշավանքի ձախողման գլխավոր պատճառը համարել է Արտավազդ Բ-ի դիրքորոշումը և քանիցս փորձել է խաբեությամբ ձերբակալել նրան։ Մ. թ. ա. 34 թվականին ներխուժել է Մեծ Հայք։ Հայոց թագավորը փորձել է հաշտվել նրա հետ, սակայն բանակցության ժամանակ Արտաշատի մոտ գերվել և տարվել է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիս։ քաղաքը, որտեղ մ. թ. ա. 31 թվականին գլխատվել է Անտոնիոսի և Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրա 7-րդի հրամանով։ Արտավազդ Բ-ի պատկերով հատվել է դրամ։ Նա գրել է ողբերգություններ, ճառեր, պատմական երկեր (հունարեն), որոնց մի մասին ծանոթ է եղել Պլուտարքոսը։

Արտաշիսյանների վերջին հզոր ներկայացուցիչը Արտավազդ Բ-ի թագաժառանգ որդին էր՝ Արտաշես Բ-ն (մ. թ. ա. 30-20)։ Գլխավորելով Հռոմի դեմ պայքարը և վերականգնելով դաշինքը Պարթևաց Հրահատ 4-րդ Արշակունի թագավորի հետ՝ մինչև մ. թ. ա. 31 թվականը Արտաշես Բ-ն ոչ միայն ազատագրել է Մեծ Հայքը հռոմեական զավթիչներից, այլև ջախջախել է նրանց համագործակցող Ատրպատականի Մար Սրտավազդ թագավորին և նրա տերությունը միացրել Հայոց թագավորությանը։ Իսկ Հռոմը, հաշվի առնելով Կրասոսի և Անտոնիոսի պարտությունների դառը փորձը, շուրջ 10 տարի չի պատերազմել հայ-պարթևական միացյալ ուժերի դեմ ու վարել է Մեծ Հայքն իր ավանդական դաշնակիցներից մեկուսացնելու, այն թշնամի դրացիներով օղակելու և հայ ավագանուն պառակտելու քաղաքականություն։ Հռոմի Օկտավիանոս կայսրը վճռել է տապալել Արտաշես Բ-ին, և մ. թ. ա. 20 թվականին հռոմեացիները կազմակերպել են Հայոց թագավորի սպանությունը։ Արտաշիսյան հաջորդ թագավորները եղել են հիմնականում Հռոմի դրածոներ։

Արտաշես Բ-ին հաջորդել է նրա կրտսեր եղբայրը՝ կայսեր պալատում դաստիարակված Տիգրան Գ-ն (մ. թ. ա. 20-մ. թ. ա. մոտ 8)։ Արտաշատում նրա հանդիսավոր թագադրումը Հռոմում համարել են որպես մեծ նվաճում և նշել շուքով։ Հատել են ոսկե և արծաթե դրամներ՝ «Հայաստանը նվաճված» լատինական մակագրությամբ, իսկ նշանավոր բանաստեղծներ Օվիդիոսը, Հորացիոսը և Վերգիլիոսը գրել են ներբողներ։ Հայաստանը թուլացնելու նպատա¬ կով Հռոմը նրանից անջատել է Ատրպա- տականը և այնտեղ գահ բարձրացրել իր դրածոյին՝ Մար Արտավազդի որդի Արիո- բարզանին։ Սակայն Տիգրան Գ-ն չի դարձել Հռոմի հլու կամակատարը, մ. թ. ա. 10 թվականին հրաժարվել է հռոմեական կողմնորոշումից և վարել անկախ քաղաքականություն։ Տիգրան Գ-ի քաղաքականությունը շարունակել է նրա որդին ու հաջորդը՝ Տիգրան Գ-ն (մ. թ. ա. մոտ 8-5)։ Օկտավիանոս Օգոստոս կայսրը, անհանգստանալով, գահընկեց է արել Տիգրան Գ-ին և թագավոր հռչակել նրա հորեղբորը՝ Արտավազդ Գ-ին (մ. թ. ա. 5-2)։ Վերջինս, որը շուրջ քառորդ դար ապրել էր Հռոմում, կառավարել է հռոմեական օրենքներով, թալանել պետական գանձարանը։ Հայերն ապստամբել և տապալել են Արտավազդին, իսկ նրան պաշտպանող հռոմեական լեգեոներներին՝ արտաքսել Հայաստանից։ Կրկին գահ է բարձրացել Տիգրան Գ-ն (մ. թ. ա. 2-1), այս անգամ՝ քրոջ՝ էրատոյի հետ։ Մ. թ. 1-ին Տիգրան Գ-ն զոհվել է նախակովկասյան տափաստաններից Հայաստան ներխուժած սարմատական քոչվոր ցեղերի դեմ պատերազմում, իսկ էրատոն հրաժարվել է գահից։ Սա ճակատագրական էր՝ Տիգրան Գ-ն արքայատոհմի վերջին արական ներկայացուցիչն էր։ «Հայերը մնացին առանց թագավորի, անտերունչ»,- գրում է հռոմեացի պատմագիր Տակիտոսը։