Հայերն Իսրայելում

Հայաստանն ու հայերը Իսրայելի հետ (Պաղեստինի պատմական տարածքի մի մասն է) կապեր են ունեցել վաղնջական ժամանակներից, հատկապես Տիգրան Բ Մեծի օրոք, սակայն հայերի նկատելի հոսքը Պաղեստին սկսվել է քրիստոնեության տարածման առաջին դարերից, իսկ 4-րդ դարում արդեն նրանք Երուսաղեմում հիմնել են եկեղեցիներ ու վանքեր։ Երուսաղեմ եկած ուխտավոր հայերի մի մասը մշտական բնակություն է հաստատել այստեղ։ Շուտով Երուսաղեմում և Պաղեստինի մի շարք այլ բնակավայրերում գոյացել է նաև առևտրականներից և արհեստավորներից բաղկացած հայ աշխարհիկ համայնք։ Երուսաղեմում առ այսօր հայտնաբերված հայերեն արձանագրություններ կրող խճանկարները թվագրվում են 5-9-րդ դարերին։ Երուսաղեմում և մոտակա սրբավայրերում մշտապես բնակվող հայ հոգևորականներն այլազգի կրոնավորների հետ ապրել և աղոթել են նույն վանքերում և եկեղեցիներում։ 6-րդ դարի վերջին, սակայն, Երուսաղեմի միասնական քրիստոնյա համայնքը քայքայվել է Քաղկեդոնի ժողովի (451) որոշումների շուրջ առաջացած միջքրիստոնեական վեճերի հետևանքով։ Հայ հոգևորականներն այնուհետև Երուսաղեմում ունեցել են իրենց պատկանող մի քանի տասնյակ եկեղեցիներ և մատուռներ։ 7-11-րդ դարերում Երուսաղեմի վրա իշխող արաբ և իսլամադավան այլ իշխանավորներ ճանաչել են հայ համայնքի ինքնուրույնությունն ու նրա իրավունքները որոշ քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ։ 11-րդ դարում Երուսաղեմի հայկական թաղամասը, որը հին քաղաքի չորս թաղամասերից մեկն է, արդեն իսկ զբաղեցրել է իր ներկայիս (շուրջ 120000 մ) տարածքը։ Կիլիկյան հայոց թագավորների օրոք հայերն ավելի են ամրացել Երուսաղեմում^[2]։ Քաղաքի հայ բնակչությունն ավելացել է 11-րդ դարի վերջին-12-րդ դարի սկզբին, երբ այն նվաճել են խաչակիրները, որոնց բանակում եղել են հայեր Կիլիկիայից և Սիրիայից։ Կիլիկիայի Թորոս Բ իշխանապետի (1145-1169) և Երուսաղեմի թագավոր Ամալրիխի (1162-1173) միջև բանակցություններ են վարվել 30 000 հայերի Կիլիկիայից Պաղեստին վերաբնակեցնելու վերաբերյալ (Երուսաղեմի թագավորության ռազմական ուժը մեծացնելու նպատակով)։

Երուսաղեմում բնակվող հայերը հիմնականում կենտրոնացած էին քաղաքի փողոցներից մեկում, որը կոչվում էր Հայկական։ Պատմիչները վկայում են, որ այդ շրջանում Երուսաղեմում հաստատված հայկական միաբանության անդամների թիվը հասել է 500-ի, իսկ աշխարհիկ բնակչությունը շուրջ 1000 ընտանիք էր։ Հավանաբար այդ ժամանակաշրջանում է հայ միաբանության տնօրինությանն անցել Երուսաղեմի հարավարևմտյան մասում՝ Սիոն լեռան բարձունքում գտնվող և դեռևս 5-րդ դարից գործող Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը։ Եվրոպական աղբյուրներում կան հիշատակություններ, որ հայերը բնակվել են նաև Պաղեստինի այլ քաղաքներում՝ Ակկայում, Բեթղեհեմում, Սալթում, Գազայում, Նաբլուսում և այլն։

1187 թվականին, երբ Սալահ ալ-Դինը գրավել է Երուսաղեմը, հայերը չեն տուժել։ Նա համարել է վստահելի քաղաքացիներ և նրանց տվել առավել առանձնաշնորհումներ՝ ի տարբերություն Արևմտյան Եվրոպայից եկած մյուս քրիստոնյա համայնքների։

Հայերի թիվը Երուսաղեմում նվազել է օսմանյան տիրապետության հաստատումից (1517) հետո։ Պատմիչ Սիմեոն Լեհացին վկայում է, որ 1615 թվականին Երուսաղեմում եղել է 12 հայ ընտանիք։ 19-րդ դարում հայ համայնքը սկսել է ստվարանալ։ 1800 թվականին Երուսաղեմում բնակվել է 500, 1850 թվականին՝ 550, իսկ 1870 թվականին՝ 640 հայ։ Պաղեստինի հայ համայնքը դարձյալ համալրվել է 1894-1896 թվականներին և 1909 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում հայկական ջարդերից փրկված հայերով։ 1910 թվականին Երուսաղեմում ապրել է շուրջ 1300 հայ։ Մեծ եղեռնից և 1918 թվականին երկրամասը մանդատի տակ անցնելուց հետո Երուսաղեմում ապաստան է գտել ավելի քան 10 000 հայ։ Նրանց մի մասին առաջին անգամ թույլ է տրվել մշտական բնակություն հաստատել հայկական միաբանության կենտրոն Սբ. Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս՝ հայոց պատրիարքարանի պաշտպանության ներքո։ 1920 թվականին Պաղեստինի տարածքում հայերի թիվն արդեն հասել է մոտ 20 000-ի։ 1922 թվականին ՀԲԸՄ հովանավորությամբ Երուսաղեմ են բերվել 1000 հայ որբեր, որոնց մի մասը 1924 թվականին ներգաղթել է Հայաստան։ Պաղեստինից զգալի թվով հայեր են ներգաղթել Հայաստան նաև 1947 թվականին։

1948-1949 թվականների արաբա-իսրայելական պատերազմի հետևանքով Պաղեստինի տարածքը բաժանվել է նորաստեղծ Իսրայելի պետության և Հորդանանի միջև։ Երուսաղեմի, Յաֆայի և Հայֆայի մինչ այդ բարգավաճ հայ գաղութները նոսրացել են. շատ հայեր հեռացել են Եվրոպա, ԱՄՆ և Մերձավոր Արևելքի այլ երկրներ։

2003 թվականի տվյալներով Իսրայելում և 1967 թվականին Հորդանանից նրա գրաված տարածքներում բնակվում է շուրջ 3 000 հայ, հիմնականում՝ Հին (արևելյան) Երուսաղեմի հայկական թաղամասում, շուրջ 700-ը՝ Սբ. Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս գտնվող տարածքում։ Միայն 600-ը ունի Իսրայելի քաղաքացիություն։ Զգալի թիվ են կազմում արհեստավորները (դերձակ, ժամագործ, ոսկերիչ), լուսանկարիչները, հախճապակեգործները, մտավորականները, բժիշկները, իրավաբանները, առևտրականները և ձեռնարկատերերը։ Գործում են եկեղեցիներ, դպրոցներ, հասարակական, մշակութային կազմակերպություններ, լույս են տեսնում «Սիոն» և «ՀԵՄ եռամսյա» պարբերականները։ Վերջին տարիներին (1990-ական թվականներից սկսած) Իսրայելի տարբեր քաղաքներում հաստատվել են նաև շուրջ 13 000 հայաստանցիներ։

Հայ համայնքը Երուսաղեմում ձևավորվել է առավելաբար իբրև հոգևոր համայնք։ Հայ առաքելական եկեղեցին ինքն է նպաստել Երուսաղեմում հայ աշխարհիկ համայնքի կազմավորմանն ու բարգավաճմանը։ Եկեղեցին կազմակերպում է հայ ուխտավորների այցելությունները Երուսաղեմի և շրջակայքի քրիստոնեական սրբավայրեր, տնօրինում հայ համայնքի, վանքերի և եկեղեցիների գործերը, տեր կանգնում Երուսաղեմում և նրա շրջակայքում գտնվող սրբավայրերում հայ առաքելականների ավանդական իրավունքներին։ Ներկայումս Հայ առաքելական եկեղեցու վայելած իրավունքները հաստատվել են 1852 թվականին՝ Թուրքիայի սուլթան Աբդուլմեջիդի հրովարտակով, ու հետագայում հարգվել բրիտանական, հորդանանյան և իսրայելական իշխանությունների կողմից։ Հակառակ դժվարությունների և անհավասար պայքարի, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը կարողացել է պաշտպանել հայերի իրավունքները հույն և լատին եկեղեցիների և նրանց պաշտպան տերությունների ոտնձգություններից։ Երուսաղեմի համաքրիստոնեական գլխավոր սրբատեղիների երեք ավագ պահապանները՝ հայ, հույն և լատին եկեղեցիները, պաշտոնապես ճանաչվել են Սբ. Հարության տաճարի, Բեթղեհեմի Սբ. Ծննդյան տաճարի, Գեթսեմանիի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու, Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռի իրավատերեր։

Երուսաղեմում բնակվում են նաև փոքրաթիվ հայ կաթոլիկներ և ավետարանականներ։ Հայ կաթոլիկ առաջին հոգևորականը Երուսաղեմում հաստատվել է 1856 թվականին։ 1881 թվականից նրանք ունեն իրենց եկեղեցին։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը^[3] Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից։ Հիմնադրվել է 7-րդ դարում։ Աթոռանիստը՝ Երուսաղեմի Սբ. Հակոբյանց վանք։ Պատրիարքը Սբ. Հակոբյանց վանքի հոգևոր և վարչական պետն է, Երուսաղեմի քաղաքական իշխանությունների առջև հայ առաքելական համայնքի (ներառյալ աշխարհականների) ներկայացուցիչը։ Ընտրվում է Երուսաղեմի Սբ. Հակոբյանց միաբանության ընդհանուր ժողովի կողմից և հաշվետու է նրան։ Ընտրությունը հաստատում է Ամենայն հայոց կաթողիկոսը և Երուսաղեմի վրա իշխող պետության ղեկավարը։ Պատրիարքության նյութական միջոցները գոյանում են ուխտավորների կատարած նվիրատվություններից, տարբեր հայ գաղութներ գործուղված նվիրակների կատարած հանգանակություններից, Երուսաղեմում և այլուր ունեցած կալվածքների հասույթներից։

7-րդ դարում Երուսաղեմի հայկական միաբանության առաջնորդին (վանահորը) հունաց ուղղափառ պատրիարքին հավասար իրավունքներ տվել և միաբանությունը պատրիարքական աթոռ դարձրել են արաբները։ Երուսաղեմի հայոց հոգևոր առաջնորդ, առաջին պատրիարք Աբրահամը (638-669), միջնադարյան վավերագրերի համաձայն, մեկնել է Մուհամմեդ մարգարեի մոտ և նրանից ստացել հավատարմագիր, որով Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունն անջատվել է հունականից, հայոց սեփականություն են ճանաչվել Սբ. Էջմիածին վանքն իր կալվածքներով, Բեթղեհեմի Սբ․ Ծննդյան տաճարի և Սբ․ Հարության տաճարի որոշ մասերը, Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը և այլն։ Պատրիարքը խոստացել է վճարել սահմանված տուրք ենթարկվել միայն իսլամադավան իշխողներին։ Այս հաստատագիրը նորոգվել է հետագա ժամանակներում։

Մինչ 1311 թվականը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը գտնվել է Կիլիկիայի հայոց թագավորների և Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո։ Չընդունելով Օշին թագավորի, Գրիգոր Է Անավարզեցի և Կոնստանդին Գ Կեսարացի կաթողիկոսների լատինամետ քաղաքականությունը և չենթարկվելով 1307 թվականի Սսի ժողովի որոշումներին՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Սարգիսը, Հայ եկեղեցու վարդապետությունն անաղարտ պահելու համար, անջատել է իր Աթոռը Կիլիկիայի քաղաքական և եկեղեցական իշխանությունից։ 1311 թվականից, Եգիպտոսի սուլթանի հրովարտակով, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե պատրիարքությունը հիմնադրվել է այդ թվին։

Օսմանյան տիրապետության տարիներին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության գերիշխանությունը տարածվել է Սիրիայի, Լիբանանի, Կիպրոսի և մինչև 1839 թվականը՝ Եգիպտոսի թեմերի վրա։

17-րդ դարի 1-ին կեսին իր ծավալած շինարարական աշխատանքով աչքի է ընկել Գրիգոր պատրիարք Պարոնտերը։ Սբ․ Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս գտնվող բնակարանների գրեթե կեսը կառուցվել է նրա օրոք։ 1664 թվականին Եղիազար Ա Այնթափցին Երուսաղեմում հաստատել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին հակաթոռ կաթողիկոսություն, իրեն ենթարկել օսմանյան տերության տարածքում գործող եկեղեցական թեմերը։ 1682 թվականին, Եղիազար Ա Այնթափցու Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց հետո, Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացվել է։ 1702 թվականին Կ. Պոլսի պատրիարք Ավետիք Եվդոկացին զբաղեցրել է նաև Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության աթոռը, և մինչև 1715 թվականը Երուսաղեմում հայոց առանձին պատրիարք չի եղել։ Սբ. Հակոբյանց վանքն այդ շրջանում կառավարել են Կ. Պոլսից նշանակված վիքիները (փոխանորդ) և ընկել պարտքերի տակ։ 1715 թվականին Կ. Պոլսի նորընտիր պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը։ Վերջինիս առաջարկով Երուսաղեմի պատրիարքական աթոռին բազմած Գրիգոր Զ Շղթայակիրը մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների։ 1833 թվականին Զաքարիա պատրիարքի ջանքերով Երուսաղեմում հիմնադրվել է տպարան, 1843 թվականին՝ բացվել Ժառանգավորաց վարժարանը։ 1855-1885 թվականներին Եսայի վարդապետ (հետագայում՝ պատրիարք) Կարապետյանը վանքում բացել է լուսանկարչական արհեստանոց։ 1916 թվականին երիտթուրքական կառավարությունը վերացրել է Կիլիկիայի կաթողիկոսությունն ու Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները, դրանց փոխարեն հաստատել Թուրքիայում բնակվող բոլոր հայ առաքելականների համար մեկ կաթողիկոս-պատրիարքություն՝ Երուսաղեմ նստավայրով։ Կաթողիկոս-պատրիարքի պաշտոնը հանձնվել է 1915 թվականին Երուսաղեմ աքսորված Կիլիկիայի հայոց կաթողիկոս Սահակ Խապայանին։ 1918 թվականին, Առաջին համաշխարհային պատերազմում օսմանյան պետության պարտությունից հետո, Կիլիկիայի կաթողիկոսությունն ու Կ․ Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները շարունակել են իրենց գոյությունը։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը բարգավաճել է Եղիշե Դուրյան պատրիարքի (1921-30) և նրա գործընկեր Բաբկեն արքեպիսկոպոս Կյուլեսերյանի օրոք։ Նրանք վերաբացել են Ժառանգավորաց վարժարանը, հիմնել գրադարան (1929), որն այժմ կոչվում է Գալուստ Կյուլպենկյանի անունով և պարունակում ավելի քան 100 000 կտոր գիրք, բազմաթիվ թերթերի և պարբերականների հավաքածուներ։ 1929 թվականին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հավանությամբ, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանն է զիջել Սիրիայի, Լիբանանի և Կիպրոսի թեմերը։ Ներկայումս Երուսաղեմի պատրիարքության իրավասության տակ են միայն Իսրայելի և Հորդանանի հայկական եկեղեցիները։ Հին քաղաքի պարիսպներից դուրս պատրիարքությունն ունի գերեզմանոց, Սբ․ Փրկիչ եկեղեցին, Նահատակների հայկական եկեղեցին Մուսրարայում, Բեթղեհեմի Սբ․ Ծննդյան տաճարի մի մասը, Սբ․ Նիկողոսի վանքը՝ Յաֆայում, Սբ․ Գևորգը՝ Ռամլայում, Սբ․ Գրիգոր (փոքրիկ) եկեղեցին՝ Արևմտյան Երուսաղեմում և Սբ․ Եղիայի եկեղեցին՝ Հայֆայում։ Պատրիարքությունն իրավազոր է Սբ․ Գերեզմանի (որտեղ թաղված է եղել Հիսուս Քրիստոսը) հայկական մասի, ինչպես նաև Գեթսմանիի Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու և Ձիթենյաց լեռան վրա գտնվող Համբարձման մատուռի հանդեպ։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքն է Նուրհան Մանուկյանն է (2013 թվականից)։

Հայերը Երուսաղեմում եկեղեցիներ ու վանքեր են հիմնել դեռևս 4-րդ դարում։ Այս ժամանակաշրջանում (4-5-րդ դարեր) Երուսաղեմում կառուցված հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը թվարկել և նկարագրել են 7-րդ դարի պատմիչներ Մովսես Կաղանկատվացին և Անաստաս Վարդապետը։ Վերջինս 70 վանք, եկեղեցի և մատուռ է հիշատակում Երուսաղեմում՝ նշելով, թե դա կատարում է Համազասպ Պահլավունի Կամսարական իշխանի խնդրանքով, որը ցանկացել է ունենալ հայ իշխանների հովանավորությամբ և հայ ուխտավորների նվիրատվություններով պահվող հայկական վանքերի ցուցակը։

Ըստ ավանդության՝ Սրբոց Հակոբյանց վանքը հիմնվել է քրիստոնեության տարածման առաջին դարերում։ Գտնվում է Երուսաղեմի հարավարևմտյան մասում՝ Սիոն լեռան բարձունքին, Գլխադիր կոչվող մատուռ-գերեզմանի տեղում, որտեղ թաղված է Հակոբոս Զեբեդյան առաքյալի գլուխը։ Վանքը պատված է ամուր, բերդանման պարիսպներով, որոնց ներսում են Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը՝ կից մատուռներով, եկեղեցիներով, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանը, հոգևորականների, աշխարհականների և ուխտավորների բնակության թաղերը։ Սկսել է գործել 5-րդ դարից։ Հայ միջնադարյան ավանդության համաձայն՝ 7-րդ դարում արաբները (636 թվականին գրավել են Երուսաղեմը) միաբանության առաջնորդին տվել են Երուսաղեմի հունաց պատրիարքին հավասար իրավունքներ, հայոց սեփականություն ճանաչել վանքն իր կալվածքներով։ 1187 թվականին Երուսաղեմը գրաված Եգիպտոսի սուլթան Սալահէդդինն իր հաջորդներին պատվիրել է, որ ոչ ոք հայերին չզրկի այս վանքից։ 13-րդ դարի Կիլիկիայի հայոց թագավոր Լևոն Գ այցելել է Երուսաղեմ, նորոգել է վանքը (ինչպես նաև այլ հայկական եկեղեցիներ)։

Վանքի ներսում են գտնվում երեք հիմնական եկեղեցիները՝ Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը, Սբ. Հրեշտակապետաց եկեղեցին և Սբ. Թորոսի մատուռը (կառուցել է Կիլիկիայի հայոց Հեթում Բ թագավորը՝ Մառիի ճակատամարտում զոհված իր որդու՝ Թորոս իշխանի հիշատակին. այժմ հին հայերեն ձեռագրերի գանձատունն է)։

Վանքի միաբանության գլխավոր առաքելության մասն է Սուրբ երկրի մեջ սրբատեղիների պահպանումը, նոր սերունդների հոգևոր և կրթական դաստիարակությունը, հայ ազգային ու մշակութային ժառանգության տարածումը։ 1997 թվականին միաբանությունն ուներ 45 անդամ։

19-րդ դարում Երուսաղեմում հիմնվել և հայոց պատրիարքարանի նյութական միջոցներով գոյատևել են երկսեռ մի մանկապարտեզ, տղաների Մեսրոպյան և աղջիկների Գայանյանց վարժարանները։ Այս վարժարանները հաճախող աշակերտների թիվը շատ սահմանափակ է եղել։ Երուսաղեմաբնակ հայերի զգալի մասը եղել է արաբախոս, նրանց զավակները հաճախել են օտար վարժարաններ։ Միաժամանակ պատրիարքարանը հայկական նախակրթարաններ է հովանավորել Բեթղեհեմում, Յաֆայում, Դամասկոսում, Բեյրութում և Լաթաքիայում։ Մեծ եղեռնից հետո Երուսաղեմում ապաստանած շուրջ 1000 հայ որբերի համար՝ ՀԲԸՄ-ն հաստատել է ժամանակավոր մի որբանոց։ Նախակրթական նոր դպրոցներ են հաստատվել Հայֆայում և Ամմանում։ 1950 թվականից Երուսաղեմում գործում է հայ կաթոլիկ համայնքին ենթակա մի մանկապարտեզ։

Երուսաղեմի Ժառանգավորաց վարժարանը կրոնական գիշերօթիկ ուսումնական հաստատություն է պատրիարքարանի տնօրինության ներքո։ Հիմնվել է 1843 թվականին, Ռամլայում՝ Զաքարիա Կոփեցի պատրիարքի օրոք։ Մեկ տարի անց տեղափոխվել է Երուսաղեմ։ Պատրաստում է եկեղեցու սպասավորներ։ Ժամանակավորապես փակվել է 1851-1865 թվականներին։ 1857 թվականին Զաքարիա Զմյուռնիացի պատրիարքն ավարտել է վարժարանի նոր շենքի կառուցումը։ Վերստին փակվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին և վերաբացվել 1920 թվականին։ Սովորողների թիվը տարեկան 30-35 էր։ 1976 թվականին Ալեք Մանուկյանի բարերարությամբ կառուցվել է վարժարանի նոր, մինչև 100 աշակերտ տեղավորող շենքը։ Այս շենի կառուցումից հետո աշակերտության թիվը զգալիորեն ավելացել է, հետագայում կրկին նվազել, երբ թուրքական պետությունն արգելել է թուրքահայ երիտասարդներին սովորել Երուսաղեմում։ 1992 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1997 թվականը վարժարանում սովորելու համար Հայաստանից եկել է 60 աշակերտ։ 2001 թվականին ունեցել է շուրջ 50 աշակերտ։

Ներկայումս վարժարանն ունի երկու բաժին, երկրորդական վարժարան (4 տարի) և ընծայարան (3 տարի)։ Առաջինում դասավանդվում են գրականություն, լեզու, պատմություն և այլ առարկաներ, երկրորդում՝ աստվածաբանություն, իմաստասիրություն, եկեղեցական, մեթոդական և այլ առարկաներ։ Ուսուցչական կազմը՝ շուրջ 20 հոգևորական և աշխարհական։ Վարժարանում դասավանդել են Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյանը, Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանը, Բաբկեն արքեպիսկոպոս Կյուլսերյանը, Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյանը, Եղիշե արքեպիսկոպոս Տերտերյանը, Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստյանը, Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարյանը, Հակոբ Օշականը, Շահան Պերպերյանը և ուրիշներ։ Վերջին տարիներին վարժարանում դասավանդելու համար Հայաստանից հրավիրվում են հայոց լեզվի, հայ գրականության և մշակույթի մասնագետներ։

Երուսաղեմի Սրբոց թարգմանչաց վարժարանը երկսեռ երկրորդական (միջնակարգ) դպրոց է։ Հիմնվել է 1929 թվականին, Երուսաղեմում՝ մինչ այդ գոյություն ունեցող վարժարանների միացումով, Եղիշե Դուրյան պատրիարքի ջանքերով և նրա առաջարկով էլ անվանակոչվել՝ ի հիշատակ Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի։ Կառուցվել է Ժառանգավորաց վարժարանին և մատենադարանին կից։ Երկրորդական վարժարան է 1953 թվականից։ Առարկաները դասավանդվում են հայերեն (աշխարհաբար և գրաբար), անգլերեն, արաբերեն, եբրայերեն (1967 թվականից) և ֆրանսերեն (1990 թվականից)։ Վարժարանի շենքը կառուցվել է 350 աշակերտի համար, 1948 թվականին ունեցել է 850 աշակերտ։ 1948 թվականից հետո ծայր առած արտագաղթի պատճառով աշակերտների թիվը նվազել է (2000 թվականին՝ շուրջ 150)։ Ունի 30 ուսուցիչ։ Վարժարանը պահվում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության միջոցներով, նաև նվիրատվություններով, ՀԲԸՄ-ի և Գալուստ Կյուլպենկյան հիմնարկության հատկացումներով։ Շրջանավարտներից շատերը բարձրագույն կրթություն են ստացել Հայաստանում։

Երուսաղեմում պաշտոնապես գործող հայկական կազմակերպություններից հնագույնը Երուսաղեմի հայոց բարեսիրական միությունն է՝ հիմնված դեռևս Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ։ Ունի իր հավաքատեղին, ծավալում է հասարակական, բարեգործական և մշակութային գործունեություն։ Ոչ պաշտոնապես գործում են ՌԱԿ և ՀՀԴ տեղական կազմակերպությունները։ Նրանց հովանու տակ հայապահպան գործունեություն են ծավալում Հայ երիտասարդաց միությունը (ՀԵՄ, 1933 թվականից) և ՀՄԸՄ-ն (1935 թվականից), որոնք ունեն իրենց ակումբները պատրիարքարանի տարածքում։ ՀԵՄ-ը և ՀՄԸՄ-ն ունեն ֆուտբոլի և սկաուտական խմբեր։ Երուսաղեմում գործում է նաև ՀՕՄ-ի մասնաճյուղը։ Կան թատերական և երգի-պարի խմբեր։

Երուսաղեմը հայ մշակույթի և գիտության կենտրոններից է։ Ս․ Հակոբյանց վանքի «Էդուարդ և Հելեն Մարտիկյան» թանգարանում պահվում են տարբեր ժամանակներում ուխտավորների ձեռքով Երուսաղեմ բերված հայ, մեծ մասամբ կիլիկյան վարպետների պատրաստած ոսկե, արծաթե, փայտե իրեր, ձեռագրակազմեր, կանթեղներ, վարդապետական և եպիսկոպոսական գավազաններ, Կիլիկիայի հայոց թագավոր Հեթում Ա-ի մականը, Թորոս Ռոսլինի նկարազարդ ձեռագրերի ստվար մասը։

Ս․ Հակոբյանց վանքի ձեռագրատանը պահվում է հայերեն ձեռագրերի՝ աշխարհում երկրորդ ամենամեծ հավաքածուն (Երևանի Մատենադարանից հետո)^[4]։ Ձեռագրերի թիվը հասնում է շուրջ 4000-ի՝ ներառյալ Երուսաղեմի պատմությանը վերաբերող բազմաթիվ բարձրարժեք դիվանագիտական փաստաթղթեր, հրովարտակներ, ժամանակագրություններ և հիշատակարաններ։ Ուսումնասիրողներից ոմանք ենթադրում են, թե ձեռագրատունը սկզբնավորվել է 5-րդ դարում։ Այլ մասնագետներ, ելնելով որոշ ձեռագրերի գրության թվականներից, ավելի հավանական են համարում 12-13-րդ դարերը։ Մինչ 19-րդ դարի կեսը ձեռագրերն անխնամ վիճակում են եղել։ 1865 թվականին Տիգրան Սավալանյանցը կազմել է դրանց ցանկը։ Հետագայում ցանկերի կազմմանն ու հրատարակմանը ձեռնամուխ է եղել Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սյուրմեյանը։ 1-ին հատորը լույս է տեսել 1948 թվականին, Վենետիկում։ Գործը շարունակել է Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարյանը՝ 1958-1960 թվականին հրատարակելով 2-5-րդ հատորները։ 1966 թվականին Պողարյանը ձեռնարկել է «Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Հակոբյանց» ցանկի նոր, շքեղ ու վերափոխված հրատարակությունը։ Մինչև 1991 թվականը հրատարակվել է 11 ծավալուն հատոր, որոնք ընդգրկում են 3890 ձեռագրի նկարագրություն։

1969 թվականից Երուսաղեմի Եբրայական համալսարանի ասիական և աֆրիկյան ուսումնասիրությունների ինստիտուտում գործում է հայագիտական ծրագիր․ դասավանդվում են աշխարհաբար, գրաբար, հայ դասական մատենագրություն և արդի գրականություն, հայոց պատմություն և հայ արվեստի պատմություն։ Հայագիտական ծրագիրը, որը համալսարանի հնդկական, իրանական և հայագիտական ամբիոնի մի մասն է կազմում, սերտ կապեր է պահպանում Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության ու Հայաստանի հայագիտական տարբեր կենտրոնների հետ։ 2014 թվականի դրությամբ հայագիտական բաժնի վարիչն է պրոֆեսոր Մայքլ Սթոունը^[5]։

Արդի հայագիր գեղարվեստական գրականության զարգացմանը Երուսաղեմի հայ համայնքից նպաստել են Եղիշե Դուրյան, Եղիշե Տերտերյան (Եղիվարդ) և Թորգոմ Մանուկյան (Շեն-մահ) պատրիարքները, Կարո Կարապետյանը (Անել), Անուշ Նազգաշյանը և ուրիշներ։ Երուսաղեմում են իրենց առաջին գրական քայլերը կատարել Վահե Օշականն ու Վահրամ Մավյանը։

Հայ թատերական առաջին միջոցառումը 1926 թվականին Երուսաղեմում կազմակերպել են Հայկ և Էմմա Արծիվները տեղի թատերասերների հետ։ 1938 թվականին Մ․ և Ռ․ Մարությանները բեմադրել են Ջակոմետտիի «Ոճրագործի ընտանիքը» պիեսը։ 1944 թվականին Բ․ Աբովյանը ներկայացրել է Մ․ Տեր-Առաքելյանի «Սայաթ-Նովա» օպերան (երգեհոնով նվագակցել է ապագա նշանավոր դիրիժոր Օ․ Դուրյանը, մասնակցել են նաև Ս․ Գարագաշյանը, Ե․ Պոյաճյանը, Զ․ Չաքըրյանը և ուրիշներ) և Ա․ Աբեղյանի «Մարվող ճրագներ» պիեսը։ Հայ երիտասարդաց միությունն ունեցել է իր «Գաբրիել Սունդուկյան» թատերախումը․ բեմադրել են Հակոբ Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկանները», Նաիրի Զարյանի «Արա Գեղեցիկը» և այլն։ Խմբի խաղացանկն ավելի հարստացել է 1980-ական թվականներին։ Թատերական ներկայացումներ են տեղի ունեցել Յաֆայում և Հայֆայում։ Հայֆայի ՀԵՄ-ի թատերախումբը ներկայացրել է Ա․ Շիրվանզադեի «Նամուսը», «Պատվի համարը», որոնց մասնակցել են Խ․ Ճիվահիրճյանը, Պ․ և Ա․ Տուզյանները, Շ․ Պուլպուլյանը և ուրիշներ։

Երուսաղեմը հայ տպագրության խոշոր կենտրոններից է։ 1833 թվականին Զաքարիա Կոփեցի պատրարքի ջանքերով հիմնադրվել է հայկական տպարան։ Հրատարակությունների զգալի մասը պատմական, կրոնական, եկեղեցական և Երուսաղեմի վերաբերյալ պատմատեղագրական բնույթի է^[6]։ Տպագրվել են հայ պատմիչների գործեր, թարգմանական երկեր, պատմաբանասիրական, գրականագիտական ուսումնասիրություններ, ինչպես նաև հայերեն պարբերականներ^[7]։ Երուսաղեմում լույս է տեսել 12 անուն պարբերական, «Սիոն», «Կյանք և գիտելիք» (1933), «Պատգամավոր» (1933-1949, ունեցել է հայատառ թուրքերեն հավելված), «Ամսօրյա շրջաբերական» (1938), ՀԵՄ (1940-1945, 1977 թվականից), «Հայ դիտակ» (1946), «Եռամյա տեղեկագիր» (1946-1947), «Երուսաղեմ» (1946-1948), «Չամ-թաղ լուրեր» (1949), «Նոր Սիոն» (1972), «ՀՄԸՄ տեղեկատու» (1980 թվականից) և «Հայ դատ» (1981 թվականից)։ Հայֆայում հրատարակվել են «Ներքին հանդես» (1944) և «Միություն» (1945-1947) պարբերականները։

ՀԵՄ եռամսյան Հայ երիտասարդաց միության պաշտոնաթերթ։ Լույս է տեսնում 1977 թվականից, Երուսաղեմում։ Խմբագիրներ՝ Վարուժան Տիրատուրյան, Հակո Անդրեասյան, Վիգեն Լեփեճյան։ Տպագրում է գրական, քաղաքական բնույթի հոդվածներ, մշակութային և մարզական լուրեր։ Լուսաբանում է Երուսաղեմի հայ համայնքի կյանքը, Հայաստան-սփյուռք հարաբերությունները։

Սիոնը կրոնական, պատմաբանասիրական, գրական ամսագիր է, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության պաշտոնական հրատարակությունը։ Լույս է տեսնում 1866 թվականից, Երուսաղեմում (1878-1926 թվականներին ընդհատվել է)։ Խմբագիրներ՝ Տ․ Սավալանյան (հիմնադիր), Մ․ Մուրադյան, Ս․ Խապայան, Բ․ Կյուլեսերյան, Տ․ Ներսոյան, Թ․ Գուշակյան, Շ․ Գալուստյան, Ա․ Գալայճյան, Ե․ Տերտերյան և Թ․ Մանուկյան։ Արժեքավոր են ամսագրում տպագրված՝ Հայ եկեղեցու ազգային դիմագիծը հաստատող ուսումնասիրությունները։ Կրոնական նյութերից զատ, ամսագրում տեղ են գտնում նաև պատմությանը, բանասիրությանը, լեզվագիտությանը, մատենագիտությանը, հայ մշակույթին, գրչությանը վերաբերող հոդվածներ։ Հեղինակել են Եղիշե Դուրյանը, Գարեգին Հովսեփյանը, Ներսես Ակինյանը, Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանը և ուրիշներ։ Ամսագրի գրական բաժնում ներրկայացվում է հայ գրական ստեղծագործություններ, մասնավորապես բանաստեղծություններ։ Անդրադառնում է նաև գաղութահայ կյանքին, աջակցում հայապահպանությանը, հայրենիք-սփյուռք կապերի ամրապնդմանը։

• Հայ Սփյուռք հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2003, էջ 207-213։

• Հովհաննես Հաննա (Երուսաղեմացի) «Գիրք պատմութեան սրբոյ եւ մեծի քաղաքիս Աստուծոյ Երուսաղէմս․․․» Կ.Պոլիս, 1731:
• Մ. վրդ. Արծրունեան, Ստորագրութիւն սրբոյ քաղաքին Երուսաղէմի քննութեամբ համառօտեալ ի Հաննա եւ Մարինոս պատմագրաց, Երուսաղէմ, 1859:
• Խորէն Վ. Վանեցի Մխիթարեան, Համառօտ պատմութիւն Սրբազան Տեղեաց, Երուսաղէմ, 1867:
• Խնդիր սրբազան տեղեաց եւ նորա պաշտօնական քննութիւնը, Երուսաղէմ, 1871:
• Մամբրէ Վ. Մարկոսեան, Սուրբ Երուսաղէմի Հայոց ազգային վանուց մասին տեղեկութիւններ, Ռոստով (Դոնի վերայ), 1883:
• Բառնաբաս Գանձակեցի, Յաջորդութիւն պատրիարքացն Երուսաղէմի ի Յակովբայ Տեառնեղբօրէ մինչեւ ցմերս ժամանակ, , Կ. Պոլիս, 1872:։
• L. Alishan, Anastas d'Arménie (VIIe siècle). Le LXX couvents arméniens de Jérusalem, "Archives de l'Orient Latin", 2 (1884), p. 395-399.(անգլ.)
• Յովհաննէսեանց Տ. Աստուածատուր, Ժամանակագրական պատմութիւն Ս․ Երուսաղէմի, հատոր Ա, Երուսաղեմ, 1890:
• Յովհաննէսեանց Տ. Աստուածատուր, Ժամանակագրական պատմութիւն Ս․ Երուսաղէմի, հատոր Բ, Երուսաղեմ, 1890:
• Հ. Ղ. Ալիշան, Վասն վանորէից որ ի Սբ. քաղաքին Երուսաղէմ, ըստ նախնեաց մերոց, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1896, էջ 5-13:
• E. W. Broks, An Armenian Visitor to Jerusalem in the Seventh Century, - The English Historical Rewiew, Vol. XI, 1896, pp. 93-97.(անգլ.)
• Կարապետ վարդապետ [Տէր-Մկրտչեան], Երուսաղէմի Յովհաննէս եպիսկոպոսի Թուղթը առ Աբաս Աղուանից կաթողիկոս, «Արարատ », 1896, էջ 252-253։
• Մ. Տ. Ս. (Իրազեկ ուխտաւոր մը), Երուսաղէմի վերջին դէպքերը, 1908:
• Aristakes Vardanian, Des Jowhannes von Jerusalem Brief an den albanischen Katholikos Abas, "Oriens Christianus", N. S., II (1912), S. 67-77.(անգլ.)
• Տ․ Սաւալանեանց, Պատմութիւն Երուսաղէմի, հատոր 1-2, Երուսաղէմ, 1931
• Մ․ Աղաւնունի, Միաբանք եւ այցելուք Հայ Երուսաղէմի, Երուսաղէմ, 1929:
• Մ․ Աղաւնունի Հայկական հին վանքեր և եկեղեցիներ Սուրբ Երկրին մէջ, Երուսաղէմ, 1931:
• Մ․ Աղաւնունի, Սուրբ Երկրին սրբավայրերի աւանդութիւնները, Երուսաղէմ, 1936:
• Յ. Քիւրտեան, Խճանկարը (Mosaique) հայոց մօտ (կանխագոյն շրջանին ), Երուսաղէմի Խճանկարները-անոնց գիւտը, «Բազմավէպ», 1934, էջ 60, 193-199։
• Մաղաքիա Օրմանեան, Հայկական Երուսաղէմ։ Նկարագիր Աթոռոյ Սրբոց Յակոբեանց, Երուսաղէմ, Տպարան Սրբոց Յակոբեանց, 1931:
• Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, 2-րդ հրատարակութիւն, հտ. Ա, Պէյրութ, 1959: Արխիվացված 2016-03-20 Wayback Machine
• Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, 2-րդ հրատարակութիւն, հտ. Բ, Պէյրութ, 1960:(չաշխատող հղում)
• Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, 2-րդ հրատարակութիւն, հտ. Գ, Պէյրութ, 1961:(չաշխատող հղում)
• Մ․ Նշանեան, Տպարան առաքելական աթոռոյն Ս․ Յակոբեանց Երուսաղէմի, Երուսաղէմ, 1933։
• Ս․ Մանուկեան, Հայ Երուսաղէմ, Բոստոն, 1948
• Հ․ Մամուրի «Հայերը Երուսաղեմի մեջ ամենահին ժամանակներից մինչև մեր օրերը» [Ա․տ․], 1963:
• Վ․ Կէօքճեան Հայ Երուսաղէմը դարերու մէջ, Երուսաղէմ, 1965։
• A. K. Sanjian, "The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion", Cambridge, Mass, 1965.(անգլ.)
• Avedis K. Sanjian, Anastas vardapet's List of Armenian Monasteries in sevent-century Jerusalem. A critical Exemination, "Le Museon". Revue d'Etudes Orientales, LXXXII, 3-4. 1969, pp. 275–279.(անգլ.)
• A. Antreassian, "Jerusalem and the Armenians", Jerusalem, 1969.(անգլ.)
• K. Hintlian, "History of the Armenians in the Holy Land", Jerusalem, 1976, second edition, 1989.(անգլ.)
• Armenian Art Treasures of Jerusalem, New Rochelle, Edit. Bezalel Narkiss, Caratzas Bros, New York and Oxford, 1979.(անգլ.) ISBN 0892410957
• V. Azarya "The Armenian Quarter of Jerusalem", London, Los Angeles and Berkeley, 1984.(անգլ.)
• Daphne Tsimhoni, The Armenians and the Syrians: Ethno-Religious Communities in Jerusalem, - Middle Eastern Studies, Vol. 20, No. 3 (Jul., 1984), pp. 352–369 (http://www.jstor.org/stable/4283014)
• D. Tsimhoni "Christian Communities in Jerusalem and the West Bank Since 1948", Westport, Conn. and London, 1993.(անգլ.)
• Boris Baratov, Jerusalem. Piligrimage to the Holy Land, Linguist Guidebooks, 2000.(անգլ.) ISBN 5-900227-06-5
• Չոբանյան Պավել, Անաստաս վարդապետի կազմած Երուսաղեմի հայկական վանքերի ցուցակի ժամանակի հարցի շուրջ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2001, № 1, էջ 27-46:
• The Armenians in Jerusalem and the Holy Land", Lenven, 2002.(անգլ.)
• G. Krikorian, "Through the Armenian Needle", Antelias, 2002.(անգլ.)
• Կոստանդյան Էմմա, Մկրտիչ Խրիմյանն ու հայկական Երուսաղեմը.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2006, № 2, էջ 79-87:
• Անաստաս վարդապետ Յերապոլսեցի, Վասն վանորէից, որ ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ. առաջաբանը եւ քննական բնագիրը Պ. Չոբանեանի, - «Մատենագիրք Հայոց», Ե հատոր, Է դար, Անթիլիաս, 2007, էջ 709-851:
• Abraham Terian, Macarius of Jerusalem: Letter to the Armenians, AD 335 (Avant Series), St Vladimirs Seminary, 2008.(անգլ.) ISBN 0881413232
• Յակոբեան Ալեքսան, Վասն որ ի սուրբ Երուսաղէմ եկեղեցւոյ շինուածք՝ թուով և հիմնադրելով, - «Հանդէս ամսօրեայ», 2010, էջ 17-28։
• Երուսաղեմի հայ տպագիր գրքի մատենագիտություն (1833-1996), աշխատասիրությամբ Ա. Մուրադյանի, Երևան, 2011։ ISBN 978-9939-53-989-8
• Հայությունն Իսրայելում. որոշ խնդիրներ, Երևան 2009, 130 էջ:

• Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքարան Արխիվացված 2020-06-21 Wayback Machine
• Իսրայելահայ համայնքի կայքը
• Dorfmann-Lazarev, Igor (2001) 'Présence arménienne en Terre sainte.' Le Monde de la Bible, 136. pp. 44-47. (ֆր.)
• Dr. Abraham Terian: "The Armenian Heritage in Jerusalem" 2/05/12 ...(անգլ.)
• Արարատից Սիոն
• Արարատից Սիոն (անգլերեն)
• Mickael Araqelyan, Armenian Studies in Jerusalem.(անգլ.)
• В Армянском квартале(1).(ռուս.)
• В Армянском квартале(2).(ռուս.)
• Armenian Research Resources and Programs. The Hebrew University of Jerusalem. Արխիվացված 2015-12-10 Wayback Machine(անգլ.)