Lingua aragonesa

Aragonés
Pronuncia:	[aɾaɣoˈnes]
Falado en:	España
Rexións:	Norte de Aragón
Total de falantes:	54.481 (incluíndo falantes vivindo fóra da área nativa); (2011)
Familia:	Itálica; Románica; Occidental; Ibero-románica; Aragonés
Escrita:	Alfabeto latino
Status oficial
Lingua oficial de:	Non é oficial
Regulado por:	Academia de l'Aragonés
Códigos de lingua
ISO 639-1:	an
ISO 639-2:	arg
ISO 639-3:	arg
SIL:	ARG
Mapa
Status
	; O aragonés está clasificado como definitivamente en perigo polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

O aragonés^[2] é unha lingua románica falada nas zonas máis setentrionais da Comunidade autónoma de Aragón, ao nordeste de España, onde ten o rango de lingua propia.

Actualmente fálase nas comarcas da Jacetania, Alto Gállego, Sobrarbe e na parte occidental da Ribagorza, aínda que se fala tamén, algo castelanizado, noutras comarcas do norte de Aragón.

Descrición lingüística

Fonoloxía e escritura

Algúns trazos históricos do aragonés son:

Os O e E abertos do romance resultan sistematicamente nos ditongos [we] e [je], por exemplo VET'LA > biella (gal: vella)
Perda do -E final non acentuado, exemplo GRANDE > gran (gal: grande)
A diferenza do castelán, preservase o F- romance en inicio, exemplo FILIU > fillo (gal: fillo)
O iode romance (GE-,GI-,I-) convértese en consoante africada palatal xorda ch [ʧ], exemplo IUVEN > choben (gal: xove), GELARE > chelá(r) (gal: xear)
Igual que en occitano os grupos cultos romances /-ult-/ e /-ct-/ pasan a [jt], exemplo FACTU > feito (gal feito, cat fet)
Os grupos romance /-x-/, /-ps-/ e /scj-/ convértense en fricativa palatal xorda ix [ʃ], exemplo COXU > coixo (gal coxo, cat coix)
A diferenza do castelán, os grupos romances -Lj-, -C'L-, -T'L- convértense en lateral palatal 'll' [ʎ], exemplo MULIERE > mullé(r) (gal: muller, cat: muller), ACUT'LA > agulla (gal: agulla, cat: agulla)
A diferenza do castelán, o -B- latino permanece nas terminacións do imperfecto de indicativo na segunda e terceira conxugación: teniba (gal tiña, cat tenia)

Aspectos históricos, sociais e culturais

Historia da lingua

Ten a súa orixe no dialecto latino que se formou nos vales pirenaicos aragoneses durante os séculos VII e VIII sobre un acusado substrato vascón. A lingua tamén recibe, no seu período medieval, a denominación entre lingüistas de navarroaragonés, pola inicial dependencia aragonesa do Reino de Navarra.

A chamada "Reconquista", ou expansión do primitivo Reino de Aragón cara ao sur sobre terras musulmás, levaría consigo o idioma por todo o territorio conquistado, sendo os séculos XIII e XIV aqueles nos que abarcaría a súa maior extensión. A unión do Reino de Aragón co Condado de Barcelona no que sería a Coroa de Aragón supuxo unha importante influencia da lingua catalá sobre a aragonesa. A Chancelería Real tería o latín, o catalán e o aragonés por linguas de uso, e ocasionalmente o occitano.

Coa instauración, en 1412, da dinastía castelá dos Trastámara na Coroa de Aragón, o castelán vaise convertendo progresivamente na lingua da corte e da nobreza aragonesa. As clases altas e os núcleos urbanos serán os primeiros focos de castelanización, quedando o aragonés cada vez mais relegado a lingua de ámbito rural ou doméstico, e a sufrir un desprestixio social progresivo. Os séculos posteriores ao Decreto de Nova Planta de Filipe V, mediante o cal se suprimía a independencia política de Aragón, e a presión lingüística a favor do castelán da ditadura franquista no século XX, suporían a implantación case total da lingua castelá en Aragón, onde actualmente é o único idioma oficial.

Nos anos posteriores á ditadura de Franco, o aragonés contou cunha notable revitalización, que levou á creación de asociacións defensoras e promotoras do idioma, a progresivos intentos de estandarización dos dialectos -así como dunhas normas ortográficas consensuadas-, a unha crecente creatividade artística, principalmente literaria, e a unha busca da súa cooficialidade en varios municipios altoaragoneses. Porén, e a pesar do aumento de estudantes de aragonés e da xente concienciada coa salvagarda do idioma, este segue a contar con moi pouca axuda por parte das institucións, e o seu estado de conservación é cada vez mais precario entre os seus falantes nativos, a maioría dos cales fala un híbrido entre ambos idiomas, aragonés e castelán. Hoxe as falas aragonesas mellor conservadas danse nos vales xacetanos de Hecho-Echo chamado Cheso, e Ansó no val de Gistau-Chistau, e as falas da Ribagorza occidental, que son de transición ao catalán, principalmente en Benás-Benasque.

Dezanove persoas integran a primeira "Academia de l'Aragonés" unha entidade que naceu o pasado 15 de xullo, dentro do Segundo Congreso de l'Aragonés, que se celebrou en Zaragoza e Huesca. Por primeira vez, falantes de variedades coma o cheso, o chistabín, o belsetán, o ribagorzano (alto e baixo) ou o semontanés traballarán conxuntamente con estudosos que aprenderon esta pequena lingua de adultos e que escriben e falan na modalidade "común".

Uso e distribución

Distribución xeográfica

A lingua falase principalmente nos vales do Pireneo aragonés e estendese para o sur até Huesca. Áreas nas que se pode afirmar que se conserva o aragonés (clasificadas de maior a menor vitalidade) son: val de Bielsa, zona de Ayerbe, val de Aragüés, Alto Cinca, Somontano de Barbastro, Alto Gállego e val de Tena, Sobrarbe central, ribeira do Basa, ribeira do Gállego e val de Rasal, Xacetania, ribeira de Fiscal, Somontano de Huesca, val de Broto e val de Canfranc.