Idade de Bronce

A metalurxia do bronce foi, do mesmo xeito que pasou coa do cobre (véxase Calcolítico), unha innovación máis entre todas as que se produciron en tales períodos. A gran diferenza é que a primeira se desenvolveu en contextos desprovistos de minerais, mentres que a segunda o fixo en rexións ricas en xacementos de cobre.

A división tripartita da Idade dos Metais prima o cambio tecnolóxico por encima dos de tipo social ou económico, ao contrario do que sucede co Neolítico. Iso está baseado no caso de que a metalurxia provoca a transformación das sociedades que a utilizan, xerando unha intensificación do comercio a longa distancia, unha certa especialización laboral e o aumento da diferenciación social.

Tal innovación é facilmente recoñecible no rexistro arqueolóxico, pero é de menor importancia para a aparición das primeiras civilizacións urbanas que, por exemplo, o desenvolvemento dos símbolos pictográficos e ideográficos que formarían as protoescrituras iniciais. Os xeroglíficos en Exipto, o cuneiforme en Sumeria ou o lineal A (aínda sen descifrar) en Creta, converteron nunha realidade a comunicación escrita dos incipientes estados. E coa escritura a rexión entrou na Historia.

A Idade do Bronce é claramente histórica en boa parte do Próximo Oriente,^[5] pero, ao non haber ningún tipo de ruptura entre as sociedades prehistóricas e históricas desta parte do mundo, neste artigo inclúese tamén unha síntese dos procesos que se deron nela.

As civilizacións da Idade do Bronce obtiveron unha vantaxe tecnolóxica grazas ás propiedades do bronce, máis duro e duradeiro que outros metais dispoñibles na época. Aínda que o ferro terrestre abunda de forma natural, a maior temperatura necesaria para a súa fundición, 1 250 °C (2 280 °F), ademais da maior dificultade para traballar con el, situárono fóra do alcance do uso común até finais do II milenio a. C.^{[Cómpre referencia]} O punto de fusión máis baixo do estaño, de 232 °C (450 °F), e o punto de fusión moderado do cobre, de 1 085 °C (1 985 °F), situaban a ambos os metais dentro das capacidades dos fornos de olaría neolíticos,^{[Cómpre referencia]} que datan do 6000 a.C. e eran capaces de producir temperaturas de polo menos 900 °C (1 650 °F).^[6] Os minerais de cobre e estaño son raros, xa que non existían bronces de estaño na Asia Occidental antes de que se iniciase o comercio do bronce no III milenio a.C.^{[Cómpre referencia]}

A Idade do Bronce caracterízase polo uso xeneralizado do bronce, aínda que a introdución e o desenvolvemento da tecnoloxía do bronce non foron universalmente sincrónicos.^{[n. 1]} A tecnoloxía do bronce de estaño require técnicas sistemáticas: o estaño debe extraerse (principalmente como mineral de estaño casiterita) e fundirse por separado, para despois engadirse ao cobre quente e fabricar a aliaxe de bronce. A Idade de Bronce foi unha época de uso extensivo dos metais e de desenvolvemento de redes comerciais. Un informe de 2013 suxire que o bronce con aliaxe de estaño máis antigo foi unha lámina datada a mediados do V milenio a. C. procedente dun xacemento da cultura Vinča en Pločnik, Serbia, aínda que esta cultura non se considera convencionalmente parte da Idade do Bronce;^[7] con todo, cuestionouse a datación da lámina.^[8][9]

A Asia occidental e o Oriente Próximo foron as primeiras rexións en entrar na Idade de Bronce, a partir do xurdimento da civilización mesopotámica de Sumeria a mediados do IV milenio a.C.. As culturas do antigo Próximo Oriente practicaban unha agricultura intensiva durante todo o ano, desenvolveron sistemas de escritura, inventaron o torno de oleiro, crearon gobernos centralizados (normalmente en forma de monarquías hereditarias), formularon códigos legais escritos, desenvolveron cidades-estado, nacións-estado e imperios; embarcáronse en proxectos arquitectónicos avanzados; e introduciron a estratificación social, a administración económica e civil, a escravitude, e practicaron a guerra organizada, a medicina e a relixión. As sociedades da rexión sentaron as bases da astronomía, das matemáticas e da astroloxía.

As seguintes datas son aproximadas.

A Idade de Bronce no Oriente Próximo pódese dividir en períodos Primeiro, Medio e Tardío. As datas e fases que se indican a continuación aplícanse unicamente ao Oriente Próximo, non universalmente.^[10][11][12] Con todo, algúns arqueólogos propoñen unha «cronoloxía alta», que prolonga períodos como a Idade de Bronce intermedia entre 300 e 500-600 anos, baseándose na análise de materiais do Levante meridional en cidades como Hazor, Xericó e Beit She'an.^[13]

• Primeira Idade de Bronce (PIB): 3300–2100 BC
  • 3300–3000: PIB I
  • 3000–2700: PIB II
  • 2700–2200: PIB III
  • 2200–2100: PIB IV
• Idade de Bronce Media (IBM) ou Idade de Bronce Intermedia (IBI): 2100–1550 BC
  • 2100–2000: IBM I
  • 2000–1750: IBM II A
  • 1750–1650: IBM II B
  • 1650–1550: IBM II C
• Idade de Bronce Tardío (IBT): 1550–1200 BC
  • 1550–1400: IBT I
  • 1400–1300: IBT II A
  • 1300–1200: IBT II B (Colapso da Idade de Bronce)

O Imperio hitita estableceuse durante o século XVIII a.C. en Hattusa, ao norte de Anatolia. No seu apoxeo, no século XIV a.C., o reino hitita abarcaba o centro de Anatolia, o suroeste de Siria até Ugarit e a alta Mesopotamia. Despois do 1180 a.C., no medio dunha axitación xeral no Levante, que se conxectura estivo asociada á repentina chegada dos Pobos do Mar.,^[14][15] o reino desintegrouse en varias cidades-estado «neohititas» independentes, algunhas das cales sobreviviron até o século VIII a.C.

Arzawa, na Anatolia occidental, durante a segunda metade do II milenio a.C., probablemente estendíase ao longo do sur de Anatolia nun cinto desde preto da rexión dos lagos turcos até a costa do Exeo. Arzawa era o veciño occidental do Medio e Novo reino hitita, ás veces un rival e, noutras ocasións, un vasalo.

A liga Asuwa foi unha confederación de estados da Anatolia occidental derrotada polos hititas baixo o anterior Tudhaliyas I. (c. 1400 a.C.). Arzawa foi asociada coa máis escura Asuwa xeralmente situada ao seu norte. Probablemente limitaba con ela, e puido ser un termo alternativo para ela durante algúns períodos.

No Antigo Exipto, a Idade de Bronce comezou no período protodinástico (c. 3150 a.C.). A Idade arcaica do Bronce Antigo de Exipto, coñecida como Período arcaico de Exipto ou Período Dinástico Temperán,^[16][17] inmediatamente despois da unificación do Baixo e o Alto Exipto, (c. 3100 a.C.). Xeralmente considérase que inclúe as dinastías Primeira e Segunda, que duraron desde o Período Protodinástico até c. 2686 a.C., ou o comezo do Reino Antigo. Coa Primeira Dinastía, a capital trasladouse de Abidos a Menfis, cun Exipto unificado gobernado por un deus-rei exipcio. Abidos seguiu sendo a principal terra sacra do sur. Os acenos de identidade da antiga civilización exipcia, como a arte, a arquitectura e a relixión, tomaron forma no período dinástico temperán. Menfis, na Idade de Bronce temperá, foi a cidade máis grande da época. O Antigo Reino da Idade de Bronce rexional^[16] é o nome dado ao período no III milenio a.C. no que a civilización exipcia alcanzou o seu primeiro pico continuo de complexidade e logros, o primeiro dos tres períodos do "Reino" que marcaron os puntos álxidos da civilización no Val do baixo Nilo (os outros foron o Reino Medio e o Reino Novo).

O Primeiro Período Intermedio de Exipto,^[18] descrito a miúdo como un «período escuro» da historia do antigo Exipto, abarcou uns 100 anos tras o final do Reino Antigo, desde 2181 até 2055 a.C. aproximadamente. Consérvanse moi poucas evidencias monumentais deste período, especialmente da súa primeira parte. O Primeiro Período Intermedio foi unha época dinámica na que o dominio de Exipto dividiuse aproximadamente en dúas zonas: Heracleópolis no Baixo Exipto e Tebas no Alto Exipto. Estes dous reinos acabaron entrando en conflito, e os reis tebanos conquistaron o norte, reunificando Exipto baixo un único gobernante durante a segunda parte da Undécima Dinastía.

A Idade do Bronce en Nubia comezou xa no 2300 a.C.^[19] Os exipcios introduciron a fundición de cobre na cidade nubia de Meroe, no actual Sudán. c. 2600 a.C..^[20] Un forno para a fundición de bronce achado en Kerma foi datado entre 2300 e 1900 a.C.^[19]

O Reino Medio de Exipto estendeuse entre 2055 e 1650 a.C.. Durante este período, o culto funerario a Osiris alzouse como dominante da relixión popular do Antigo Exipto. O período comprende dúas fases: a Undécima Dinastía, que gobernou desde Tebas, e a Duodécima.^[21] e Décimo terceira dinastías, centradas en el-Lisht. Anteriormente considerábase que o reino unificado comprendía as dinastías XI e XII, pero actualmente os historiadores consideran que parte da dinastía XIII pertencía ao Reino Medio.

Durante o Segundo Período Intermedio,^[22] o antigo Exipto caeu no caos unha segunda vez entre o final do Reino Medio e o comezo do Reino Novo, máis coñecido polos hicsos, cuxo reinado comprendeu as dinastías Décimo quinta e Décimo sexta. Os hicsos apareceron por primeira vez en Exipto durante a undécima dinastía, comezaron o seu ascenso ao poder na décimo terceira dinastía e emerxeron do Segundo Período Intermedio co control de Avaris e o Delta do Nilo. Na décimo quinta dinastía, dominaban o Baixo Exipto. Foron expulsados a finais da Dinastía XVII.

O Novo Reino de Exipto, tamén chamado Imperio Exipcio, existiu durante os séculos XVI-XI a.C.. O Novo Reino seguiu ao Segundo Período Intermedio e foi sucedido polo Terceiro Período Intermedio. Foi a época máis próspera de Exipto e marcou o apoxeo do seu poder. O Novo Reino posterior, que comprende as dinastías Dezanove e Vinte (1292-1069 a.C.), tamén se coñece como o período Ramésida, en honra aos once faraóns que tomaron o nome de Ramsés.

Elam foi unha antiga civilización preiraniana situada ao leste de Mesopotamia. Na Idade de Bronce Medio, Elam estaba formada por reinos da meseta iraniana, centrados en Anshan. A partir de mediados do segundo milenio a.C., Elam concentrouse en Susa, nas terras baixas de Khuzestan. A súa cultura desempeñou un papel crucial tanto no imperio gutiano como na dinastía aqueménida iraniana que lle sucedeu.

A civilización Oxus^[23] foi unha antiga civilización preirania situada ao leste de Mesopotamia. Na Idade do Bronce Medio, Elam estaba formada por reinos da meseta iraniana, centrados en Anshan. A partir de mediados do segundo milenio a.C., Elam concentrouse en Susa, nas terras baixas de Khuzestan. A súa cultura desempeñou un papel crucial tanto no imperio gutiano como na dinastía aqueménida iraniana que o sucedeu.^[24] Esta cultura da Idade do Bronce denomínase arqueoloxicamente como complexo arqueolóxico Bactriana-Margiana.

A cultura Kulli,^[25][26] similar á da civilización do val do Indo, estaba situada no sur de Baluchistán (Gedrosia) c. 2500-2000 a.C.. A economía era agrícola. Atopáronse presas en varios lugares, o que evidencia un sistema de xestión da auga moi desenvolvido.

O sitio arqueolóxico de Konar Sandal está asociado á hipotética cultura Jiroft, unha cultura do 3er milenio a.C. postulada a partir dunha colección de artefactos comisados en 2001.

Na erudición moderna, a cronoloxía do Levante da Idade de Bronce divídese en:

• Sirio primitivo, ou protosirio - correspondente á Idade de Bronce Temperá
• Antigo sirio - correspondente á Idade de Bronce Medio
• Sirio medio - correspondente á Idade de Bronce Final

O termo Neo-Siria úsase para designar a primeira Idade de Ferro^[27]

A metalurxia do bronce apareceu no neolítico recente, polo que se produce unha continuidade co período anterior.

Ocúpanse promontorios costeiros e zonas rochosas, abandonando os asentamentos da etapa anterior. Hai grandes asentamentos con sólidos bastións e fortificacións.

Os enxovais nos enterramentos son valiosos. Hai principalmente dous tipos de tumbas en Creta:

• Tumbas de planta rectilínea.
• Tumbas de planta circular.

Aparecen tamén os tholoi, que son construcións de planta circular cubertas por unha bóveda ou unha falsa cúpula.

Nas illas Cícladas úsanse cistas de forma trapezoidal, con inhumación individual. Na Grecia continental, o rito funerario é o da inhumación colectiva en tumbas de cámara.

Con respecto á cerámica, nas illas Cícladas hai un predominio das decoracións impresas e incisas, mentres que en Creta a decoración máis frecuente é a pintada. Na Grecia continental, a cerámica leva un recubrimento arxiloso vermello.

A base da economía é a agricultura e a gandaría, amais da caza e a pesca. Introdúcese o cultivo da oliveira e a vide. A gandaría máis importante é a da cabra e a ovella.

No mar Exeo establécese unha área de intenso comercio do metal en Chipre, onde existían minas de cobre; o estaño traíase incluso das illas británicas.

No Exeo subdivídese en tres zonas:

• Illas Cícladas: Cicládico.
• Grecia continental: Heládico.
• Creta: Minoico.

A navegación foi desenvolvida por aquel entón polo interese do comercio, xa que se intensifican os contactos e intercambios.

O imperio minoico apareceu grazas a este comercio e foi substituído máis tarde polo micénico no bronce recente.

Hai unha transición do Heládico ao Micénico na Grecia continental, cun incremento da riqueza material, maior centralización do poder, política e economía, aínda que aparecen novas estruturas políticas e sociais.

Hai metais preciosos nos enxovais das tumbas. Estes enxovais nos falan dunha elite pouco numerosa, que acumulaba a riqueza nas súas mans e, posibelmente, foi a clase dominante. A sociedade micénica estaba moi xerarquizada, cunha clara diferenciación nas sepulturas de soberanos, aristocracia, traballadores e artesáns.

Aparecen palacios, no caso de Tirinto, Pilos e Micenas. Deberon ser centros administrativos e de almacenamento. Os núcleos urbanos creceron en torno a estes palacios. Os restos de asentamentos sitúanse na súa maioría en outeiros ou promontorios facilmente defendíbeis.

O estilo micénico de cerámica caracterízase por pintura brillante de cores vermella ou negra, sobre fondo claro.

Divídese en Bronce Antigo, Bronce Medio e Bronce Final ou tardío.

Aínda non se xeneralizou o bronce propiamente dito. Gran parte do comercio desenvólvese en canoas que remontan os cursos fluviais, preferentemente para distribuír cobre. As rexións do norte de Europa e a Península Ibérica relaciónanse por este comercio. A agricultura e a gandaría seguiron sendo a base económica dominante, cunha produción que aumentou co uso do carro e do arado.

Os asentamentos acostuman ser de dous tipos, segundo a localización xeográfica:

• No leste son hábitats situados estratexicamente, con sistemas defensivos ás veces.
• No oeste acostuman ser poboados moi pequenos e sen defensas; posibelmente son poboados estacionais.

Esta idade introduciuse cara ao ano (1800 a.C. - 1600 a.C.), seguida do período do bronce medio (1600 a.C. - 1200 a.C.), caracterizado polos enterramento en túmulos, que demostran un alto grao de estratificación social. Destacan dúas culturas:

• Unetice ou Aunxetitz: Esta cultura controla as rutas comerciais europeas, sendo a intermediaria entre o Báltico, a Grecia Micénica e as Illas Británicas. Explotan as minas de cobre, e a súa economía é gandeira, complementada cos cereais. As sepulturas son de inhumación individual xeralmente en foxas e cistas.
• Otomani: Trátase de pobos de carácter guerreiro, de gran mobilidade, grazas sobre todo ao uso do cabalo como montura. A súa economía baséase na cría de bois, cabalos e cochos, e tamén no cultivo de cereal.

Hai poucas evolucións, sen cambios importantes. Varía moito dunha zona a outra, pois algunhas áreas seguen con modelos calcolíticos, e outras xa se inician no bronce.

Esta é unha zona rica en minerais. Destacan as culturas de:

Túmulos armoricanos, en Francia, coas seguintes características:

• As sepulturas son de inhumación individual.
• Os seus asentamentos desprázanse desde a costa cara ao interior.
• Os útiles domésticos fabrícanse en sílex e pedra puída.
• A aristocracia guerreira domina aos indíxenas

Wessex, en Inglaterra, cos seguintes trazos:

• Desenvólvese no sur de Inglaterra.
• A aristocracia guerreira domina aos indíxenas.
• Entre 1600 a.C. e 1400 a.C predomina o rito da incineración.

Hai un predominio do bronce sobre o cobre, e un aumento na elaboración de adornos, armas e utensilios. Este metal relaciónase xa con actividades cotiás.

Caracterízase pola Cultura dos Túmulos. Esta cultura esténdese desde o Rin até os Cárpatos occidentais, e desde os Alpes ao mar Báltico. Chámase así polas sepulturas de inhumación individual con túmulos. Os túmulos son montículos de terra, xeralmente circulares ou ovalados, construídos sobre sepulturas, tanto individuais coma colectivas. É frecuente o depósito de restos óseos de animais nos enterramentos, ao igual que a existencia de enterramentos dobres.

Xeneralízase o uso do bronce, con producións en serie, realizadas con moldes de pedra. A base económica fundamental foi a metalurxia, xa que permitía a aparición de melloras no armamento e nos útiles domésticos. Proliferan os adornos en metal.

Os lugares de habitación non son moi grandes e están situados en zonas altas, con defensas naturais, ás veces rodeados de murallas de madeira e terra, cun ou máis fosos. As vivendas son de planta rectangular ou trapezoidal, construídas con madeira e materiais perecedoiros.

• A explotación do ámbar permitiu conseguir o cobre e o estaño.
• Existen talleres locais de fundición, sendo un foco metalúrxico de categoría.
• Reciben influencias funerarias da Cultura dos Túmulos.

As sepulturas son tumularias, agrupadas en necrópoles, ás veces ao longo de vías naturais de comunicación. Os enxovais son ricos, sobre todo constituídos por armas.

Danse principalmente dúas culturas, ambas dúas na Península Itálica:

• No norte da Península Itálica orixínase a Cultura das Terramaras, que presenta as seguintes características:
  • Éun pobo de pastores e agricultores, cunha pequena metalurxia local.
  • A súa cerámica é de cor negra, decorada.
• No centro da Península Itálica desenvólvese a cultura Apenínica, a cal presenta estes trazos:
  • É unha sociedade pastoril, con asentamentos en covas ou en abrigos.
  • A súa economía está baseada na agricultura e a gandaría transhumante.
  • A súa cerámica está gravada con motivos xeométricos.
  • Ten contactos co Exeo

Desenvólvese unha industria do bronce moi activa. Os enxovais son máis pobres que en épocas precedentes.

• Francia:
  • Ten unha produción metalúrxica de pouca entidade.
  • Destaca a fabricación de machadas.
• Illas Británicas:
  • O rito funerario é a incineración en urnas.
  • Son escasos os metais nos enxovais.
  • Relacións intensas co continente.

O Bronce tardío desenvólvese cara a 1300 a.C. - 700 a.C. e caracterízase pola incineración dos cadáveres, práctica que continúa en Polonia até o ano 500 a.C. dentro xa da Idade de Ferro no período cultural Hallstatt, (700 a.C. - 450 a.C.).

Dáse a Cultura dos Campos de Urnas, caracterizada polas súas necrópoles de incineración e a grande expansión que levaron a cabo no século XIII a.C.

Os pobos indoeuropeos occidentais afincados ao norte dos Alpes compartían unha cultura común desde o século XV a.C. (Cultura dos Túmulos). No século XIII estendérase o costume da incineración e o depósito das cinzas nas características urnas. Coincidindo con este fenómeno cultural, estes pobos, entre os que se encontran os celtas, itálicos e ilirios, inician unha rápida expansión que os leva a conquistar gran parte dos Balcáns e porcións menores de Europa occidental. Tamén destruíron o Imperio Hitita, apoderándose do segredo da metalurxia do ferro. Posteriormente (s. XII) proseguiron as súas campañas por mar, atacando Exipto e colonizando Filistea. Case con seguridade, estes centroeuropeos, xa helenizados, constitúen a misteriosa orixe dos dorios que invadirían Grecia no século I, destruíndo a civilización micénica (véxase Micenas).

Hábitat:

Acostuman ter defensas artificiais ou naturais, e en ocasións ambas. As casas constrúense maioritariamente con madeira e barro, en forma rectangular e trapezoidal.

Enterramentos:

O común é o rito da incineración. Hai tamén outras variantes:

• Furado escavado na terra, no que se deposita a urna.
• Sen urna, directamente no buraco.
• Urnas cubertas por círculos de pedras, cistas etc.
• Túmulos planos rodeando a foxa.
• Foxas grandes.

No enxoval acostuma haber cerámica e metais. Ás veces as necrópoles están delimitadas por recintos rituais, xeralmente foxos, de planta circular ou cuadrangular.

Economía:

Hai abundancia de muíños de pedra, brosas de bronce e fouciños, e tamén hai existencia de celeiros. Hai proliferación de oficios e especialización artesanal. Con respecto ao comercio, intensifícanse as relacións comerciais. Melloran os transportes co uso do carro e do cabalo como animal de tiro. Nace o comercio do sal e iníciase a produción de vidro. A cerámica e a ourivaría experimentan un auxe, multiplicándose tamén os centros metalúrxicos.

Dáse a Cultura de Montelius, a cal presenta as seguintes características:

• Hai unha continuación da etapa anterior.
• Os poboados sitúanse ás veces en zonas defensivas, sendo casas de barro ou madeira, de planta oval ou rectangular.
• Os enterramentos son agrupados en grandes necrópoles, e vaise xeneralizando o rito da incineración.
• Producen vasos e obxectos de ouro.

Hai diferenzas rexionais, aínda que se acentúa a influencia da Cultura dos Campos de Urnas, sobre todo nas armas, e influencias fenicias. A economía é agrícola, e os cabalos úsanse, tanto para tiro coma elemento de prestixio.

No sur da Península Itálica dáse un importante comercio con Grecia e co norte da propia península. Hai necrópoles de incineración, con cremacións individuais. Os asentamentos acostuman situarse en lugares elevados, e fortifícanse con murallas. A cerámica faise á man.

Referencías

• Idade de Bronce en Galicia