کتاب‌شناسی علی بن ابی‌طالب

از سلسله مباحث در مورد

زندگی زندگی زناشویی زادگاه شورش‌ها در زمان خلافت علی سال‌شمار زندگی خانواده علی خاندان علی شجره‌نامه غدیر خم پیمان برادری یوم‌الدار لیلةالمبیت رویداد مباهله زندگی نظامی علی دوران خلافت کشته شدن علی

میراث آثار و گفتاوردها نهج‌البلاغه غرر الحکم و درر الکلم مصحف علی کتاب علی دعای کمیل خطبه‌ها دربارهٔ علی علی بن ابی‌طالب در آثار هنری کتاب‌ها درباره علی الغدیر شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در ادبیات فارسی دانشنامه امام علی کتاب‌شناسی علی بن ابی‌طالب دیگر میراث حرم علی بن ابی‌طالب ذوالفقار دل‌دل

علی‌شناسی امامت و ولایت علی بن ابی طالب شخصیت علی در قرآن علی‌ستیزی چهارده معصوم امامت (دوازده امام) اصحاب کسا اهل بیت

دیدگاه‌ها اندیشهٔ سیاسی در نظرِ اهلِ سنّت در نظرِ شیعه علی از نگاه نامسلمانان

مقاله‌های وابسته شیعه سادات خلفای راشدین (خلافت راشدین) جانشینی محمد امیرالمؤمنین ابوتراب محمد-علی ناصبی سب علی

رده:علی گفتارها درگاه اسلام

ن ب و

کتابشناسی علی بن ابیطالب، فهرستی است از کتاب‌هایی که با محوریت علی بن ابی‌طالب نگارش یافته اند. باید دانست که تعداد زیادی از سخنان کوتاه علی، تبدیل به بخش‌هایی از فرهنگ عمومی اسلامی شده‌است و به‌عنوان ضرب‌المثل و کلمات قصار در زندگی روزمره نقل می‌شوند. همچنین، این سخنان اساس آثار ادبی گردیده و به صورت اشعار در زبان‌های گوناگون وارد شده‌اند. در قرن ۸ میلادی، نویسندگان ادبی همچون عبدالحمید یحیی امیری، به فصاحت بی‌نظیر خطبه‌ها و سخنان علی اشاره کرده‌اند. جاحظ، ادیب عرب در قرن سوم هجری، نیز بر همین عقیده است.^[۱]

در قرن ۱۰ میلادی، یکی از محققان برجستهٔ شیعی به نام سید شریف رضی تعداد زیادی از خطبه‌ها، نامه‌ها، و سخنان کوتاه علی با موضوعات گوناگون را در کتابی به نام نهج‌البلاغه جمع‌آوری کرد که به یکی از پرطرفدارترین و تأثیرگذارترین کتب جهان اسلام مبدل گشت. با این حال، این کتاب تقریباً به‌طور کامل تا قرن ۲۰ میلادی در تحقیقات غربی نادیده گرفته شد. با وجود اینکه برخی محققین غربی در صحت آن تردید دارند، اما صحتش هیچ‌گاه نزد اکثر مسلمانان جای سؤال نداشته‌است. نهج‌البلاغه کماکان به‌عنوان منبعی مذهبی و مرجعی الهام‌بخش و ادبی در میان شیعه و سنی مطرح است.^[۲] در میان گفته‌های منسوب به علی، نامهٔ او به مالک اشتر دربارهٔ حکومت صالحانه مورد توجه زیادی قرار گرفته‌است.^[۳] سید حسین مدرسی طباطبایی به کتاب مدارک نهج‌البلاغه، اثر رضا استادی، اشاره می‌کند که در آن اسنادی ارائه شده‌است که سخنان موجود در نهج‌البلاغه را به علی می‌رساند.^[۴]

کتاب «سخنان علی (ع) از نهج‌البلاغه» که ترجمه‌ای از جواد فاضل است، با بازنویسی سادات ناصری، این کتاب را با شکلی نو و موضوع بندی خاص خود، در اختیار علاقه‌مندان قرار داده‌است. فهرست مطالب این کتاب عبارتست از: سخنان علی بن ابی طالب درباره: توحید، محمد بن عبدالله، پیشوا و ملت، کارگزاران دولت، عشق، جنگ واخلاق، فرامین علی بن ابی طالب به محمد بن ابی بکر و مالک اشتر، وصیت‌های علی بن ابی طالب به فرزندش، سخنان علی بن ابی طالب دربارهٔ یکتاپرستی، فرمان آسمانی، آفرینش، حوادث، دلبستگی‌ها، وارستگی‌ها، پند و اندرز، نامه‌ها و حکمت‌ها.^[۵]

غرر الحکم و درر الکلم مجموعه‌ای از کلمات قصار علی بن ابی‌طالب است که توسط ابوالفتح عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد تمیمی آمدی، از علمای امامی قرن پنجم هجری، گردآوری شده‌است.^[۶]

مُصحَف علی به نسخه‌ای از قرآن گفته می‌شود که توسط علی بن ابی‌طالب گردآوری شده‌است. علی یکی از اولین گردآورندگان قرآن بود و سوره‌های قرآن را به ترتیب تاریخ نزول چیده بود. همچنین روایت شده‌است که این مصحف شامل مطالب تفسیری مانند نسخ آیات نیز بود. منابع شیعی می‌نویسند که پس از درگذشت محمد، علی مصحفش را به گروه حکومتی جمع‌آوری قرآن عرضه کرد ولی با مخالفت صحابه روبرو و مجبور شد قرآن را به خانه‌اش برگرداند.^[۷] گرچه وجود تاریخی مصحف علی مسلم است، اما به مانند دیگر مصحف صحابه چیزی به‌عنوان واقعیت خارجی در دسترس نیست.^[۸] گروه‌هایی از شیعیان در طول تاریخ به تفاوت‌های عمدهٔ این مصحف با قرآن فعلی اعتقاد داشتند ولی با مخالفت جمع کثیری از روحانیون و قرآن‌پژوهان شیعه مواجه شده‌اند.^[۹][۱۰] علی از قاریان اصلی قرآن هم بود و قرائتی از او بر جای مانده که، به گفتهٔ برخی نویسندگان کتاب‌های قرائات قرآن، با قرائت حفص از عاصم یکی است.^[۱۱]

بر اساس روایات فراوانی از قرن دوم هجری، کتاب علی مجموعه‌ای از سخنان محمد است که علی گردآوری کرده‌است. در نقل است که علی در پیشگاه محمد مطالبی را بر روی ورقی از پوست می‌نوشت که از او می‌شنید. روایتی دیگر می‌گوید که فقیه مکه در اوایل قرن دوم از این کتاب آگاه بود و مطمئن بود که نوشتهٔ علی است. در مورد محتوای کتاب گفته شده‌است که کتاب شامل همهٔ چیزهایی که مردم به آن نیاز دارند بود؛ مانند مواردی در احکام حلال و حرام و حتی دیهٔ خراش‌ها. وجود مطالبی در مورد جفر نیز روایت شده‌است.^[۱۲]

آثار دیگری نیز به علی نسبت داده شده‌است. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: دعای کمیل که علی آن را به شاگردش کمیل بن زیاد آموخت و در حقیقت دعایی طولانی است که هنوز هم توسط شیعیان خوانده می‌شود.^[۱۳] کتاب الدیات که دستورالعملی در مورد نحوهٔ محاسبهٔ دیه‌هاست و در کتاب‌هایی مانند من لایحضره الفقیه به صورت کامل آمده‌است. مسند علی به مجموعه احادیثی از پیامبر اسلام گفته می‌شود که راوی اول آن‌ها علی است و در مسندهای روایی اهل سنت مانند مسند احمد حنبل آمده‌اند. بعدها افرادی احادیث علی را گردآوری کرده و آن را یک‌جا مسند علی نامیدند. در منابع قدیمی، گزارش‌های مختلفی دربارهٔ اینکه آیا علی شعر می‌سروده‌است یا نه وجود دارد. مؤلفان متعددی دیوان اشعاری را به علی نسبت داده‌اند ولی بسیاری از این اشعار سرودهٔ دیگران است. روش قضاوت علی نیز مورد توجه اصحابش بوده و توسط آنان گردآوری شده‌است.^[۱۴]

از جمله آثاری که با موضوع رمان دربارهٔ علی بن ابی طالب به نگارش درآمده، رمان «قدیس» اثری به قلم ابراهیم حسن‌بیگی است. در این کتاب، نگاهی تاریخی به بُعد حکومت‌داری علی بن ابی‌طالب در ۵ سال دوران خلافت وی صورت گرفته‌است. این رمان در اصل روایتی است از زندگی کشیشی که دوست دارد کلکسیونر کتب و اسناد خطی باشد و در این کار اشتیاق فراوانی برای جمع‌آوری کتاب‌های خطی دارد. عشق کشیش به کتب خطی، او را به مردی تاجیک می‌رساند که می‌خواهد کتابش را بفروشد. اما همیشه در مسائلی که ارزش مادی داشته باشد، شیطنت هم وجود دارد. مرد تاجیک توسط یک عده جنایتکار کشته می‌شود و خانه کشیش هم مورد سرقت قرار می‌گیرد. این آغاز ماجرایی است که در نهایت کشیش را به مطالعه سرگذشت علی بن ابی‌طالب علاقه‌مند می‌کند.^[۱۵]

از دیگر زمینه‌های ادبی که مورد توجه مسلمانان و خصوصاً شیعیان برای بیان فضائل، تمجید و شرح احوال و اتفاقات پیرامون علی بن ابی طالب قرار گرفته است، شعر و نثر ادبی است. در این زمینه می‌توان کتاب علی‌نامه را پیشگام کتب شعر در مدح و شرح وقایع تاریخی پیرامون ائمه شیعه و خصوصاً علی بن ابی طالب دانست. این کتاب مولفش به نام ربیع، شاعر ناشناخته قرن پنجم معرفی شده، بر پایه شعر حماسی نگاشته شده است.^[۱۶]

از جمله آثار تاریخی که به صورت تخصصی به زندگانی علی بن ابی طالب پرداخته است، کتاب الصحیح من سیرة الامام علی تالیف سید جعفر مرتضی عاملی است. این کتاب در ۵۳ جلد و به زبان عربی به چاپ رسیده است. این کتاب از سه بخش کلی تشکیل شده که عبارتند از: شرح زندگانی علی بن ابی‌طالب در دوران حیات پیامبر اسلام (هشت جلد و نیم)، دوران زندگی علی از بعد از وفات پیامبر تا ابتدای بیعت مردم با وی بعد از قتل عثمان بن عفان (نه جلد و نیم)، اتفاقاتی که بعد از بیعت مردم با علی بن ابی طالب اتفاق افتاد (الباقی مجلدات کتاب)^[۱۷]

در شرح و بسط کلام علی بن ابی‌طالب، کتب مختلف و در رشته‌های متفاوتی به رشته تحریر درآمدند. از مهمترین این آثار می‌توان به شروح نهج‌البلاغه اشاره کرد. در این بین شرح نهج‌البلاغه محمدتقی جعفری که در ۲۵ جلد به بررسی فلسفی کلام علی بن ابی‌طالب می‌پردازد. محمدتقی جعفری کوشید تا در این تفسیر، ابعاد مختلف فلسفی، کلامی، عرفانی، فقهی، حقوقی، جامعه‌شناختی، فلسفه سیاسی، فلسفه حقوقی، و روانشناختی کلام علی بن ابی‌طالب را دریابد.^[۱۸]

از مجموعه آثاری که با موضوع علی بن ابی طالب نگارش یافته‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:^{[۱۹][۲۰][۵][۲۱][۲۲]}

^* در کتاب با مجلدات بیشتر از یک، تعداد صفحه یکی از جلدها به صورت رندم قرار گرفته شده تا از میانگین حجم کتاب اطلاع حاصل شود.