Tolosa

Tolosak Okzitaniako Tolosa hiritik jaso zuen izena (okzitanieraz: Tolosa, frantsesez: Toulouse). Hiribildu gutuna Alfontso X.a Gaztelakoa Jakitunak eman zion 1256an eta, garaiko ohiturari jarraituz, ordurako bazen eta ospe handia zuen hiri baten izena eman zion. Okzitaniakoaz eta Gipuzkoakoaz gain, badira beste Tolosa batzuk: Portugalen (Nisa udalerriko herria), Filipinetan (Leyten) eta Argentinan (Buenos Airesko probintzian).

Gipuzkoako probintziaren erdialdean dago, Donostiatik 25 kilometrora. Udalerriak eremu handia hartzen du Gipuzkoako udalerrien batez bestekoarekin alderatuta, 37 km²-ko azalera baitu.

Hiria gutxi garatua zegoen garaian, ibaiak haltzadiak zeuzkan albo banatan, ibilbide osoan, galeria baten moduan. Lehen biztanle horiek harresi bat eraiki zuten babes moduan, eta baratzeak eta fruta arbolentxako eremuak jarri zituzten, elikagaiez hornitzeko, eta itzala emateko zuhaitzak arretaz aukeratu zituzten.^[5]

Gero, leku faltagatik, eraikin handiak eta industrai pisuak harresiz kanpo jartzen hasi ziren. Ondoren, XIX. mende hasieran, industria bizimoduak eragindako zarata eta kiratsetik ihes egite aldera, lorategiak sustatu zituzten, lasaitzeko eta atseen hartzeko leku gisa. Berdegune horietako batzuek oraindik bizirik diraute, baita zuhaitz berezi eta dotore batzuek ere.

Tolosan lorategi natural ederrak ditu. Herria mendiz inguratua dagoenez, naturan murgilduz gero landare eta animalia anitz ikusi ahal izango dituzue, urtaro guztietan. Natura aberastasun hori dela eta, udal lurraldearen parte bat Natura 2000 Sarean dago.^[6]

Tolosak biodibertsitatea zaintzen laguntzen du, lursail batzuk Ernio-Gaztumeko eta Aralarko interes komunitarioko Lekuen parte baitira (Monteskue eta urkizu auzoetako goialdea, bateti; eta Bedaio, bestetik). lursail horietan dauden animalientat oso garrantzitsuak diren zuhaitza zaharrak, saguzarren babesleku diren leizeak, hegazti sarraskijaleak elikagai bila joaten diren larreak, eta beste herrialde batzuetan desagertzeko zorian duaden landareak eta animaliak babesten dituzten basoak eta sasiak.

Tolosa Oria ibaiak zeharkatzen du; ibai horrek Araxes eta Berastegi erreken urak jasotzen ditu.

Bestalde, mendi hauek daude Tolosako udalerrian: Uzturre, Belabieta, Loatzo, Erroizpe, Otsabio, Mendikute, Ubeltz, Herniozabal...

Ibarra ekialdean, Irura eta Anoeta iparraldean, eta Alegi hegoaldean.

Erdi Aroan, bailarako biztanleak parrokiatan multzokatuta zeuden; Laskoraingo eta San Estebango parrokietan (XII-XIII), adibidez.

Inguruko mendietako hegaletako baserriak oraingo landa auzoen jatorri dira: Iurre, Berazubi, San Esteban, San Blas, Izaskun, Amarotz, Usabal, Montezkue, Belate, Belabieta, Alliri, Arramele, Iparragirre eta Alde Zaharra, Bedaio, Aldaba, Aldaba txiki, Auzo Txikia, Bentaundi eta Urkizu.

San Esteban auzoan, duela 9.000 urteko giza kokaleku bat aurkitu zuten. Bertan jasotako tresnen eta landutako silex aztarnen arabera, ehizatik eta fruituak biltzetik bizi zen giza taldea zen^[7].

Besteik, Tolosako udalerritik kanpo egon arren, duela gutxi Azken Paleolitoko giza jardueraren zantzuak aurkitu dira Araxes ibaiaren haraneko haitzulo batean^[8]; horiek izango lirateke udalerritik hurbilen dagoen lurraldeko ebidentziarik zaharrenak (adibidez, San Esteban kokalekukoak baino zaharragoak). Era berean, beste aztarna batzuk ere aurkitu dira Ilarratzuko hilobi ezagunean (Lizartza), hauek berriagoak izanik, hots, Kalkolito/Eneolito garaian kokatuak^[9]. Historiaurreko ebidentzia horien artean, aipatzekoa da Txispiriko (Gaztelu) hilobi-kobazulo garrantzitsua, zeina Telesforo Aranzadik aurkitu baitzuen 1934an, eta Maximo Ruiz de Gaonak induskatu baitzuen 1944an. Bertan, ehunka giza hezur aurkitu ziren (horien artean "buru-hezur kopa" bat nabarmentzen da), gutxienez 14 banako berregiten dituztenak; gutxi gora behera Brontze Arokoak denak. Aurretik ustez egindako espoliazio bat gorabehera, zeramika-aztarna gutxi baina interesgarriak eta fauna-aztarna asko ere aurkitu ziren^[10][11][12].

Brontze Arokoa da Belabietako trikuharria, orain dela 4.000 urte ingurukoa. Halaber, Otsabio-Zarateko Estazio Megalitikoan^[13]: Pagoaundiko tumulua eta Otsabioko trikuharria (Altzo), Añiko trikuharria (Bedaio auzoa, Tolosa); Urkitako Estazioan^[14]: Axurdarioko trikuharria (Lizartza); Ernioko estazioa^[15]: Itxuraingo tumulua (Alkiza); baita Erroipeko estazioa ere (Gaztelu), tontor horietan dauden tumulu eta zistekin.

Bestetik, Burdin Arokoa dugu Intxurko bizileku gotortua, Aldaba auzoan. Dirudienez, 2.300 urte inguru ditu, eta badu zerikusia Oria haraneko beste hainbat bizitokirekin: Murumendikoarekin (Beasain), Basagaingoarekin (Anoetan) eta Buruntzakoarekin (Andoain), alegia. Baliteke Intxurreko herrixka gotortua erromatarrak iristearekin bat hustu izana. Historiaurreko ebidentzia horiek guztiak garrantzitsuak dira Tolosako testuinguru historikoa eta bere geografia ulertzeko, geografikoki hurbilekoak eta irisgarriak baitira.

Antzinaro Berantan Tolosan gune populatu bat egon zela susmatzen da, horrela adierazten dute Laskoiango San Esteban elizan agerturiko erromatar zeramika arrunt zatiek baita Intxaurmuintegiko haitzuloa topaturiko eraztunak eta Konstantzio II.a enperadorearen txanponak ere.

Erromatar garaiarekin lotuta, baina kasu honetan Euletxarako tontorrean (gaur egun Leaburu-Txaramako lurretan, Tolosako San Blas eta Amarotz auzoekin muga eginez) argitara ateratzen ari diren aztarna arkeologikoez hitz egin dezakegu. Leku horretan, hainbat garai historikotan, hainbat istilu-motaren aurkako defentsa-leku gisa erabili zen. Aranzadi Z.E. arkeologoen lehen hipotesi gisa, bertan gotorleku erromatar bat ezarri zela uste da (garai hartan Basagain edo Intxur herri indigena harresituekin bat egiten zuen, hau da, barduloen lurretan Erroma sartu zen garaian). Arkeologoek egindako lanen emaitzen artean, honako hauek laburbiltzen dira^[17]:

«Euletxara (345 metro) Tolosako San Blas auzoaren gainean dagoen muino bat da, Araxes bailararako sarrera ixten duena. Tontorretik Tolosa eta Araxes bailarako sarrera kontrolatzen dira. Inguruan, Intxurreko Burdin Aroko herria eta Larte-Almitxuriko harrespilak daude, baita Txispiri 3 haitzuloa ere, erromatarren garaiko aztarnak dituena. (...) Egiturak hektarea bateko eremu bat inguratzen du, esparru irregular bat eratuz. [Baina], bere bisitaldiari esker egituraren ezaugarriak nahiko erregularrak direla ikus daiteke. (...) Bestalde, zenbait puntutan (...) argi ikusten da lubaki inguru bat duela. (...) Indusketa-lanei esker eta jasotako informazioari esker, esan dezakegu gotorleku erromatarra dela, haien egitura-ezaugarriak biltzen dituelako eta azaldutako material batzuek argi utzi dutelako egiturak erromatarren garaikoak direla. Ikusgai dauden babesak erromatarren garaiko kanpamenduetan baino ez dira ezagutzen, eta Euletxaran "Agger", "Fossa" eta "contra-agger" bat ikus daitezke. (...) Egiturazko ezaugarriak direla eta (txikia, irregularra), esan dezakegu gotorleku "policcastellum" motakoa dela, ehunka soldadu hartzeko eraikia» (Ceberio, M. & Quevedo, I., 2018)^[17]

1200. urtean, Alfontso VIII.a Gaztelakoak Gipuzkoa mendean hartu zuen. 1256an, Alfontso X.a Jakitunak forua eman zion Tolosari, eta hiribilduko biztanleek inguruetako herriek edota probintziek ez zituzten eskubideak jaso zituzten.

1794ko abuztuaren 9an, Konbentzioaren Gerran, frantsesek hiria hartu zuten Espainiako Armadaren atzetik zihoazela, eta Iberiar Penintsulako Gerran hamarkada batzuk geroago okupazioa errepikatu zuten. Okupazio napoleonikoan, berriz, gerrillen erasoak gertatu ziren eskualdean.

Karlistaldietan, 1872–1876 artean, Tolosa karlistek kontrolatzen zuten hiri garrantzitsuenetariko bat izan zen. Izan ere, El Cuartel Real egunkariaren egoitzetako bat bertan zegoen.

Aurreko azken bi garai hauetan kokatu behar dugu berriro Euletxarako gotorlekua. Izan ere, bertan, erromatar zantzuen gainera, mendiko zenbait eremu soldaduek XVIII. mendean (Konbentzioaren Gerra) edo XIX. mendean (Napoleonen Gerra edo azken Gerra Karlista) erabili zuten, antzinako lubakien aztarnek adierazten duten bezala^[17].

1844tik 1854ra, liberal moderatuen gobernuaren pean, Tolosa Gipuzkoako hiriburu izendatu zuten, harik eta liberal aurrerakoiak gobernura iritsi eta hiriburutza Donostiara itzuli zen arte^[18] (lehenago Donostia izendatua baitzen hiruburu, besteak beste 1822ko^[19] eta 1833ko ^[20] dekretuetan).

1922an Laskuraingo zabalgunea egiten hasi zen, Gillen Eizagirre udal arkitektoaren diseinuari jarraituz.

1936ko abuztuaren 11ean Espainiako Gerra Zibilaren hasieraldera, abuztuaren lehen egunetan indar frankistak Nafarroa Garaitik Zegamara sartu eta Goierri igaro ostean Tolosa bereganatu zuten, eta handik ordu gutxira Tolosako euskarazko eta euskal kulturari buruzko liburuak erre zituzten. Gatazka horien froga gisa, Euletxara mendia berriz ere protagonista izan zen gudu-zelai gisa 1936ko gerra zibilaren kasu honetan. Zehazki, 1936ko uztailaren 30ean militarrek, falangistek eta erreketeek Leabururi eraso zioten eta Euletxara okupatu zuten^[17].

Frankismoaren garaian, Franco jeneralak 3 bisitaldi egin zituen Tolosara: 1941ean, 1948an eta 1952an. Donostian udan egiten zituen egonaldiak aprobetxatuz egin zituen bisita horiek. Leku guztietan bezalatsu, hemen ere haren irudia gurtzen zen, eta inguruan tokiko agintari zibil, erlijioso eta militarrak biltzen ziren. 1941ean SAM paper-fabrika eta Boinas Elsegui txapel fabrika bisitatu zituen. 1948an Zumardi Handian antolatu Probintziako Nekazaritza eta Abeltzaintza Jardunaldiak inauguratu zituen. 1952an Centro Sanitario Secundario y Clínica Maternal inauguratu zuen, Nafarroa etorbidean, gaur egun Correos, Galtzaundi eta beste hainbaten egoitza den eraikinean.^[21]

Ekonomi jarduera nagusiak zerbitzuetakoak dira, merkataritza eta administrazio-gune garrantzitsua da. Industria (metalaren industria, inprimategiak, zurgintza eta ehungintza) eta eraikuntza ere garrantzitsuak dira. Tolosako ekonomiaren ezaugarri nagusietako bat izan den papergintza, berriz, gainbeheran sartua da guztiz, eta lantegi gehienak itxiak. Lehen sektoreak garrantzi gutxiago du Tolosako bertako ekonomi jardueren artean, baina inguruko herrietako nekazari eta abeltzainen bilgune nagusia da. Lanean ari diren tolosarren % 1 besterik ez dabil sektore honetan; gainerakoak, erdibana ari dira beste bi sektoreetan.

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren % 0,4. Bigarren sektorea % 17,6. Hirugarren sektorea % 73,7. Eraikuntza % 8,3.^[22]

2019an herriak 19.270 biztanle zituen, horietatik % 22,06k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak % 9,38 ziren.^[22]

Tolosako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Tolosako azken hamarkada hauetan ikusten dena da badirudiela biztanleria katramilatuta dagoela 18000-20000 biztanleen artean. Agian, hazkundearen katramilazio honen arrazoiak, batik bat, XXI.mendeari dagokionez, 2008ko krisialdi ekonomiko globalean aurkitzen dira. Izan ere, krisi hark planetako herrialde guztietan ekonomiaren beherakada ikaragarria ekarri zuen, zeinean familia asko eta askoren ahalmen ekonomikoak negatiboki eraginak izan ziren. Kaltetze ekonomiko hark inflazio ikaragarria ekarri zuen (ez bakarrik etxebizitzak erosteko)  eguneroko erosketetan, emantzipazio-prozesuetan.. Bestetik, soldatek, lan-postuek… beherantz egin zuten. Hori dela eta, bikote askok erabakitzen dute seme-alaba asko ez izatea, edo zuzenean seme-alabarik ez izatea, beraien egoera ekonomikoak, lan egoerak eta bestelakoak ez dietelako baimentzen... jaiotza-tasan zuzenki eraginez.^{[erreferentzia behar]}

2003ko maiatzaren 25ean egin ziren udal hauteskundeetan EAJk 7 Zinegotzi lortu zituen, 4 EAk, 2 PPk, 2 PSE-EEk eta 1 EB-Bk. Horren ondorioz, alkate Jokin Bildarratz (EAJ), lehendabiziko alkate tenientea Olatz Peon EAJ eta bigarrengoa Onintza Lasa (EA) hautatu ziren.

2007ko maiatzaren 27ko udal hauteskundeetan, berriz, EAJk lortu zuen gehiengo osoa 9 zinegotzi eskuratu baitzituen, EAk 3, PSE-EEk 2, EB-Aralar koalizioak 2 eta PPk 1. EAE-ANVren zerrendak inpugnatuak izan ziren, baina jasotako boto baliogabeekin 4 zinegotzi eskuratuko zituzkeen. Gobernu Batzordea EAJk eta EAk osatu zuten, eta Jokin Bildarratz bigarrenez alkate izan zen.

2011ko maiatzaren 11n Bilduko Ibai Iriarte alkategaia Tolosako alkate bilakatu zen, Aralar alderdiko Iñaki Irazabalbeitia zinegotziaren babesaz.^[23]

2015eko udal hauteskundeen ondoren, EAJ alderdiko Olatz Peon bihurtu zen alkate.^[24]

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 4.464 boto (8 zinegotzi). EH Bilduk 4.249 boto (8 zinegotzi). PSE-EEk 742 boto (zinegotzi 1). Podemos-IU-Equok 530 boto. PPk 214 boto.^[25] Olatz Peon (EAJ) izendatu zuten alkate bigarrenez.^[26]

Hauek izan dira Tolosako azken alkateak:

Tolosan hitz egiten den euskara gipuzkeraren barne dagoen Tolosaldeko euskarari^[33][34] dagokio. Tolosarekin batera, 28i herrik osatzen dute Tolosaldeko hizkerari dagokion hiztun komunitatea. Eskualdeko berezko hizkera horren erabilera maila probintzia osoko altuenen artean dago.

Batez beste, 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen % 72,3 euskaldunak ziren, % 13,2 ia-euskaldunak eta % 14,5 erdaldunak. Nolanahi ere, euskarari dagokionez, alde handiak daude udalerri jendetsuen eta txikien artean. Ia erabat euskalduntzat har daitezke herririk txikienak. Euskaldun kopururik txikiena zeukan udalerrian ere, Zizurkilen, euskalduntzat zuten beren burua biztanleen % 64k.

Eustaten arabera, 2016an herritarren % 70,94 euskalduna zen.^[22]

Hainbat jaialdi ospatzen dira urtean zehar Tolosan. Besteak beste, Tolosako Abesbatza Lehiaketa, Titirijai Jaialdia, Amalur Jardunaldiak, Eskultur Astea,^[35] Tolosandblues eta bi urtez behin ospatzen den Bonberenea Sutan jaialdia aipa daitezke.

• Tolosako inauteriak

Tolosako inauteriak urtero ospatzen diren festak dira eta inauteri gehienetan bezala, Pazkoa da erreferentzia data zehazteko. Tolosan ematen den gertaera sozial eta kultural garrantzitsuena da.^[36]

• Tolosako San Joanak

Udako solstizioaren eta Joan Bataiatzailearen egunaren inguruan ospatzen diren festak dira.^[37] Festetako elementu batzuk Ekainak 23ko San Joan sua, eta Ekainak 24ko Udal agintarien segizioa, prozesioa, Bordondantza eta Eskopetarien konpainiak dira besteak beste.

Tolosak ere musikari dagokionez bere pertsonai eta talde ezagunak ditu.

• Felipe Gorriti Osanbela ^[38](Tolosa 1839-1896) Musikari eta musikagile bikainen maisu ospetsu eta aholkulari izan zen. Jaiotzez Huarte arakildarra izan arren 1867tik Tolosan gauzatu zuen bere obra eskerga guztia. Andra Mari kaperako maisu, organojole famatua, Udal-banda eta Akademiako zuzendari eta hirurehunen bat musika konposizioren egile. Hauetatik eduki erlijiosozkoak azpimarra daitezke: mezak, miserereak, moteteak... Konposizio alorrean nazioarteko zazpi sari lortu zituen. Tolosako herriak eskertu nahiz, Plaza bati bere izena jarri zion.

• Eduardo Mokoroa Arbilla^[38] (Tolosa 1867-1959) Musikagile, organista eta kapera-maisu. Gorritiren dizipulu gogokoa eta bere obraren jarraitzaile jaioa. 1886ean Udal-banda eta Akademiako zuzendari, Andra Mari Kaperako maisu, organo eskola baten sortzailea eta organista ospetsua izan zen. Belgikan bi aldiz saritutako musikagilea, ehunen bat obra erlijioso, profano eta operistiko sortu zituen. 1910ean Tolosako Orfeoia sortu zuen. Udalak seme kuttun izendatu zuen eta Rondilla kalean bere bustoa ezarri zuen lorategi txiki batean. Donostiako Orfeoiak, ohorezko zuzendari izendatu zuen eta Alfonso X Jakitunaren Gurutzea ere badauka.

• Ignacio Mokoroa Danborenea ^[38](Tolosa 1902-1979). Aurrekoaren semea. Organista eta musikagilea. 21 urte dituenean, Madrileko San José Elizako eta Real Cinemako organojole izendatzen dute, 1953ean, Tolosako Andra Mari elizako organista postua lortu zuen. Musika erlijioso eta profanoaren egile. Errotaria eta Nere Maitena, preziatzen den abesbatzak bere errepertorioan dauzkan obrak dira.

• Gloria Vignau de Duñabeitia ^[38](Tolosa, 1902- XXXX) Piano jolea izan zen eta Pedro Gorostola, Conchita Superviva eta Mº Angeles Plariagarekin batera ibili zen atzerrira egindako ibilaldietan. Donostiako Musika Kulturako Elkarteko lehendakaria izan zen.

• Javier Bello-Portu^[38] Orkestra zuzendari, konpositore eta musikologo. Mokoroa anaien jarraitzaile, 1943an Felipe Gorritei Eskolania fundatu eta bere lehen zuzendari izan zen. Easo korua, Donostiako kontserbatorioko Orkestra eta 1963tik Iruñeko Santa Zezili Orkestra zuzendu izan ditu ere. Pays Basque, Aoulé eta Llanto por Martin Zalakain de Urbia kantak konposatu ditu. Juan Ignacio Uria Epelderekin batera, Loiolako Musika Erromantikoko Nazioarteko Jaialdiaren sustatzailea izan zen.

• Juan Azaldegi Rezola^[38] (Tolosa 1924- Bartzelona 2014). Inazio Mokoroaren ikasle eta Felipe Gorriti Eskolaniaren zuzendari ordea. 1955an Sydneyko ST. Mary`s koruaren zuzendaria, 1957an Sydneyko Philarmonic Orquestraren zuzendari. 19759an Adelaide Philarmonic Societyren zuzendari eta 1970n Australiatik itzuli zen musika jardueretatik erretiratua.

• Carmen Okariz Alvarez ^[38](Tolosa 1927-XXXX) Piano irakasle eta kontzertista. Armonia Inazio Mokoroarekin ikasi zuen. 13 urterekin piano-irakasle karrera amaierako lehen saria lortu zuen. Ber ahots konposizioetatik Pájaro prisionero, Sueño, Nada y Al viento nocturno azpimarragarrienak dira. Kontzertu ugari eman ditu.

• Salustiano Balza Eguren^[38] (Tolosa 1934-1984) Mokoroatarren ikasle eta Santa Maria elizakoko organista. Oinkari koruaren zuzendaria eta piano irakaslea Udal Musika akademian.

• Ainhoa Arteta (1964) opera abeslaria
• Bide Ertzean
• Deabruak Teilatuetan
• Desordutan
• Bonberenea txaranga
• Glaukoma
• Tolosako Musika Banda

• Galtzaundi Euskara Elkartea
• Tolosako Ekinbide Etxea /CIT

• Tolosako babarruna

• Felipe Gorriti Osanbela ^[38](1839-1896) Musikari eta musikagile bikainen maisua

• Eduardo Mokoroa Arbilla ^[38] (1867-1959) Musikagile, organista eta kapera-maisua.

• Ignacio Mokoroa Danborenea ^[38](1902-1979). Organista eta musikagilea.

• Gloria Vignau de Duñabeitia ^[38](1902- ?) Piano jole, Donostiako Musika Kulturako Elkarteko lehendakaria.

• Javier Bello-Portu^[38]

• Juan Azaldegi Rezola ^[38] (1924- Bartzelona 2014) orkrestra zuzendaria.

• Carmen Okariz Alvarez ^[38](1927-?) Piano irakasle eta kontzertista.
• Jose Mari Gorrotxategi Pikasarri (1929 - 2019), gozogile, ikerlari, kultur hedatzailea

• Salustiano Balza Eguren^[38] (1934-1984) Mokoroatarren ikasle eta Santa Maria elizakoko organista.
• Anjeles Iztueta Azkue (1954) matematikaria eta hezkuntza sailburu ohia Eusko Jaurlaritzan
• Martxelo Otamendi Egiguren (1957), Euskaldunon Egunkariaren eta Berria-ren zuzendaria, konpromisoan oin hartutako kazetaria.

• Ainhoa Arteta (1964) opera abeslaria

• Gregorio Hombrados Oñatibia
• Juanito Lope
• Matxin Labaien Sansinenea

• José Llanos Aramburu

• José Luis Longaron

• Iñaki Epelde Mundiñano (Tolosa 1958-2013)
• Arantxa Orbegozo (Txitxi)

• Antonio Mº Labaien Toledo

• Jose Mª Iturralde Uria
• Arantxa Iturbe
• Karlos Linazasoro

• Periko Alonso
• Xabi Alonso
• Edurne Pasaban
• Lara Arruabarrena

• Mattin Aiestaran (1991) arkeologoa, Irulegiko eskua aurkitu zuen taldekoa

• Otsabio-Zarateko Estazio Megalitikoa
• Aldundiaren jauregia (XIX. mendea). Triangelu plazan dago. Barrenatxoenea edo Portaletxe etxearen orubean dago eraikia, estilo Neoklasiko isabelinoan, eta laukizuzen luzanga da oinplanoaren forma. Antzinako harresiaren lerroari jarraituz eraikita dago, eta, beraz, fatxada alde zaharreko kaleekiko perpendikularra du eraikin honek. 80ko hamarkadan goitik behera berritu zuten, kultur etxea izan zedin (Antonio Maria Labaien Kultur Etxea da). 1844 eta 1854 artean Gipuzkoako Foru Aldundiaren egoitza izan zen.
• Andia dorrea: kale nagusiko 17 zk.-n dago. Gaur egun, Erdi Aroko eraikinetik, zimenduez gain, armarria eta bi gargola gelditzen dira. Domenjón González de Andia, —ezizenez "Gipuzkoako Erregea"—, bizi izan zen han.
• Aranburu jauregia (XVII. mendea), barroko estilokoa. Eraikin irregularra da, eta lau isurkiko teilatua du. Aurrealdeko fatxada apaindura gutxikoa da. Miguel Aranburu legelariaren armarria du (Gipuzkoako foruen bilduma idatzi zuen, 1697an).
• Arrameleko San Joan Kapera (1850): arramele auzoan, estilo neoklasikoan dago egina.
• Atodo jauregia (XVI. mendea). kale Nagusian, 35 zk.-n. Estilo errenazentistakoa, handia, eta fatxada, harlanduz egina, harburu zizelkatuek eusten dioten aleroi bikoitzez babestua dago. Eskuz landutako burdinazko balkoi ederrak ditu oin nagusian, eta azken oinean arku beheratuek osatutako hogei zulo simetriko. Armarri artistikoa: bi haur postura panpoxean, arrapala-lehoi bat erakusten dutela. Fermin Atodo konde palatinoaren jaiotetxea da. Hura Tolosako tertzioen kapitaina izan zen 1558an, eta Erroman Filipe II.aren enbaxadore.

   

• Berdura plaza (1899). Tolosako azokaren kokalekuetako bat. Alde Zaharrean dago. Estalduraren egitura burdinazkoa da, eta gaina kristalezkoa du. Barazkien, loreen eta landareen azoka da.
• Bonberenea etxe okupatua, musika kontzertu ugari eta mota askotako kultur ekintzak burutu ohi dira.
• Corpus Christi eliza: kondeko aldaparen eta Sakramentinoen aldaparen artean dagoen eliza.
• Errota: Santa Maria elizaren alboan dagoen XIV. mendeko errota da. Gaur egun haur-liburutegia eta taberna da.
• Gaztelako atea. Triangelu plazan dagoen sarrera-arkua handia da, eta kokatua dago Erdi Aroaz geroztik harresian Tolosatik Gaztela aldera joateko atea zegoen leku berean.
• Idiakez jauregia (XVII. mendea), barroko estilokoa, eta oinplano zatikatu eta interesgarria duena. Bertan bizi izan zen Felix Maria Samaniego idazle alegialari guardiarra, 1775. urtean hiriko alkate izendatu zutenean.
• Iturriza jauregia, XVI. mende bukaerakoa.
• Kultur Etxea (XIX. mendekoa). Laukizuzen luzexka itxurako oina du eta garai bateko harresien lekuan dago. Horren ondorioz, Alde Zaharreko Arostegieta eta Errementeri kaleen hegoalderako bidea mozten du. Berpizkunde isabeldar estilokoa, laurogeiko hamarkadan guztiz berritua izan zen Kultur Etxea egiteko asmotan. 1844–1854 bitartean Gipuzkoako Diputazioaren egoitza izan zen.
• Justizia jauregia edo Topic (1853): Euskal Herria plazak lauki arkupedunaren alde bat betetzen du eta alde bakoitzak 50 metro ditu. Estilo neoklasikoa du plaza guztiak, eta jauregia banandu ezina bada ere, ikusgarriagoa da material hobeak, eta inguruko etxeak ez bezala, bi solairu baititu, hiru eduki beharrean. Ataria arkupeduna da, beheko oinean kare-harrizko harlanduz dago egina fatxada. Unanue eta Eskoriatza bertako arkitektoak dira egileak. Epaitegi horretako kartzelan konposatu zuen Jose Maria Iparragirre koblariak amaren omenezko "Nere amak baleki" zortziko hunkigarria. 2009. urtetik aurrera, Topic, Tolosako nazioarteko txotxongilo zentroaren eta Tolosako Ekinbide Etxearen egoitza da. Europa osoan txotxongilo artearentzat zentro integral bakarra.
• Gipuzkoako Artxibo Orokorra: 1904an Kortazar arkitektoak eraikia, Gipuzkoa osoan hormigoiz eraiki zen lehenbiziko eraikinetako bat izan zen. Jada XVI. mendetik aurrera Tolosa udalerria Probintzia Artxibategiaren egoitza zen, aurretik elizan zegoen
• Gorrotxategi museoa: XIV. eta XIX. mendeen artean gozogintzan erabiltzen zituzten lan teknikak ikusgai daude.
• Lapaza etxea: XVIII. mendeko eraikina da.
• Naparzubia: Erdi Arotik Tolosatik Nafarrora joateko edota etortzeko erabili izan den zubia.
• Plaza Berria: XVIII. mendean Tolosako Alde Zaharran eratutako plaza da.
• San Frantzisko eliza eta komentua: Gaztelara zihoan antzinako Errege Bidean dago. Oinplano basilikala du eta 1676 urtealdera Nikolas Zumeta eta Agustin Lizarragak eraiki zuten. Bertako aldaree nagusiko erretaula eta Antiatarren kapera nabarmentzekoak dira.
• Santa Klara komentua eta eliza: klarisatar mojen XVIII. mendeko zenobio barrokoa. Urreztatutako txurrigeratar-rokoko erretaula nagusia du.
• Santa Maria eliza: gaur egungo eraikina XVIII. mendekoa da eta 1.630 m²-ko azalera du. Antzinako eraikina 1503ko suteak kaltetu eta diru falta zela eta, 1548. urterarte ezin izan zitzaien berreraikitze lanei ekin. 1761an Martin Karrerak gaur egungo aurrealda eraiki zuen. XIX. mendean Silvestre Pérezek eraldaketa neoklasikoak gehitu zizkion.
• San Migel eliza: Aldaba auzoan dagoen eliza.
• Triangelu plaza: Tolosako bizitza sozialaren erdigunea, bertan urtero Ostegun Gizen egunez Tolosako inauteriei hasiera ematen zaie.
• Tolosako zezen plaza: 1903ko ekainaren 24an inauguratua. Egun hartan Bombita zezenlariak toreatzea espero zen baina Bonarillo eta Guerreritok ordezkatu zuten.
• Tolosako udaletxea: 1657–1672 artean eraikitako barroko estiloko ateztatuko behe solairua eta burdin landuzko balkoiak dituen eraikina. Juan Arburola harginaren lana da.
• Uzturreko dorrea. 1846ko urriaren 5ean martxan jarria, Madril-Irun ibilbideko telegrafo optikoa da, Gaztelako Telegrafo optikoaren ibilbidean kokatua dago. Ibilbide honetan horrelako 52 dorre existitu ziren, uzturrekoa izanik biziraunduenetariko bat.
• Zerkausia: Tolosako eraikin eta ikur herrikoi nabarmenetakoa, 1899–1900 artean Juan Alejandro Mujika arkitektoak proiektatu zuen.
• San Blas ermita: Tolosako San Blas auzoan aurkitzen den ermita bat da, Amarotz auzotik gora habiatuta. Ermita txiki bat da baina zeresan handia duena herrian, San Blas-eko festak ospatzen dira bertan, famatuak diren erroskilak salduz.

   

Gaur egun Tolosa udalerriaren lursailetan 37 zubi daude, 4 multzotan banatuak zeharkatzen dituzten ibai eta erreken arabera: Oria ibaia, Elduaien erreka, Araxes ibaia eta Albiztur erreka.

Antzinakoenak eta historikoki garrantzitsuenak Arrameleko zubia eta Naparzubia dira, Erdi Aroan jatorria baidute. Gaur egun berrigoak diren Armeria zubia, Zubiberria, Berazubiko zubia, Norvegiarren zubia eta Irurramendiko edo SAMeko zubiak ere udalerriaren erdiguneko egunerokotasunean berebiziko garrantzia dute.

• Euskal Herri plazako arte abstraktua. Euskal Herriko plazako sabaietan Artista desberdineko margoak daude.
• Felipe Dugiols monumentua. San Frantzisko etorbidean dago eta Juan Lopek egin du.
• Elkarri begira. San Frantzisko pasealekuan dago eta Alberto Letamendik egindako obra lana da.
• Goldea Tolosako Emeterio Arrese kalean dago eta Nestor Basterretxea egin du
• Haizean Trinkete plazan dago eta Jose Ramon Andak egin du.
• Biloba eta amona Ibarrako baratzean. Grafiti hau Ibarrako autobiako zutabe batetan dago. Hau Nexgraffek egina da.
• Kantu Ixila IX. Zabalarreta parkean dago eta Koldobika Jauregik egin du.
• Lizardiren lehioa. Txillidaren obra hau Santa Mariaren ondoan dao
• Errementari kaleko murala. Errementari kalean dagoen margo lan bat da, Tolosako erraldoi eta buruhaundi batzuk agertzen dira. Iñaki Moyuak egina da.
• Oria Ibaia eskultura. Oria Ibaia eskultura Iñaki Olazabelk egindakoa 2006ean
• Oroimenaren gaztelua. San Frantzisko pasealekuan dago artxibo parean eta Recardo Ugartek egina da.
• Plaza berriko kioskoa
• San Jose de Calasanz eskultura Herrikide Eskolapioak Ikastetxearen sarreran dago eta Jesus Ruizek egina da.
• Ilargia (Sputnik). Eskultura hau Sputnik etxeen atzekaldean dago eta NIcolas Castro Sastre eskultoreak egina da.
• Dantxariak. Eskultura hau zezen plaza ondoan kokatzen da Juanito Lopek egina 1976ean.
• Zezena eta arlekina. Eskultura zezen plaza parean kokatzen da eta Tomas Hernandez Mendizabalek egina da.
• The Letter Grafitia Ibarrako zubiaren azpian dago kokatuta eta Marat Danylianek egin zuen.
• Amaiurreko batailaren eskultura. Tolosako amaiur parkean dago kokatuta. Bere egilea ez da ezagutzen.
• Atahuts Triangelu plazan aurkitzen da eta Jorge Oteizak egin zuen.
• Baloia eskultura (Tolosa CF 100 urte). Berazubi plazan dagoen eskultura da eta Guillermo olmok egin du.
• Berazubiko Murala Berazubiko Murala, Berazubiko estadioaren pareta batean dago eta Berazubiko auzoak egin zuen.
• Betidanik. Nisa Goibururen arte lan hau Iñaki Epelderen omenez egindakoa da.

Eskultura guztiak ikusteko ibilbide bat egin nahi baduzu, Wikiloc-eko ondoren ibilbidea egin dezakezu: "Tolosako arte lanak - kultura ondarea"

• Zabalarreta. Zabalarretako parkea lorategi pribatu bat zen XIX. mendearen erdialdera. Ladislao Zabala Salazar, Villafuertesko kondearen semea, Gipuzkoako ahaldun nagusi eta Tolosako alkate izandakoa 1874an, Victoria de Larreta andrearekin ezkondu zen. Finka bat sortu zuten eta bi abizenak lotuta jarri zioten izena jabetzari; basetxea eta zuhaiztia zeuzkaten. Trazaduragatik eta dauden espezie anitz eta garrantzitsuengatik, Zabalarretakoa da herriko parke nagusienetako bat. Erabilera publikoa 1980an eman zitzaion eta, etxebizitza berriak eraiki zituztenean, erabaki zuten parkearen jatorrizko osaerari eustea eta berdegunea parke eta lorategiak zaintzeko udal zerbitzuan sartzea. parkean zuhaitz handiak eta zelaiak dira nagusi. Zuhaitzei dagokienez, garrantzitsuenak dira Atlaseko bi zedroak (Libanotik ekarritako hazi batetik sortuak dira eta 40 metor inguru dauzkate) eta indigaztainondoak. Zabalarretako parkeko zedroak dira Tolosako zuhaitzik zaharrenak: 165 urte inguru dauzkate. Zedro horiek zuhaitz biblikoak dira, jatorriz Turkia, Siria eta Libanokoak (Libanoko banderak zedro bat dauka).
• Zumardiaundia. Dokumentu batzuen arabera, 1618. urtetik 1622. urtera Igarondo burdinola eta errota zeuden lekuan behin baino gehiagoan hartu zuten esku, Elduain ibaiko terraza batean: muino bat kendu zuten, lurra lautzeko, eta intxaurrondo baso bat moztu zuten, 50 lizar, makal eta zumar jaratzeko, lerrokatuta. hala, harresiz kanpoko eremu bat moldatu zuten, udaran jendea ibil zedin. zumardiaundia asko aldatu da historian, hirigintza eta zuhaitz aletik: independentziaren gerraren ondoren berraldatu egin behar izan zuten goitik behera, frantsesen zaldiek zuhaitzen azala txikitu zutelako; 1844an, Tolosa Gipuzkoako hiriburu izendatu zutenean, hobetu eta handitu egin zuten; eta 1849. eta 1853. urteen artean izan zen handien: 17.880 m2.
• Elosegi Parkea. Zedro, altzifre, haritz, pago eta ezki baso bat da, muxar, saguzar eta hainbat urlehortar eta zomorroren babeslekua. Pierre Ducasse paisajista frantses ospetsuak diseinatutako lorategi baten goiko aldea zen; lorategi haren zenbait elementu ikusgai dauzkagu oraindik ere: urmael bat, bide bihurriak, glorietak, bi iturri, bi minarete eta haitzulo bat. Lorategia San Frantzisko pasealekuan XIX. mende amaieran eraikitako Maritxo-Enea jauregitxoari zegokion; etxea La Casualidad txapel fabrika sortu zuen Elosegi familiarena zen.
• Iuarramendi. Iurramendiko oinetxean, arbustuz inguratutako zelaietan paseatzerakoan, utzi irudimenari hegan egiten. Muino hori lurraldeko leinu zaharrenaren kokaleku izan zen. Handik jaitsi zen 1212an Joanes de Jurramendi, zaldi gainean, Navas de Tolosako batailan Nafarroako erregeen tropekin borroka egiteko prest. Urte batzuk geroago haren biloba Catalina atera zen handik, dotore-dotore jantzita, Joan de idiakezekin ezkontzeko. Senar-emazte horien seme izan zen Alonso de Idiakez, Carlos V. erregearen idazkaria.

   

Tolosako Ingurumen Zentroa 1994an jarri zuten martxan, Zuloaga Txiki Ingurumen Eskola izenarekin. Ordudanik, jarduerak dibertsifikatu egin dituzte, baina eutsi egin diote eramangarritasunaren aldeko konpromisoari; gainera, arreta berezia eskaintzen diete Tolosako eta Tolosaldeko biztanleei. Alde horretatik, helburu nagusiaren lema da "orokorrean pentsatu eta tokan jardun". Gauzak horrela, ekiteko heztea da zentroaren nortasunaren ardatza.

Zehazki, eskolaren helburuak hauek dira: ingurumenaren alde jarduteko premiaz jendea jabearaztea, eskola umeentzako hezkuntza programak egitea, herritarrei gaur egungo ingurumen gaien berri ematea eta Tolosaldea ingurumen aldetik erreferente izatea.

a) Hernio Gatzume KBE^[39]

Asteasu (Andazarrate), Larraul, Alkiza, Hernialde, Tolosa (Aldaba eta Urkizutik), Albiztur eta Bidania-Goiatz. Toki hauetatik gertura daiteke Hernio Gatzumeko KBE-ra.

Hernioko mendigunea ere oparoa da historia, usadio eta kondaira kontuetan. Gune natural zoragarri hori mendizale eta txangozale askoren topalekua da. Gailur ezagunenak Ernio (1.075 m.), Mako (1.066 m.), Uraitz (1.018 m.) eta Erniozabal (1.018 m.) dira. Mendi lerro berean, Intxur (765 m.) izeneko tontorrean, Burdin Aroko defentsarako barruti baten aztarnak geratzen dira. Gailurretatik gertuago Mendikuteko (803 m.) gotorlekua dago, XI–XII. mendeen artean eraikia. Gotorlekua eta ondoko kobazuloa hainbat kondairaren eszenatoki dira.

b) Aralarko Parke Naturala^[40]

Aralarreko parkea magikoa eta esanguratsua da. Kare harrizko mendiguneak, ibaiak eta errekastoak, landaretza eta fauna aberatsa, mitoak eta kondairak, hura dena ikustean bisitariak liluratuak geratzen dira. Altuera, zabalera, lurzoruaren erabilera eta balio naturalei dagokienez Aralar mendigune gailurrak zapaltzeko, ordea, eskarmentu pixka bat behar da. Tontor guztien artean, Txindokiko silueta nabarmentzen da (1.346 m.) Euskal herriko tontor ezagunenetako bat inondik ere.

Mendigunearen erdialdea larrerako erabiltzen da. Bertan dabilen aziendari dagokionez, inguruan pilatzen diren monumentu megalitikoen kopuru nabarmena ikusi besterik ez dago hori horrela izan dela baieztatzeko: dolmenak, tumuluak, mairu-baratzeak eta menhirrak.

c) Araxes ibaia KBE (Natura 2000 Sarea)^[41]

Ibai hau Nafarroan jaiotzen da, Beteluko herrigunetik gertu. Harana Aralar mendilerroaren eta Uli-Orexa mendien artean dago sartaldean, Gipuzkoan. Hirigune txikiak biltzen ditu, populazio sakabanatuarekin eta landa-giro nabarmenarekin. Azpiegitura handirik ez dagoenez, industriak eta hirigune handiak azken zatietan bakarrik agertzen baitira, balio ekologiko handiko haran bat eratzen da, Araxes ibaia bera ardatz duena.

Ibarreko egungo landaredian baso-paisaia da nagusi, landaretza naturaleko orban ugari baitaude: pagadiak dira nagusi goiko aldeetan eta laiotzako mazeletan, hariztiak eta hostozabalen baso mistoak tarteko altitudekoetan, eta artadi kantauriarra kota txikietan eta eguteretan. Koniferoen baso-landaketak ere ugariak dira, bailara osoan sakabanatuta dauden masen itxurakoak; aldiz, belardiak eta larreak nagusi dira biztanleguneetatik gertu eta behealdean. Araxes ibaiaren ibilguari berari dagokionez, ibaiertzeko landaredi naturalean sahats-oihanpe ugariko haltzadiak dira nagusi. Pagadiak eta hostozabalen baso mistoak laiotzetako haltzadiekin lotzen dira; artadiak eta gailurreko baso mistoak, berriz, eguteretan eta ibaiak zeharkatzen dituen kareharrizko paredoietan. Era berean, landa-eremu batzuek landazabal atlantiko izaera ematen diote paisaiari. Eta ez ditzagun ahaztu kultura-ondarearen elementu arkeologikoak, eraikuntzakoak eta immaterialak, bi haranetan presentzia nabarmena dutenak eta paisaia-animaliak testuinguru osoenean eratzen laguntzen dutenak ^[43].

• Paisaia: haraneko paisaia ur-ibilguek kareharrizko arrokak nagusi diren erliebe menditsu baten gainean egiten duten higadura indartsuak markatzen du. Paisaia natural horri gehitu beharko litzaizkioke leku horretako biztanleen ahaleginak, beren baliabide naturalak etengabe aprobetxatzeko, ingurunearen zailtasun eta mugekin borrokan: aldizkako uholdeak, giro hezea eta argi gutxikoa, malda eta arrokatasunarekin lotutako ezegonkortasuna, eta abar.
• Kalitatea eta garrantzia: "Araxes Ibaia/Río Araxes" KBEak fauna- eta flora-balio eta -interes handiko enklabeak ditu. Bertan, Europar Batasunaren Intereseko Habitatak daude, hala nola haltzadiak eta lizardiak; intereseko arrain-komunitate bat du (Habitatei buruzko Zuzentarauaren II. eranskinean eta Biodibertsitateari buruzko 42/2007 Legean^[44] jasotako espezieekin), hala nola loina edo madrilla (Parachondrostoma miegii) eta EAEko fauna mehatxatuaren katalogoan sartutako fauna-espezieen^[45] populazioak, bereziki interes bereziko eremua delako espezie horientzat, hala nola Bisoi europarra (Mustela lutreola) eta Desman piriniarra (Galemys pyrenaicus).

• Kalteberatasuna: ibaiaren behealdean badira industria batzuk, batez ere paper-fabrikak (antzinako Araxes paper-fabrika), aldian-aldian ibaira isurketak egiten dituztenak; horrek indize biologikoak galtzea eta arrain-faunaren komunitatea sinplifikatzea dakar. Araxesen ibilguaren estutasunak eta harkaiztasunak, ur-emariaren gorabeherekin batera, ibaia ibai-komunikaziorako bide gisa aprobetxatzea eragotzi dute. Aldiz, aprobetxamendu hidroelektrikoa ahalbidetu dute, presa, ubide eta zentral txiki gisa. Ur horien izaera kementsuak ere mesede egin die arrain-jarduerei, eta, horregatik, hainbat arrantza-barruti eratu dira, amuarrain arrunta harrapatzea (Salmo trutta morpha fario) ardatz hartuta, eta amuarrain ostadarrarekin (Oncorhynchus mykiss) birpopulatzeak egiten dira, Gipuzkoako arrantzaleen artean tradizio handiko ibai-eremua eratuz.

d) Albizturko Douglas Izeia

Izeia aurkitzen den lekura iristeko, Tolosatik Azpeitira doan bidea hartu behar da. Intxur-alde izeneko etxeraino iritsi eta ezkerretara ateratzen den hormigoizko bidea hartu. Mendi magaletik gora 20 minutu ibili ondoren, oinezkoentzako bidezidor bat ikusiko dugu, eta bidexka horren amaieran, aipatutako Douglas izeia aurkituko dugu.

Zuhaitz hau izei multzo baten erdian kokatua da, baina 20 inguru dira bere tamainarengatik bereizten direnak. Erreka baten aldamenean kokatua den zuhaitz dotore honek 55 metroko altuera du, 16 solairuko etxe baten altuera, alegia. Bere enborra ere izugarria da, besoak zabaldutako bi pertsonen artean ere ezin baita erabat inguratu.

e) Imazen Pagoa (Altzo)^[46]

Altzoko pagoa izen bereko udalerriaren lursailetan dagoen pago bat da. Pago arrunt (Fagus sylvatica) espezieko zuhaitza da. Gaur egun itxura bikaina du: 1,30 metroko enbor perimetroa du, 22,73 metroko garaiera, 28,51 metroko adaburua, eta 2015eko azaroaren 16an 180 urteko adina zuen. Enbor anitzeko zuhaitza izan litekeela uste da.

Kokagunea, herrigunetik kanpo dago, mendian, Gaztaina-Motzeta basoan eta jabetza pribatuko lursailean, Oiarbide baserritik 150 metrora. Itsas mailatik 381,711 metroko garaieran dago.

Historia, 1836an Manuel Antonio Imatz bertsolariak landatua izan zen, alegia ezkondu zen urtean bertan. Bertsolariak leku hau bere jabetzako sagastia eta kisutegia zeudelako hautatu zuen. Imaz gizon fina zen. 1967an Antonio Zabala tolosar jesuitak Diario Vasco egunkarian pago honi buruzko artikulua idaztean, honakoa aipatu zuen:

Zabalaren ustez «Imazek pago hau bere bizitza eta bizilekuaren ikur gisa maitatu zuen». Bestalde, Zabala iraganeko sagastiak pinudi bilakatu izanaz ere kexatu zen.

Imaz bertsolariak zuhaitza asko maite zuen, haren enborra maiz neurtzeko adina. Horretarako, garaiko usadiozko bere gerriko luzea kendu eta haretxekin enborra neurtzen omen zuen, ondoren etxera joan, eta bertan zuen neurri handiko barrika baten neurriekin parekatuz, zuhaitza zenbat zentimetro handitu zen jakitea lortzen zuen.

Pagoa kimatua izan zen, Imaz bizi zela edo ondoren izan zen ez da jakiten, eta, ondorioz, barnetik usteltzen hasi zen. Orduan, Zabalak zioenez, "bertsolariaren bilobak zuhaitzaren adaburura igo eta tartea harriz eta lurrez bete zuten. Eta pagoa, eskerturik, goitik osatutako zauri bat balitz bezala itxi omen zen".

Kirmen Uribe ondarroar idazle eta olerkariak ere ohoretu zuen bere «Bitartean heldu eskutik» liburuan, «Pagoa» izeneko olerkian.

f) Uzturre^[47]

Uzturre mendia Gipuzkoan dago, Tolosaldean hain zuzen ere. Uzturrek 730 metroko garaiera du. 43° 09′ 19″ N, 2° 02′ 46″ W.

Uzturre mendirako ibilbidean zehar nahiz gailurretik goza daitekeen paisaia ederrarengatik ospetsua da Tolosa.

•   Charleville-Mézières (Frantzia)
•   Bondoufle (Frantzia)
•   Uztaritze (Lapurdi)

• Linazasoro, Iñaki. (1980). Historia y guía de Tolosa. Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa ISBN 84-7231-549-5. PMC 8493535. (Noiz kontsultatua: 2021-05-14).

• Tolosa Okzitania
• Anjeles Iztueta Azkue

• Tolosako albisteak Atarian
• Tolosako Udalaren webgunea
• Tolosaldeari buruzko webgunea
• Federico de Zavala eta Juan Garmendia Larrañaga (itzultzailea: Jon Urrutia): Tolosa hiriko monografia historikoa, Donostia, Eusko Ikaskuntza, 2007.
• Garmendia Larrañaga, Juan: Tolosa zahar-berriak. Sobre el ayer de Tolosa. Tolosa: Tolosako udala, 2004.
• Pablo Gorosabel: Bosquejo de las antigüedades, gobierno, administración y otras cosas notables de la villa de Tolosa, Ingeba. Gipuzkoako Klasikoak.
• Irma Goikoetxea Gazpio eta Juan Inazio Elosegi Aldasoro: Tolosako leku izenak + Tolosako baserri guztien argazkiak. Tolosa: Udala, 2006. Hemen eskuragarri.
• Tolosako nazioarteko txontxogilo zentroa