Ilirski ratovi

Ilirski ratovi su vojni sukobi između Ilirskog (Ardijejskog) kraljevstva i Rimskog Carstva trajali su od 229. p. n. e. do 168. p. n. e.. Počeli su sprječavanjem piratskih napade na grčke i rimske trgovačke brodove po Jadranskom moru, a završili su se padom Ilirskog kraljevstva i priključenjem rimskoj državi.

Opadanje moći Epirskog kraljevstva poslije smrti Aleksandra, epirskog kralja i Pirovog sina, dalo je priliku Agronu da izgradi zavidnu moć od epirske obale do dalmatinskih ostrva (posebno Vis), gdje su se nalazila grčka naselja. Središte njegovog kraljevstva bilo je u današnjem Risnu (Rizzon), Boka kotorska, koji je od ranije bio Ardijejsko središte. Tek će kasniji kraljevi prijesto prenijeti u Skadar.^[1]

Važan poticaj Agronu bilo je njegovo savezništvo sa kraljem Demetrijem II Makedonskim, pa si Iliri i Makedonci po prvi put našli zajedničke interese i približile se jedna drugoj. I prije ovog savezništva Iliri su, na vlastitu inicijativu, pljačkali po obalama Jonskog mora, čime su i privukli pažnju makedonskog kralja. Ovo pokazuje da su Iliri, u vremenu od Mitila, razvili svoju pomorsku silu, i da se težište države u nekoliko decenija, iz unutrašnjosti trajno prebacilo na jadransko primorje.^[2]

Za savezništvo protiv Dardanaca Agron je dobio slobodu plovidbe po jadranskoj obali. Iliri su pomogli sa flotom i u jedno borbi sa Etolcima kod grada Mediona i nanijeli im veliku štetu. Dok je Agron slavio prvu pobjedu protiv regularne grčke vojske, nakon čega je i umro od pića, njegova druga žena Teuta poslala je brodove u pljačku po moru pod vodstvom Agronovog brata Skerdilaidesa i budućeg kralja. Upali su u glavni grad Epira, razorili ga i preuzeli kontrolu. Istovremeno su napali i nekoliko Italskih trgovaca, ne prezajući ni od ubistava.

Ilirske racije u to vrijeme odvijale su se duž čitave zapadne obale Grčke. Glavna baza za pljačkanje bila je na obali Elida i Mesenija. U literaturi se navode neka njihova lukavstva i i drskost. Usidrilili bi se u blizini grada i započinjali razgovor o trgovini sa stanovnicima. Kad bi sve sumnje nestale, iliri bi doveli jedan broj muškaraca i žena na svoj brod i uputili se prema moru.

Drugi trik bio je zaustavljanje broda uz gradsku kapiju, navodno tražeći vodu. U pravom trenutku bi onesposobili stražu i upadali u grad.

Najčešče su u borbi koristili taktiku zabijanja svojih lakših brodica u veće i brže neprijateljske, čime su ih onesposobljavali, nakon čega bi pobjegli rezervnim brodom.^[3]

Prvi ilirski rat protiv Rima, pripada onom periodu rimske historirije, kada su se sa Kartaginom borili za prevlast na Sredozemlju. Da bi obezbijedili jadransku obalu Italije podigli su u Brindiziju koloniju.

Rat je trajao od 229. p. n. e. do 228. p. n. e. tokom kog se sukobila kraljica Teuta (regentkinja pastorka Pineusa) protiv rimskog konzula Lucija Postumija. Spor je izbio uskoro nakon Agronove smrti (231/230. g. pr. n. e.), a povod mu je bilo gusarenje Ilira po Jonskom i Jadranskom moru, te pljačkanje italskih i savezničkih grčkih naseobina.

Pod kraljem Agronom došlo je do uspona Ardijejskog kraljevstva i transformacije u pomorsku državu.^[4] Tada dolazi i do savezništva Makedonaca i Ilira. Istovremeno Epirska država bila je u propadanju, što su koristili Grci i Makedonci. U sukobima u Epiru 231. god. pne, pojavljuju se i Iliri na makedonskoj strani. U bitki kod Mediona porazili su grčke etolske snage, opustošili područje i vratili se sa bogatim plijenom. Agron je proslavio pobjedu, ali je podlegao od prevelikog pića.^[5]

Njegova udovica i nasljednica Teuta 230. god. pne poslala je marnaricu i vojsku u pljačku na Peloponez (Elida i Mesenija). U povratku su zauzeli Foiniku u Epiru, koja je bila najbogatije mjesto u Epiru i središte trgovine sa Italijom. Za vrijeme njihove okupacije Foinike, povremeno su napadali italijanske trgovačke brodove, među kojima i one iz Brindizija. Rimski Senat je neko vrijeme ignorisao optužbe protiv Ilira za piratstvo, da bi poslije optužbi iz Foinike poslao izaslanstvo Teuti, koje su vodili braća L. and C. Korunkanius. Našli su je dok je slavila osvajanje grčke kolonije na Visu, posljednje koja nije bila u okviru Ilirske kraljevine.

Na zahtjev da prekine piratska djelovanja, Teuta je odgovorila (Polybie):

Ilirskom kralju zakon (običajno pravo) ne dozvoljava zabranu njenim podanicima korištenje plodova mora.

Jedan od izaslanika uvrijedio je kraljicu, koja je naredila da se pogubi pri povratku kući.^[6] Nakon ovog slučaja Rimljani su se odlučili pripremiti za rat, zbog Teutinog kršenja zakona među narodima (Polybie)

Zanemarujući incident sa rimskim izaslanicima, Teuta je ponovo naredila pomorski pohod na jugu i Iliri osvajaju Krf sa vojskom koju je vodio Demetrije Hvarski, kojeg je Teuta postavila za upravnika. Zatim je osvojen i (Epidamn) Drač. Tako su Iliri zagospodarili cijelom obalom sjeverno od Korintskog zaljeva, i pomorskim pravcima prema Siciliji i Italiji.

Rimski konzul Fulvije je isplovio sa 200 brodova da bi razbio opsadu Krfa, nakon što je već stupio u tajne pregovore sa Demetrijem, koji je pao u Teutinu nemilost. Sa njegovim pristankom ilirska posada se predala. Grad je postao prijatelj Rima i od tada će se oslanjati na rimsku zaštitu. U daljem toku rata Demetrije je služio kao savjetnik rimskim vojskovođama. U međuvremenu je konzul Postumije doveo vojsku od 20.000 vojnika i 2.000 konjanika preko Brindizija do Apolonije, koja se tada pridružila Rimljanima i primljena u njihovu zaštitu. Flota pod Fluvijem je takođe došla do Apolonije i dvije su se vojske uputile prema Epidamnu (Drač). Tu su natjerali Ilire da napuste opsadu i rasprše svoje snage.

Vojska je nastavila u unutrašnjost među ilirske narode u zaleđu. Rimljani su primili delegacije mnogih naroda, među kojima su bili Partini i Atintani i prihvatili njihovu formalnu predaju. Na moru je razbijena blokada Isse (Visa) koji je takođe primljen pod rimsku zaštitu. Rimski brodovi prošli su obalom, napadajući utvrđene gradove. U bitki kod nepoznatog Nutrija, Rimljani su izgubili jednog magistrata i nekoliko vojnih zapovjednika. Sama kraljica Teuta se povukla u Risan i Rimljani su prekinuli vojna dejstva.^[7]

Konzuli su predali Iliriju Demetriju, a vojsku povukli u Epidamn, odakle su se vratili u Italiju pod Fluvijem. Drugi konzul prikupio je 40 brodova i neke savezničke vojne jedinice i ostao na jadranskoj obali, kontrolišući Ilire.

Teuta je ostala u Risnu, i tokom zime poslala je izaslanike u Rim i zaključen je ugovor, po kojem su Iliri morali platiti ratnu odštetu i danak svake naredne godine. Iliri su se povukli zapadno od Drima, i nisu smjeli koristiti puteve prema Makedoniji, čime im je uskraćena mogućnost saradnje sa saveznikom u borbi protiv Grka. Zabranjen im je i morski pristup u Epir, a više od dva broda nisu smjeli ploviti južnije od Lješa, i to nenaoružana.^[5] O svemu su obavješteni i rimski saveznici u Grčkoj.

Rimljani su sada kontrolisali strateške luke Epidamn, Apoloniju i Krf. U zaleđu su Partini i Amantini na jugu dobili status rimskih podanika.

Drugi ilirski rat je trajao od 220. pne. do 219. pne. Pokrenuo ga je Demetrije Hvarski, koji je naslijedio Teutu i oženio Triteutu, majku maloljetnog prijestolonasljednika Pinesa, što je učvrstilo njegovu poziciju u Ardijejskom kraljevstvu. Bio je uvjeren kako su njegovi rimski sizereni prezauzeti borbom borbom protiv Gala u Cisalpinskoj Galiji, odnosno pripremama za predstojeći rat protiv Hanibala. U Grčkoj je još uvijek bila haotična situacija, koja se oporavljala od posljedica kleomenskog rata.^[5]

Dok su Rimljani ratovali sa Galima oko rijeke Po u sjevernoj Italiji, od 225- 222. god. pne, Demetrije je sklopio savez sa Histrima, o napadu na rimske brodove za snabdjevanje. Istovremeno je odvojio Piruste od rimskog saveza i ponovo ih priključio Ardijejskom kraljevstvu. Zatim je prekršio sporazum iz 228. god. pne, otplovio južno od Lješa i odao se piratstvu, nastojeći ojačati ilirsku moć na štetu Rima.

Demetrije je obnovio savez sa Makedonijom, pod vodstvom kralja Antigonom Dosonom. Godine 222. pne ilirski korpus od 1.600 ljudi istakao se pod vodstvom Demetrija u borbi kod Salasije, gdje su Makedonci dobili odlučnu bitku protiv Spartanaca.^[5]

U ljeto 221. god. pne, kada je porasla napetost u Grčkoj i kada je Makedonija sklopila savez sa Ahajskom ligom protiv Etolske lige, Iliri su napadali na svoj tradicionalni način. Slijedeće godine, Demetrije i Skerdilaid su isplovili južno od Lješa sa flotom od 90 ilirskih lakih brodova (lembi). Nisu osvojili grad Pil, ali su zarobili još 50 brodova. S tom je flotom Demetrije nastavio pohod na Kiklade, nakon čega se vratio u Iliriju. Skerdilaid je i dalje ratovao i pljačkao po Peloponezu.^[5]

Za razliku od Teute, Demetrije se spremao za rat sa Rimom. Postavio je svoju posadu u Dimalu, tvrđavi u zaleđu Apolonije, potukao još neke protivnike, a na svom rodnom Hvaru iskrcao posadu od 6.000 ljudi.^[5]

U međuvremenu su Rimljani opremili flotu pod Lucijem Emilijem Paulom, koji je tri godine kasnije poginuo u bitki kod Kane. Rimljani su željeli osigurati istočnu jadransku obalu pred odlučujuću bitku protiv Hanibala, u okviru Drugog Punskog rata 218-201. god. pne. Napali su i za sedam dana osvojili Dimale, jedno od glavnih Demetrijevih uporišta. Odatle je rimska flota otplovila na sjever gdje su ih očekivali dobro opremljeni Iliri u čvrsto fortificiranom gradu, današnji Stari Grad (Hvar) na Hvaru. Emelije nije želio rizikovati frontalni napad na tvrđavu nego je po noći iskrcao pješadiju u šumu na ostrvu. Narednog dana poslao je manju flotu prema utvrđenom gradu. Demetrije je izašao iz tvrđave u namjeri da na kopnu dočeka neprijatelja. Tada su se iz šume pojavili skriveni Rimljani, i Iliri se nisu mogli oduprijeti napadu iz dva pravca. Tako su Iliri 218. god. izgubili bitku i Drugi ilirski rat. Demetrije je uspio napustiti ostrvo i otići u Makedoniju kod novog kralja Filipa V.

Rimljani su razorili utvrđenja na Hvaru, a Emelije se vratio u Rim i proslavio pobjedu. Otklonjena je opasnost na istočnoj obali i Rimljani su povratili sva ona dostignuća poslije Prvog ilirskog rata. Tražili su izručenje Demetrija, ali je to Filip odbio. Iliri su morali i platiti sva zaostala dugovnja i reparaciju poslije rata. Ovaj je sukob poslužio kao predigra za Prvi rimsko-makedonski rat.

Treći ilirski rat je predstavljao dio trećeg makedonskog rata, koji je izbio 171. pne. Na samom početku je ilirski kralj Gencije stao na stranu Rima. Centralno mjesto u historijskim rimskim izvorima zauzimaju epizode o makedonskim poslanstvima ilirskom vladaru. U njima se iznose uzroci 3. ilirskog rata i neposredno se karakteriziraju dva rimska neprijatelja. Njima se ističe Gencijeva potkupljivost i Perzejeva škrtost. Makedonski se kralj, pravilno ocjenjujući važnost Ilirskog kraljevstva priklanja diplomatskim sredstvima kako bi pridobio Gencija za saveznika.

Tri poslanstva i veliko diplomatsko umijeće bili su potrebni da bi se ilirski kralj privolio na savez. Između 170. i 169. god. pr. n. e., nakon makedonskih vojnih uspjeha u Iliriji, krunisanih osvajanjem Uskane i opsadom Oeneja, započelo je pridobivanje Gencija, koje je teklo u nekoliko faza, u trajanju od godinu dana. Kralj Perzej slao je tri poslanstva da bi se ilirski kralj privolio na savez. Gencije je pristao ući u rat protiv Rimljana, ali uz odgovarajuće garancije i svotu od 300 talenata srebra.^[8] Ugovor je zaključen u Diumu u termaničkom zaljevu. Izdvojeno je 300 talenta iz makedonske kraljevske blagajne i obilježeno ilirskim pečatom. Deset talenta je poslano Genciju i izvršen pritisak da počne sa neprijateljstvima protiv Rimljana. Kada je Gencije zarobio dvojicu rimskih izaslanike, Perzej je opozvao pomoć u uvjerenju da je Gencije sada njegov saveznik.^[9]

Gencije je sakupio vojsku od 15.000 boraza kod Lješa. Krenuo je 10 km. prema Dirahiji i počeo napadati Basaniju, grad pod rimskom kontrolom. Njegov polubrat Kavarancije je sa 1.000 vojnika i 50 konjanika krenuo prema nepoznatim Kavima. Rimska vojska od 30.000 vojnika pod Lucijem Anicijem Galom bila je stacionirana u Apoloniji, gdje je na njihovoj strani bilo i 2000 Partina sa 200 konjanika. Iliri su napali i sa mornaricom. Borba se završila povlačenjem Ilira do utvrđenog Skadra, gdje je Gencije očekivao pomoć brata Kavarancija. Kad mu je brat uhvaćen, zajedno sa ženom i djecom, Gencije se predao, nakon trajanja rata od 30 dana. Odveden je u Rim.^[10], zajedno sa kraljevskom riznicom u kojoj je bilo: 27 funti zlata, 19 funti srebra, 13.000 denara i 120.000 ilirskog srebrnog novca.

Ilirska flota, oko 220 brodova predata je Krfu, Apoloniji i Epidamnu (Drač). Nakon što je sproveden u trijumfu, interniran je u prvo u grad Spoletium, a onda u Iguvium/Gubbium u Umbriji gdje je i umro.

Ilirija je najzad osvojena 168. p. n. e, i nakon 40 godina borbi, postala rimska provincija. Bila je to prva teritorija koju se Rimljani preoteli od Ilira i sa te obale nastaviće se daljnja rimska osvajanja cijelog Balkana. Podijeljena je, po Anicijevoj formuli, na tri oblasti:

• Područje Labeata oko Skadarskog jezera
• Područje Boke kotorske
• Crnogorsko primorje^[4]

Nakon pobjede nad Gencijem, Lucije Anicije Galo je u Skadru sazvao 167. god. p. n. e. veliki sabor domorodačkih poglavara i predstavnika. Odlukom rimskog senata svi su oni ostali slobodni i immunes (oslobođeni poreza). Isti status su dobili i Daorsi, zato što su tokom borbe prešli na rimsku stranu. U odluci o miru ne spominju se Ardijejci, pleme za koje se vežu nastanak i istoriju ilirskog kraljevstva.

Tokom Trećeg makedonskog rata, u kojem je Treći ilirski rat bio njegov dio, rimska vojska je u Iliriji i sjevernom Epiru uništila 70 zajednica i 150.000ljudi odvela u ropstvo, a krajolik opustošen. Posljedice su se osjećale duboko u rimski period. Ljudi su preživljavali u selima i među ruševinama. Ipak, trebalo je još tačno 177 godina da se ilirska plemena sa Balkanskog poluostrva u potpunosti potčine. I njih će zadesiti ista sudbina velike pustoši.^[11]

• Scerdilaidas
• Pineus

• Papazoglu, Fanula (1969). Poreklo i razvoj ilirske države. ANUBiH - DJELA KNJIGA XXX , CENTAR ZA BALKANOLOŠKA ISPITIVANJA Knjiga l. SARAJEVO. Arhivirano s originala, 14. 7. 2020. Pristupljeno 26. 1. 2021.
• Miočević, Duje Rendić (1968). Ilirski vladari u svjetlu numizmatičkih i epigrafskih izvora (PDF). Historijski zbornik, Povijesno društvo Hrvatske, Zagreb. Arhivirano s originala (PDF), 30. 1. 2020. Pristupljeno 2. 2. 2020.