Перайсці да зместу

Гета ў Горках

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Гета ў Горках
Перыяд існавання жнівень 1941 - 7 кастрычніка 1941
Колькасць загінулых 2530

Горацкае гета (жнівень 1941 — 7.10.1941) — яўрэйскае гета, месца прымусовага перасялення яўрэяў горада Горкі Магілёўскай вобласці ў працэсе пераследу і знішчэння яўрэяў падчас акупацыі тэрыторыі Беларусі войскамі Нацысцкай Германіі ў перыяд Другой сусветнай вайны.

Акупацыя Горак

[правіць | правіць зыходнік]

Па даных перапісу насельніцтва 1939 года ў Горках пражывала 12,3 тыс. жыхароў, яўрэі складалі каля 25 % ад агульнай колькасці насельніцтва.

Пасля ўварвання войскаў фашысцкай Германіі на тэрыторыю СССР частка яўрэяў з Горак паспела эвакуіравацца на ўсход краіны, частка яўрэяў-мужчын была прызвана ў Чырвоную армію, але дакладны лік яўрэяў, якія засталіся ў горадзе да дня акупацыі, не ўстаноўлены, бо ў чэрвені-ліпні 1941 года ў горадзе пражывала некалькі дзесяткаў сем’яў з заходніх абласцей Беларусі[1].

12 ліпеня 1941 года Горкі былі акупіраваны нямецка-фашысцкімі войскамі.

Стварэнне гета

[правіць | правіць зыходнік]

У канцы ліпеня 1941 года ў Горках на сценах дамоў з’явіліся загады нямецкіх акупантаў, згодна з якімі яўрэі выключаліся з жыцця[2].

Ім забаранялася хадзіць па ходніках, ездзіць на грамадскім транспарце, наведваць школы і займацца ўсімі відамі прафесійнай дзейнасці, неабходна было здаць усе каштоўнасці. На левым баку адзення і пасярэдзіне спіны трэба было насіць шасціканцовую жоўтую зорку.

Гета было створана ў пачатку жніўня 1941 года ў межах вуліц Мсціслаўская, часткі Інтэрнацыянальнай. Гета кіраваў юденрат, абавязкам якога стала рэгістрацыя яўрэяў. Акрамя таго, юдэнрат займаўся размеркаваннем на працу.

Як успамінае сведка Дзіна Рысіна[3][4]:

" Быў нейкі яўрэйскі камітэт. Адна жанчына з камітэта пайшла да каменданта, каб дазволілі адзін раз памыцца ў лазні. Жанчына была не мясцовая, гаварыла па-нямецку. Камендант растлумачыў: у лазні, дзе мыюцца нямецкія салдаты, яўрэі не маюць права мыцца ні ў якім выпадку "

.

Гета было «адкрытага тыпу», г. зн. не было абгароджана і не ахоўвалася.

Умовы жыцця ў гета

[правіць | правіць зыходнік]

Вязні Горацкага гета жылі ў надзвычайнай цеснаце, па 8-10 чалавек у пакоі. Нярэдка ў адным пакоі пражывала па дзве-тры сям’і. Яўрэям даводзілася здабываць ежу ноччу, тайком выбіраючыся з гета і абменьваць рэчы на прадукты харчавання.

Як успамінае Дзіна Рысіна:

" Тыя яўрэі, якія пакінулі свае дамы, ужо не мелі нічога з маёмасці. Абменьваць ім было не на што. Са Слабады прыходзілі мясцовыя жыхары, сёе-тое давалі — не ў абмен, а так, звычайна буракі "

.

Насельнікаў гета прымушалі да цяжкай фізічнай працы. Іх выкарыстоўвалі на земляных работах. Сведкі ўспамінаюць, што для таго каб паздзекавацца над людзьмі, нацысты і паліцыянты запрагалі іх у конскую збрую і вазілі на іх смецце.

У першыя дні немцы забаранілі яўрэям займацца медыцынскай практыкай акрамя як сярод яўрэяў і выдзелілі памяшканне барачнага тыпу каля раённай бальніцы ў Салдацкай слабодцы. Там працавала ўрач-тэрапеўт Родзіна і стаматолаг Мнухіна (да гэтага абедзве яны працавалі ў акадэмічнай бальніцы).

Знішчэнне гета

[правіць | правіць зыходнік]

Знішчэнне гета было праведзена 7 кастрычніка 1941 г. Раніцай, уварваўшыся ў гета паліцаі і нямецкія салдаты і сталі выганяць яўрэяў з дамоў. Іх збівалі прыкладамі вінтовак і нагайкамі і вялі да былога клубу сельскагаспадарчага інстытута, а тых, хто не мог ісці, заганялі ў аўтамашыны і везлі ва ўрочышча Белы ручай. Тут былі загадзя пашыраны дзве былыя сіласныя ямы. З яўрэяў спачатку здымалі адзежу і абутак, а затым партыямі па 100 чалавек забівалі з кулямётаў і аўтаматаў.

Валянціне Сарокінай ў 1941 годзе было 14 гадоў, яна сябравала і вучылася з тымі, каго знішчылі акупанты. Яна ўспамінае[1]:

" Быў вельмі ветраны дзень. Аднак, нягледзячы на гэта мяне паслалі да родных у вёску Задарожжа. Па дарозе дагналі паліцыянты на кані і запатрабавалі, каб я не падыходзіла да ямы, якую капалі мужчыны. Праз некаторы час мы пачулі, як стралялі з кулямётаў і аўтаматаў. З вёскі было відаць, як да ям падводзяць расп��анутыя людзей і расстрэльваюць іх. Вечарам некаторыя з жыхароў вёскі падыходзілі да магілаў. Зямля яшчэ варушылася, чуліся стогны параненых. Магілы ахоўвалі паліцыянты і не дазвалялі падыходзіць блізка "

У Ганны Смольніцкай падчас расстрэлу загінулі маці, сястра і родныя. У 1946 годзе яна прыехала ў Горкі і знайшла сведку тых падзей, якая ёй распавяла[2]:

" З раніцы 6 кастрычніка па горадзе хадзілі нацысты і паліцыянты, якія збіралі яўрэяў. Ім было загадана сабрацца ў раёне былога клуба інстытута, узяўшы каштоўныя рэчы. Было сабрана больш за 2500 чалавек, якіх групамі па 100 чалавек падводзілі да ямах, загадвалі распрануцца, а затым ставілі на край ямы і стралялі з кулямётаў, а калі хто-то заставаўся жывым, іх дабівалі з аўтаматаў. А ў гэты час усё астатнія стаялі і чакалі сваёй чаргі. Многія жанчыны сталі сівымі, плакалі, крычалі… "

.

7 кастрычніка 1941 года было расстраляна больш за 2500 чалавек[4].

Супраціўленне ў гета

[правіць | правіць зыходнік]

Разумеючы, што наперадзе немінучая пагібель, многія яўрэйскія сям’і рабілі спробу схавацца ці ўцячы. Адразу пасля вайны былы жыхар Горак Міхаіл Цейцін даведаўся, што яго сваячцы Шэвелевай[няпэўнае слова] разам з дачкой удалося яшчэ за дзень да расстрэлу ўцячы ў адну з вёсак Горацкага раёна. Аднак іх выдаў паліцэйскі. Абедзвюх цяжка збілі, прывязалі да каня і цягнулі па зямлі да месца расстрэлу.

Зрабіла спробу выратаваць сваіх сыноў Раіса Шварцман, якая сказала сынам Карлу і Уладзіміру бегчы. Гэта ўбачылі паліцэйскія і застрэлілі хлопчыкаў.

Адным з відаў пасіўнага супраціўлення было самагубства, які здзейсніў Рыгор Татарскі. Ён да вайны працаваў урачом у гарадской паліклініцы. Заняты эвакуацыяй параненых і хворых, сам не паспеў выехаць з Горак. Калі яўрэйскае насельніцтва сагналі ў гета, лячыў там людзей. За дзень да расстрэлу парэзаў сабе вены і памёр.

Пасля знішчэння гета

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля расстрэлу 6 кастрычніка 1941 г. нацысты заявілі, што тэрыторыя Горак «вольная ад яўрэяў». Дамы забітых яўрэяў спачатку сталі рабаваць паліцыянты, а затым мясцовыя жыхары. Многія нават прыходзілі для гэтага з бліжэйшых вёсак.

У канцы кастрычніка 1941 года фашысты расстралялі яўрэяў у вёсцы Верашчакі і мястэчку Леніна, 19 кастрычніка 1941 года ў мястэчку Горы, 22 сакавіка 1942 года ў вёсцы Напраснаўка і 12 сакавіка 1943 года ў вёсцы Рудкаўшчына Горацкага раёна.

Выпадкі выратавання яўрэяў

[правіць | правіць зыходнік]

Вядома, што яўрэя Чарняка ўсю вайну ў Горках хавала яго жонка Вольга ў падвале дома. Бліжэйшыя суседзі ведалі пра гэта, але не выдалі.

Мікалай Акуневіч ўсю вайну хаваў сваю жонку — яўрэйку Алену.

Застаўся ў жывых Уладзімір Кудрачоў. Яго цётка беларуска М. М. Кудрачова, даведаўшыся рана раніцай, што будуць расстрэльваць яўрэяў, прыйшла да маці Уладзіміра, забрала яго і павезла ў іншы раён (у Горках ведалі, што ў яе не было дзяцей). Так Уладзімір застаўся жывы, а пасля вайны яна яго ўсынавіла.

Любоў Лукашынская нарадзілася ў змешанай сям’і. Яе бацька Міхаіл Лукашынскі — яўрэй. Маці, беларуска Зінаіда дачку схавала і некалькі дзён Люба сядзела за печкай, а суседзям маці сказала, што адвезла яе да сваякоў у Мінск. Затым ноччу пайшлі яны да сваякоў маці ў вёску Лугін, а пасля — у П’янькава Горацкага раёна. Там маці з дачкой была арыштаваная, і іх прывезлі ў лагер у горадзе Орша, а адтуль накіравалі ў Талачын. Праз некалькі месяцаў яны апынуліся ў канцлагеры Вітэнберг. Але ім пашанцавала. Праз некаторы час іх накіравалі працаваць у маёнтак Ньюдорф Грос. У маі 1945 года іх вызвалілі савецкія войскі.

Фіры Левінай удалося збегчы. Яе сын Ілля Астравер успамінаў, што яго дзядуля Саламон Левін быў эвакуіраваны з прадпрыемствам з Горак у першыя дні вайны. А бабуля Рыся адмовілася эвакуіравацца і заявіла, што «…немцы культурная нацыя і яны нас не пакрыўдзяць». Калі фашысты 6 кастрычніка 1941 г. разам з паліцэйскімі павялі Рысю, сына Іллю і дачку Фіру на расстрэл, Фіры ўдалося збегчы і агародамі сысці з Горак. З вялікімі цяжкасцямі ёй з групай бежанцаў удалося перайсці лінію фронту і эвакуіравацца на Урал.

Удалося ўцячы з дзецьмі Дзіне Рысінай і яе сястры Тамаркінай.

Памяць

[правіць | правіць зыходнік]

На месцы расстрэлу 7 кастрычніка 1941 членаў яўрэйскай абшчыны ў пачатку 60-х гадоў быў усталяваны помнік ва ўрочышчы Белы ручай. У 1995 і 2005 гг. на мемарыяле быў праведзены капітальны рамонт.

Імёны загінулых выбітыя на памятных дошках, усталяваных на помніку «Журботная маці», змешчаны ў кнізе «Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна».

У Іерусаліме ў мемарыяльным Музеі Яд Вашым ў Даліне Абшчын. сярод высечаных на камянях назваў гарадоў, у якіх у перыяд Халакоста ажыццяўлялася знішчэнне яўрэяў, можна прачытаць на дзвюх мовах: іўрыце і англійскай, — Горкі і Горы.

Зноскі

  1. ↑ а б У. М. Ліўшыц «Ішло ў бясмерце Горацкае гетта…» — Горкі: адзел культуры Горацкага райвыканкама, 1995. — ISBN 985-6120-06-3
  2. ↑ а б У. М. Ліўшыц Горкі: Старонкі гісторыі. Мінск: «Красико — принт», 2007. — ISBN 985-405-384-9
  3. ↑ Яе ўспаміны захоўваюцца ў архіве музея Яд Вашэм у Іерусаліме і Горацкім этнаграфічным музеі
  4. ↑ а б В. М. Лившиц Горецкая еврейская община: страницы истории. Нацрат Илит — Горки: 2009

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • «Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Горацкага раёна». Мінск.1996. — ISBN 985-06-0180-9
  • У. М. Ліўшыц. «Ішло ў бясмерце Горацкае гетта…» — Горкі: адзел культуры Горацкага райвыканкама, 1995. — ISBN 985-6120-06-3
  • У. М. Ліўшыц. Горкі: Старонкі гісторыі. Мінск: «Красико — принт», 2007. — ISBN 985-405-384-9
  • В. М. Лившиц. Горецкая еврейская община: страницы истории. Нацрат Илит — Горки: 2009.
  • В. М. Лившиц. Холокост. Горки и Горецкий район. — Горки: 2020. — 148 с., ил.
  • Л. Смиловицкий. «Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944 гг.». — Тель-Авив, 2000
  • Р. А. Черноглазова , Х. Хеер Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп. — Минск, 1997. — ISBN 985627902X.
  • Encyclopedia of Jewish Life before and During the Holocaust. In 3 vol. Volome 1. Washinqton Square. New York.2000.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Гета_ў_Горках&oldid=4867231"