Свята-Успенская царква (Лаўрышава)

Размешчана ў паўднёвай частцы вёскі, па правы бок ад р. Валоўка, пры ўездзе ў Лаўрышава па шляху з в. Шчорсы (сам маныстыр цяпер знаходзіцца ля суседняй в. Гнесічы). Службы праводзяцца (2016): субота, 18.00 гадзін — Усяночнае трыванне; нядзеля, 8.30 — малебен з акафістам Успенню Божай Маці, 8.45 — споведзь, 9.30 — Бажэственная літургія. Прастольнае свята — Успенне Прасвятой Багародзіцы 15 (28 па сучаснаму стылю) жніўня.

Паводле Галіцка-Валынскага летапісу, каля 1260 года сын вялікага князя Вялікага княства Літоўскага Міндоўга — Войшалк (вялікі князь літоўскі ў 1264—1267) — заснаваў манастыр «на рацэ на Нёмане, паміж Літвой і Наваградкам, і там жыў»^[1]. Згодна царкоўнаму паданню, манастыр быў заснаваны ў сярэдзіне XIII ст. прападобным ігуменам Елісеем. Відавочна, што першы храм быў пабудаваны пры заснаванні манастыра, але пісьмовых звестак пра яго не захавалася.

Лаўрышаўскі манастыр з’яўляўся адным з важнейшых духоўных цэнтраў беларускіх зямель з часу ўтварэння ВКЛ. Не пазней 1329 года для манастыра было перапісана Лаўрышаўскае евангелле — выдатны прыклад ілюстраванай рукапіснай кнігі ў Беларусі XIV ст. Лаўрышаўскае евангелле — напрастольнае, яно выкарыстоўвалася ў храме манастыра.

Ва ўкладной грамаце манастыру за 1488 г. ад імя Дашкі Яцкавіча Храптовіча згадваецца царква святой Прачыстай Божай Маці: «за | писую къ ц[е]ркви с[вя]тое пр[е]ч[ис]тое б[о]гом[а]т[е]ре къ лаврашову манастырю ч[е]л[ове]ка данника [с]вое[го] отчино | го в щерсехъ на имя маронка михалковича съ его братаничом иванцомъ»^[2] (старабелар.).

У даравальнай грамаце манастыру за 1517 г. ад імя А. І. Хадкевіча — маршалка дворнага Вялікага Княства Літоўскага — ёсць згадка пра Успенскі храм. Перадаючы манастыру свой маёнтак у в. Лычыцы, А. І. Хадкевіч адрасуе яго такім чынам: «монастыру пречистое Божое Матери храму честнаго Ея Успения во обшеру Лавры преподобнаго отца Елисея» (старабелар.)^[2]. З граматы вынікае, што манастыр у той час называўся Багародзіцкім, прычым у дакуменце ён двойчы названы лаўрай. (Гэта грамата з’яўляецца таксама найбольш раннім дакументам, у якім згадваецца Елісей Лаўрышаўскі.)

У выніку Берасцейскай царкоўнай уніі 1596 г. манастыр стаў грэка-каталіцкім. У інвентарным вопісу манастыра 1601 г. адзначана драўляная царква, «збудованая пре з ихъ м[и]л[о]стей пановъ Войныловичовъ и Беликовичовъ без притвору кгонтами критая, крестовъ на ней железных позолотистых три, на дзвонныци дзвоновъ пятъ»^[2] (старабелар.). З 1615 г. манастыр належаў Ордэну базыльян святога Іасафата.

У 2-ой палове XVII ст. манастыр збяднеў і заняпаў ў сувязі са скасаваннем лаўрышаўскай архімандрыі, абмежаваннем правоў на свецкія ахвяраванні і падпарадкаваннем з 1628 г. навагрудскаму манастыру. У 1650 г. гісторык А. Каяловіч у сваёй кнізе «Розныя звесткі, якія маюць дачыненне да царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім» (на лацінскай мове) піша, што ад манастыра засталася пры в. Лаўрышава «толькі царква адна, якая падпарадкаваная манастыру ўніятаў у Навагрудку»^[3], і ў той царкве знаходзілася пахаванне (лац. «sepulc(h)rum») прападобнага Елісея, якое здаўна славілася тым, што пры пабожным яго наведванні можна было прагнаць з просьбітаў злых духаў^[4]. (У 1864 г. у кнізе «Гісторыка-статыстычнае апісанне Мінскай епархі, якое складзена рэктарам Мінскай духоўнай семінарыі архімандрытам Мікалаем», верагодна, з-за недакладнага перакладу звестак А. Каяловіча было напісана, што ў храме ў XVII ст. знаходзілася не пахаванне, а труна прападобнага Елісея, ў далейшым гэта паўтаралі і іншыя аўтары^[4].)

Успенская царква згадваецца ў 1719 г. у завяшчанні Яна Бужынскага, які прасіў «ксяндзоў-базыльян лаўрышаўскіх» пахаваць яго ў царкве Успення Маці Божай «парадкамі каталіцкімі»^[3].

У 1770-х гг. Лаўрышаўскі манастыр базыльян был адбудаваны наноў. У ходзе гэтага будаўніцтва быў узведзены і новы манастырскі храм — таксама Ўспенскі^[3]. Можна меркаваць, што будаўнічыя працы ажыццяўляліся на аснове ўжо існаваўшай манастырскай планіроўкі^[2].

У аддзеле рукапісаў бібліятэкі Віленскага ўніверсіт��та захоўваюцца інвентарны вопіс манастыра 1824 г. і яго копія 1829 г. Паводле вопісу, манастырская царква пабудавана ў 1775 г. з брусавай драўніны, на цагляным падмурку, крыжовай формы. Дах быў пакрыты гонтай (дранкай). Вышыня будынка — 12, даўжыня разам з прысенкамі — 38, шырыня — 15, а разам з каплічкамі (прыдзеламі) — 26 літоўскіх локцяў. Купал быў заснаваны на чацвярыку, пакрыты бляхай, на ім быў крыж жалезны. Падобны купалок і над алтаром, на ім быў крыж жалезны, унутры быў падвешаны звон вагой каля 16 фунтаў. Пры краях дахаў над прыдзеламі знаходзіліся 2 жалезныя крыжы.

Згодна інвентарнаму вопісу, царква мае 3 дзверы і 8 акон; у прытворы — лесвіца на хоры. У вопісу адзначана, што ў царкве ёсць 3 склепы, адзін з іх — для пахаванняў, да яго дзверы з прыступкамі ўнутры царквы.

З абодвух бакоў алтара прыбудаваны 2 рызніцы з часанай драўніны, якія былі пакрытыя дранкай і абабітыя дошкамі, абедзве аднолькавага памеру (8 у даўжыню, 4 у шырыню, 5 у вышыню локцяў). Першая з рызніц называлася пераходная і служыла свяшчэннікам для аблачэння і падрыхтоўкі да службы. Яна знаходзіцца з левага боку храма і вяла раней да манастырскіх пабудоў. У ёй 2 дзверы, адна — уваход з двара, другая, наадварот, у асноўнае памяшканне царквы.

Агароджа царквы была агульная з манастыром. «Ад царквы тутэйшай ступаючы, ідучы трохі налева да дарогі, якая ідзе міма манастыра, на адлегласці крокаў 25» была званіца драўляная на каменным падмурку. Яна складалася з двух паверхаў. Першы быў утвораны 12 слупамі з бруса, другі — 6-цю. На ёй былі ўсталяваны жалезны крыж і размешчаныя 4 званы вагой 10, 7, каля 5 пудоў і каля 25 фунтаў адпаведна. Пад званіцай знаходзілася ўязная брама з драўлянымі засовамі^[3].

У 1836 г. манастыр быў зачынены, а храм прызначаны прыходскім. У 1839 г. пераведзены ў праваслаўе. У канцы ХIX ст. перабудаваны пад праваслаўны.

У 1939 г. у Заходнюю Беларусь прыйшла савецкая ўлада. Храмы ў іншых вёсках вакол Лаўрышава былі зачынены, аднак старадаўнюю манастырскую царкву бальшавікі не кранулі. Зараз тут бачаць у гэтым нябеснае заступніцтва прп. Елісея Лаўрышаўскага. У 2007 г. быў узноўлены Лаўрышаўскі манастыр, а ў лютым 2010 г. лаўрышаўскі храм увайшоў у склад манастыра.

Пастановай Савета міністраў Рэспублікі Беларусь ад 02.08.2016 № 607 царкве нададзены статус гісторыка-культурнай каштоўнасці катэгорыі 3 (рэгіянальнага значэння)^[5].

Царква — помнік народнага дойлідства. Выражана прамавугольным зрубам і працяглай пяціграннай апсідай, над якой двухсхільны дах пры дапамозе трохвугольных застрэшкаў пераходзіць у гранёнае вальмавае пакрыццё з купалам-цыбулінай на барабане ў завяршэнні. Дах над галоўным фасадам мае двух’ярусную (васьмярык на чацверыку) званіцу, шацёр якой завершаны купалам-цыбулінай.

Да асноўнага аб'ёму па баках далучаны квадратныя ў плане прыдзелы, аб’яднаныя з апсідай больш нізкімі бакавымі рызніцамі. Уваход праз невысокі прамавугольны прытвор пад двухсхільным дахам. Гарызантальна ашаляваныя фасады прарэзаны прамавугольнымі аконнымі праёмамі, расчлянёныя брусамі-сцяжкамі ў прасценках.

У малітоўную залу выступаюць хоры, падтрыманыя 2 гранёнымі слупамі і агароджаныя балюстрадным парапетам. Асабліва шануецца абраз «Прападобны Елісей Лаўрышаўскі».

У двары храма знаходзяцца некалькі пахаванняў 2-ой паловы XIX — пачатку XX стст. У 1996 г. у двары ўсталяваны помнік Елісею Лаўрышаўскаму, у выглядзе пліты з рэльефнай выявай святога ў поўны рост, стылізаваным надпісам «Прападобнаму Елісею ігумену лаўрышаўскаму» і тэкстам трапара (кароткага песнапення) у яго гонар (царкоўнаслав.)

У 1990 г. А. К. Краўцэвіч абследаваў 6 м² каля царквы. Культурны пласт на краі пагорка каля 1,5 м, утрымліваў шматлікія фрагменты кафлі XVII ст. (развал печы), керамічнага посуду (самыя раннія з іх XIV—XV стст.), шкляных квартаў. Сабрана больш за 500 фрагментаў зялёнапаліванай кафлі, большасць з іх мае выявы дзяржаўных гербаў Вялікага Княства Літоўскага, Польскага каралеўства і нявызначанага геральдычнага знака, які нагадвае дзядоўнік^[6]. З 2011 г. даследаванні вялі Лаўрышаўскія археалагічныя экспедыцыі.

• Герман, «священникъ лаврашовский», і Антоней, «дияконъ лаврашовский» (старабелар.) — згадваюцца ва ўкладной грамаце Івашкі Сухака Ходзькава сына Беліковіча ў Лаўрашаў манастыр, 1-ая палова XVI ст.^[2]
• Мікалай Мачульскі. Скончыў Мінскую духоўную семінарыю, на службе з 1873, рукапаложаны ў іерэя 14.11.1879. Прызначаны настаяцелем Мікалаеўскай царквы в. Алексічы Рэчыцкага павета Мінскай губерні (цяпер Хойніцкі раён Гомельскай вобласці). 1.10.1881 пераведзены ва Успенскі храм в. Лаўрышава. Адначасова выкладаў Закон Божы ў Лаўрышаўскім народным вучылішчы. Узнагароджаны набедранікам (1884)^[7].
• Сергій Радакоўскі, свяшчэннамучанік (1882—1933). Нарадзіўся ў мяст. Жыткавічы Мазырскага пав. Мінскай губ. (цяпер Гомельскай вобл.). Скончыў Мінскую духоўную семінарыю, рукапаложаны ў іерэя ў 1904, з 1905 служыў у Пакроўскай царкве Паручына-Ясенецкага прыхода Навагрудскага пав. Мінскай губ. (цяпер Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.). З 1908 настаяцель Успенскага храма в. Лаўрышава. У час 1-й сусветнай вайны святар санітарнага цягніка, у 1916—1917 палкавы святар. У канцы 1917 прызначаны настаяцелем Свята-Троіцкай царквы в. Таль Бабруйскага пав. Мінскай губ. (цяпер Любанскі р-н Мінскай вобл.). Протаіерэй. Арыштаваны савецкай уладай і накіраваны на прымусовыя работы (1930); зноў арыштаваны 22.2.1933. Асуджаны 21.4.1933 з псаломшчыкам царквы Андрэем Лутовічам і старастам Аляксеем Муравейкам за «антысавецкую агітацыю»; расстраляны. Рэабілітаваны пракуратурай Мінскай вобл. 23.11.1989. У 1999 Сінодам Беларускай праваслаўнай царквы далучаны да ліку святых новапакутнікаў^[8].

• Беларускі праваслаўны каляндар. 1997. — Мінск, 1996. — С. 109.
• Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении / под общ. ред. П. П. Семенова. — СПб. : [Тип.] М. О. Вольф, 1881—1901. Т. 3. Ч. 1: Литовское полесье; Ч. 2: Белорусское полесье. — СПб. М., 1882. — 490, VI с. : ил., 23 л. ил.; Минск, 1994. — С. 374. (руск.)
• Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. — ISBN 978-985-11-0389-4.

•   На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Успенская царква (Лаўрышава)
• Свята-Успенская царква (Лаўрышава) на сайце Праваслаўная архітэктура Беларусі (бел.)
• Царква Успення прасв. Багародзіцы ў Лаўрышаве // panoramas.lt. — 2008. — Дата доступу: 13.09.2016.
• Свята-Успенская царква (Лаўрышава) на сайце «Архіварта»