Албаҫты (халыҡтар мифологияһында)

Албаҫты образы бик боронғо замандарға барып тоташа һәм күп халыҡтарҙың мифологияһында осрай:

• аварҙарҙа — албастIи
• әзербайжандарҙа — albasdı, хал, халанасы́
• алтайҙарҙа
• Әрмәндәрҙә — Ալք — алы, алк
• башҡорттарҙа — албаҫты
• белуджейҙарҙа — алг, мерак
• вайнах, чечен һәм ингуштарҙа — алмаз
• грузиндарҙа — али
• ҡаҙаҡтарҙа — албасты
• ҡарағалпаҡтарҙа
• ҡарасайҙарҙаһәм балҡарҙарҙа — алмастар)
• ҡырғыҙҙарҙа — албарстар
• Ҡырым татарҙарында
• ҡумыҡтарҙа — албаслы
• курдтарҙа — hал анасы, алк
• монгол халыҡтарында — алмас
• лезгиндарҙа — әл-паб
• нуғайҙарҙа — албаслы
• Себер татарҙарында
• фарсыларҙа — ал
• урыҫтарҙа — албаста, лобаста, лобоста, лопаста
• рутулдарҙа албасти^[1][2]
• тажиктарҙа — албасти
• талыштарҙа — ала жен
• татарҙарҙа — албасты
• тываларҙа — албыс
• төрөктәрҙә — albastı
• төркмәндәрҙә — ал, албассы
• удиндарҙа — һал
• удмурттарҙа
• үзбәктәрҙә — албасты, алвасти
• уйғырҙарҙа — албасты, алвасти
• сыуаштарҙа — алпастă
• яҡуттарҙа — абааһы

Был һүҙ төрки халыҡтары менән йәнәш йәшәгән урыҫтар тарафынан үҙләштерелә һәм алба́ста, лоба́ста, лобо́ста, лопа́ста тип йөрөтөлә. Һыу инәһе (русалка)менән тиңләштерелә. Урыҫтарҙа албаҫты тураһында мифтар бик үҫешмәгән^[3].

Әстерхан, Вятка һәм Пермь губерналарҙа албасты ҡурҡыныс, яланғас, йөнтәҫ, ҙур күкрәкле, һыу янында сәсен тарап ултырған ҡатын итеп һүрәтләгәндәр^[3][4]. Тер өлкәһендә былай тип тасуирлайҙар: «оҙон буйлы, бик тулы һәм әшәке һәм ерәнгес, ғәйәт ҙур, яҡынса аршын оҙонлоҡтағы, яурындары аша артҡа ташланған имсәкле һәм ергә тиклем барып еткән сәсле. Ул ҙур һаҙлыҡтарҙа, күлдәрҙә һәм ятыуҙарҙа йәшәй. Үҙенең ҡиәфәте менән ул кешеләрҙе ҡурҡыта һәм, өҫтәүенә, уның йорто эргәһенән үткән кешеләрҙе тотоп алып, һаҙлыҡҡа һөйрәп индерә һәм күкрәктәре менән ҡытыҡлай^[4].

Һарытау һәм Әстерхан губерналарында ул ялбыр башлы, ыржыҡ тешле, оҙон ҡуллы һәм бармаҡтары кәкре, кәүҙәһенән һалҡын бәрелеп тороусы итеп һүрәтләнә; ул дауыл ваҡытында болоттар араһынан сыға, уны осратыу ҡурҡыныс»^[3][5]. Һарытау губернаһында албаҫты, таныш кешегә әүерелеп, үтеп сыҡҡыһыҙ урындарға алып барып аҙаштыра, тип иҫәпләгәндәр^[5].

Д. К. Зеленин урыҫ албаҫтыһын һыу ��ыҙы (һыу инәһе) менән тиңләштерә^[4], ә Е. Е. Левкиевская һәм Л. Н. Виноградова бының өсөн нигеҙ етмәй тип ҡаршы киләләр һәм лобастыны үҙаллы персонаж итеп иҫәпләйҙәр^[6][7]. Д. К. Зеленин һәм М. Н. Власова фекеренсә, урыҫтар, ысын рух исемдәрен әйтеү тыйылғанлыҡтан, уны эвфемизм сифатында ҡулланып, исемде генә үҙләштергәндәр һәм ҙур күкрәктәр, оҙон ҡулдар һәм оҙон буйлы булыу кеүек дөйөм һыҙаттарҙы халыҡ-ара тип иҫәпләй^[3][4].шүрәле

Вятка губернаһында албастый, лоба́стый, лопа́стый тип шүрәлене (леший) атағандар .Уралдың ҡайһы бер райондарында был һүҙ яуыз көстәрҙең бөтәһенә лә ҡарата ҡулланылған^[8].

Алтай һәм тыва мифологияһында албыс сихырсыға оҡшаш. Албыстар ҡиәфәтен үҙгәртә ала: ир-ат менән осрашҡанда ҡатын-ҡыҙ, ҡатын-ҡыҙ менән осрашҡанда ир-ат. Өҫтәүенә, улар билдәле бер кешенең, мәҫәлән, һунарсыға ҡатыны булып күренергә мөмкин. Улар ҙур күкрәкле, ерән сәсле һәм өҫкө ирене йырыҡ ҡиәфәтле. Ҡайһы берҙә баҡыр тырнаҡлы һәм танаулы. Албыс һунарсыға уңыш килтереүе лә ихтимал. Һунарсыға ҡабырғаларынан ҡырҡып алынған иттән, күкрәк һөтөнән ашарға әҙерләй. Албыс шулай уҡ кешегә үтеп инә һәм уны ауырыуға һабаштыра. Әгәр уны атып үлтерһәләр, ул кейеҙгә әүерелә^[9][10].

• Албаҫты

• Басилов В. Н. Албасты 2012 йыл 30 ғинуар архивланған. // Мифологический словарь/ Гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М.:Советская энциклопедия, 1990. — 672 с.
• Напольских В. В. Удмуртские этимологии 2011 йыл 10 апрель архивланған. (см. п. 1.2 Албасты)
• Хисамитдинова Ф. Г. Мифологический словарь башкирского языка 2016 йыл 9 ноябрь архивланған.. — М.: Наука, 2010. — 456 с.