Википедия

Төрөктәр

Төрөктәр (төрөк.Türkler, берлектә Türk) — төрки телле халыҡ, Төркиәнең төп халҡы,  Кипрҙа һаны буйынса икенсе урындағы этник төркөм. Дөйөм һаны яҡынса 81 миллион кеше[53]. Диндарҙарының күпселеге —  сөнни мосолмандар (90 %), суфый тәриҡәттәре таралған.

Төрөктәр
Үҙ атамаһы

төр. Türkler

Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 65 000 000—81 000 000[53]
Төркиә Төркиә: 55 500 000—59 000 000[1][2][3][4]
Германия Германия: 3 500 000—4 000 000[5][6][7]
Сүриә Сүриә: 750 000—3 500 000[8][9][10][11]
Ираҡ Ираҡ: 500 000—3 000 000[12][13][14]
Болгария Болгария: 588 000—800 000[15][16][17]
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ: 500 000[18][19][20]
Франция Франция: 500 000[21][22]
Бөйөк Британия Бөйөк Британия: 500 000[23][24][25]
Нидерланд Нидерланд: 400 000—500 000[26][27][28]
Австрия Австрия: 350 000—500 000[29][30][31]
Австралия Австралия: 300,000[32]
Бельгия Бельгия: 200 000[33][34]
Канада Канада: 190 000[35]
Греция Греция: 120 000—130 000[36][37][38]
Швейцария Швейцария: 120 000[39]
Швеция Швеция: 100 000—150 000[40][41]
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: 105 058 (2010 г.)[42]
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан: 97 015 (2009 г.)[43]
Дания Дания: 60 000[44]
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан: 39 534 (оц. 2011)[45]
Әзербайжан Әзербайжан: 38 000 (2009)[46]
Румыния Румыния: 28 226—80 000[47][48][49]
Италия Италия: 21 000[50][51]
Украина Украина: 8 844 (2001)[52]

Тел

төрөк

Дин

ислам (суннизм, шиизм, алевизм)

Раса тибы

европеоид, монголоид расыһы ҡушылған

Халыҡ

төрки халыҡтар

Туғандаш халыҡтар

әзербайжандар, Ҡырым татарҙары, төрөкмәндәр, гагауздар, ҡаҙаҡтар, үзбәктәр, ҡырғыҙҙар, татарҙар, башҡорттар, уйғырҙар, яҡуттар, мәсхет төрөктәре

Этник төркөм

мәсхет төрөктәре, кипр төрөктәре

Төрөктәр

Этник тарихы

үҙгәртергә

Төрки ҡәбиләләре күпләп күсенгәнгә тиклем Кесе Азия 

үҙгәртергә

Кесе Азияның этник составы бик сыбар була[54]. Б. э. т. I мең йыллыҡта Көнбайыш Анатолия халҡы өлөшләтә ерле халыҡтан, өлөшләтә гректарҙан тора. Гректар төбәкте б. э. т. IX быуатта үҙ колонияһына әйләндерә. Эллинлыҡ осорона бында йәшәгән халыҡтар тотошлай тиерлек греклашып бөтә. Рим осоронда ла хәл шул көйө ҡала[55]. Көнсығыш Анатолияла халыҡтың этник составы сыбарыраҡ була: гректарҙан тыш, унда лаздар, грузиндар, әрмәндәр, ҡурдтар, ғәрәптәр, ашшурҙар йәшәй[56]. Хәҙерге Төркиәнең көнсығышында һәм көньяғында Көнбайыш Әрмәнстан[55], Кесе Әрмәнстан[56] һәм Әрмән Киликияһы[59] урынлашҡан була, уларҙың халҡы нигеҙҙә этник әрмәндәрҙән тора[57].

Төрөк милләте барлыҡҡа килеү барышына б. э. I  быуатында Алтайҙа һәм Үҙәк Азия далаларында хасил булған төркөттәрҙең теле ҙур йоғонто яһай. Төрки элементтары Кесе Азияға һәм Балҡанға һундар килгәндән һуң,  IV быуат аҙағынан, үтеп инә башлай. Византия тарихсыһы Феофан Фракияла һәм Босфорҙа йәшәгән һундар тураһында яҙа[61]. Ә В. А. Гордлевский төркиҙәрҙең Кесе Азияға аяҡ баҫыу мәлен VIII-X быуаттарға индерә, ошо осорҙа бында һалаш, ҡарлуҡ, ҡаңлы, ҡыпсаҡ төрки ҡәбиләләре килгән тип фараз итә[58].

530 йылда  Византия Анатолияға болғарҙарҙың бер өлөшөн индерә[63]. 577 йылда император Юстиниан, 620 йылда император Ираклий Византия сиктәрен фарсыларҙан һаҡлар өсөн Көнсығыш Анатолияға авар яугирҙәрен урынлаштыра[64]. Ғәббәсиҙәр ошондай уҡ маҡсатта  Хөрәсән менән Урта Азиянан ислам динле төрки ҡәбиләләрен ҡабул итә.

Был төркиҙәр урындағы халыҡ араһында иреп юҡҡа сыҡһа ла, Анатолия менән Көнсығыш Фракияның төркиләшеүенә нигеҙ һала [65].

Сәлжүктәр осоро. Бейлектәр

үҙгәртергә

Сәлжүктәрҙең баҫып алыу осорона төркиҙәр Кесе Азияға төньяҡ-көнбайыштан, Балҡандан үтеп инә, улар араһында бәшнәктәр (IX -XI быуаттарҙа), уздар (XI быуатта), ҡыпсаҡтар (XI-XII быуаттарҙа) була. Византия уларҙы сик буйҙарына урынлаштыра[58].

Төрки ҡәбиләләренең Кесе Азияға күпләп инеүе XI быуатта башлана.  Сәлжүктәр артынан уғыҙҙар һәм төркмәндәр килә. Кесе Азияны баҫып алыуҙа ҡыныҡ, салғыр, әфшәр, ҡайы, ҡараман, байандыр һ. б. төрки ҡәбиләләре ҡатнаша. Айырыуса сәлжүк ырыуына ҡараған юлбашсылар етәкселегендәге ҡыныҡ ырыуы ҙур роль уйнай [59]. 1071 йылда сәлжүк солтаны Алып-Арыҫлан Манцикерт эргәһендә  Византия императоры Роман IV Диогенды ҡыйрата һәм уның үҙен әсирлеккә ала. Был еңеү уғыҙ-төркмән ҡәбиләләренә Кесе Азияның төпкөлөнә үтеп инергә юл аса [60].

 
Анатолиялағы төрөк бейлектәре картаһы

XI—XII быуаттарҙа бик күп төркиҙәр ултыраҡлыҡҡа күсә. Ошонан Кесе Азияның ныҡлы төркиләшеүе  башлана [73]. Этногенезда гректар, әрмәндәр, грузиндар, шулай уҡ ғәрәп, ҡурд, көньяҡ славян, румын, албан һ. б.  элементтар ҙа ҡатнаша [61][58].

XIV быуат башына Анатолияла тиҫтәләрсә үҙаллы дәүләт  — бейлектәр барлыҡҡа килә, улар XVI быуатҡа тиклем йәшәй[76].

Төрөк милләтенең барлыҡҡа килеү мәсьәләһе

үҙгәртергә

Н. А. Баскаков фаразынса, төрөк милләте XIII быуат аҙағында ғына барлыҡҡа килә[62]. А. Д. Новичев фекеренсә, был дата XV быуатҡа тап килә[59]. Д. Е. Еремеев төрөк милләтенең формалашыуы тамамланыу осоро тип  XV быуаттың икенсе яртыһы —  XVI быуат башын атай[81].

Хәҙерге төрөктәр ике төп компоненттан барлыҡҡа килгән: XI—XIII  быуаттарҙа Кесе Азиянан һәм Фарсынан килгән күсмә  төрки ҡәбиләләренән  (нигеҙҙә уғыҙҙар һәм төркмәндәр) һәм ерле Кесе Азия халҡынан[61]. 

Ғосман осоро 

үҙгәртергә
 
Мәхмәт II-нең Константинополгә инеүе. Рәссам Фаусто Зонаро. 

Монгол баҫҡынсылыҡтары осоронда уғыҙҙарҙың ҡайы ҡәбиләһе хәрәзмшаһ Жәләл-әт-Дин менән көнбайышҡа сигенә һәм сәлжүк солтаны Румаға хеҙмәткә инә. 1230-сы йылдарҙа сотан ҡайы ҡәбиләһе юлбашсыһы Эртогрулға Сакарья йылғаһы буйында Византия сиге тирәһенән биләмәләр бирә, хакимдың һарайы Сёгют ҡалаһында урынлаша. Эртогрулдың улы Ғосман I -гә солтан 1289 йылда бей титулын тапшыра, ә 1299 йылда Ғосман I кенәзлеген үҙ аллы дәүләт тип иғлан итә[63], шулай итеп, ул тарихҡа Ғосман империяһы тип инеп ҡалған дәүләткә һәм яңы династияға нигеҙ һала. Яу менән йөрөгән Ғосман солтандары Кесе Азиялағы Византия биләмәләрен тартып ала, ә XIV—XV быуаттарҙа Балҡан ярымутрауын ҡулға төшөрә. 1453 йылда Мәхмәт  II Фәтих  солтан Константинополде ала һәм Византия империяһын юҡ итә. 

 
Ғосман империяһы  1683 йылда

1516 йылда ғосман солтаны Яуыз Сәлим I Мысырҙа мәмлүктәрҙе ҡыра һәм Мәмлүк солтанатын юҡ итә. 

 XVIII быуатта Ғосман империяһында кризис башлана. 

Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш

үҙгәртергә
 
Төрөк пехотасылары Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышта, 1922 йыл

Беренсе донъя һуғышында еңелгән Ғосман империяһының территорияһы бүлгеләнә. Мудрос солох килешеүенә ярашлы, Антанта Константинополде оккупациялай. Көнбайыш Анатолияға — грек ғәскәрҙәре, илдең көньяҡ-көнсығышына — француздар, Антальяға итальяндар инә. Анатолияның көнсығышында Әрмәнстан һәм Ҡурдистан бойондороҡһоҙ дәүләттәрен булдырыу күҙҙә тотола. Төрөктәргә Ҡара диңгеҙҙән Анкараға тиклемге биләмәләр генә ҡалдырыла. 

Халыҡ араһында илде оккупациялауға ҡаршы милли-азатлыҡ һуғышы башлана. Уның башында Мостафа Кәмал паша тора[96]. 

 
«Төрөк армияһының Измиргә инеүе». Рәссам Әхмәт Зыя Аҡболот.  Алғы рәттә: һулдан уңға: Кәзем Ҡарабәкер, Исмәт Инөнү, Мостафа Кәмал һәм Фәүзи Чаҡмаҡ. Улар артында оҙон буйлы -  Фәхреттин Алтай.

Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш кәмалсыларҙың еңеүе менән тамамлана. 

 1918—1923 йылдарҙағы милли-азатлыҡ хәрәкәте төрөктәрҙең милләт булып берләшеү процесын тамамлай[99]. Солтанлыҡ, һуңынан хәлифәлек бөтөрөлә. 1923 йылда Төркиә Республикаһы барлыҡҡа килә.

Кипрҙа

үҙгәртергә

Төркиәнән ситтә иң ҙур төрөк общинаһы Кипрҙа бар. Икенсе донъя һуғышынан һуң гректар араһында тарихи грек территорияларын (энозис), шул иҫәптән Кипрҙы Греция менән берләштереү өсөн хәрәкәт башлана. Энозис доктринаһына яуап итеп, утрауҙағы төрөктәр «таксим», йәғни айырылыу, доктринаһын күтәрә.

Община-ара көсөргәнеш үҫеүе арҡаһында Кипрҙа ҡораллы берләшмәләр — грек ЭОКА-һы (Кипрҙы азат итеү милли ойошмаһы) һәм Төрөк оборона ойошмаһы барлыҡҡа килә. Грецияла 1974 йылда хәрби хунта ойошторған түңкәрелеш һөҙөмтәһендә утрауҙа власҡа ЭОКА милләтселәре килә, был төрөк ғәскәрҙәренең Кипрға инеүенә һәм уларҙың төньяҡ менән төньяҡ-көнбайыш өлөштәрен оккупациялауға килтерә. Төрөк ғәскәрҙәре биләгән территорияла 1983 йылда Төньяҡ Кипр Төрөк Республикаһы иғлан ителә.  

Тел

үҙгәртергә

Төрөк теле алтай телдәре ғаиләһенең төрки тармағына ҡарай. Н. А. Баскаков классификацияһына ярашлы, төрөк теле төрки телдәре уғыҙ төркөмөнөң уғыҙ-сәлжүк төркөмсәһенә инә; ә Е. С. Малов классификацияһынса, төрөк теле яңы төрки телдәренә ҡарай[64]. Альтернатив атама булараҡ төркиәтселәр араһында Türkiye Türkçesi (төрөк төркийе) тигән термин ҡулланыла. Шулай уҡ анатолия-төрөк теле тип тә йөрөтәләр. [65].

Төрөк теле ғағауыз, әзербайжан һәм төркмән телдәренә, ҡырым татар теленең көньяҡ яр буйы диалектына ныҡ яҡын. 

Әҙәби төрөк теле XV—XVI быуаттарҙа иҫке анатолия-төрки теле нигеҙендә яралған. Уның тәүге ҡомартҡылары XIII быуатҡа ҡарай. Тәүге мәҙрәсәләр XIV быуатта (Изникта һәм Брусала) асылған, ләкин фәндәр ғәрәп телендә уҡытылған. Төрөк мәктәптәрендә төрөк теле 1839 йылда Rüştiye мәктәптәрен асҡас ҡына өйрәнелә башланған[66].

Ғосман теле

үҙгәртергә

XX быуатҡа тиклем Ғосман империяһының әҙәби теле булып  ғосман теле һаналған, ул төрөк һөйләш теленән ныҡ айырылған (ғосман. لسان عثمانى‎, lisân-ı Osmânî, төрөк. Osmanlı Türkçesi, Osmanlıca) һәм төрки телдәргә ҡараһа ла,  80—90 процентҡа ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәренән торған. Иҫке ғосман теле үле сәлжүк теленең вариҫы булған.

Ғосман имләһе нигеҙенә ғәрәп яҙмаһы һалынған булған. 

Төрөк теле

үҙгәртергә
 
Мостафа Кәмал  Ататөрк Кайсери халҡына яңы төрөк алфавитын тәҡдим итә. 1928 йыл 20 сентябрь

Төрөк телен ғәрәп-фарсы элементтарынан таҙартыу XVI быуатта уҡ башлана һәм  XIX быуаттың икенсе яртыһында яңы этәргес ала. 

Кәмалсылар телде ғәрәп һәм фарсы йоғонтоһонан азат итеү көрәшен башлай. Алфавитты үҙгәртеү тураһындағы мәсьәләне өйрәнеү маҡсатында Төркиәнең Министрҙар Советы 1928 йылдың 15 ғируарында  Мәғариф министрлығы эргәһендә «Тел комиссияһы» (төрөк. Dil Encümeni) ойоштора, тик тиҙҙән ул таратыла. 28 июндә уның урынына «Алфавит буйынса комиссия» (төрөк. Alfabe Encümeni) ойошторола. Ул 8 һәм 12 июлдәге ултырыштарында латин графикаһына нигеҙләнгән алфавит проектын ҡабул итә. 

1928 йылдың 1 ноябрендә парламент яңы алфавитты индереү тураһында закон сығара [67].

Хәҙерге төрөк алфавитында 29 хәреф  (21 тартынҡы, 8 һуҙынҡы өн) һәм 2 орфографик билдә бар. 1932 йылдың 12 июнендә Ататөрк Төрөк лингвистик йәмғиәтен аса. 

Төрөк теле диалекттары  2 төп төркөмгә бүленә[68]:

  • көнбайыш йәки дунай-төрөк: адакале, адрианополь, босна һәм македон диалекттары
  • көнсығыш анатолия: айдын, измир, ҡараман, кени, сивас диалекттары. Кипр диалекты менән Анкара ҡала һөйләше лә ошо төркөмгә инә. 

Әҙәби тел нигеҙе итеп истанбул  диалекты ҡулланыла, һуңғы ваҡытта уға ил баш ҡалаһы Анкара һөйләшенең йоғонтоһо арта. 

Антропология

үҙгәртергә
 
Төрөк ҡатыны, 1880 һәм 1900 йылдар араһы
 
"Төрөк ҡатыны", 1902 йылға тиклем. Рәссам Валерий Якоби
 
Төрөк ҡыҙы традицион кейемендә

Төрөктәрҙең антропологик тибының нигеҙен ҙур европеоид расаһы составындағы балҡан-кавказ расаһының алғы азиат варианты тәшкил итә.[69]

Антропологик йәһәттән төрөктәрҙең күбеһе урта диңгеҙ расаһына ҡарай.

Мәҙәниәте

үҙгәртергә

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Төрөк телендәге тәүге яҙма әҫәрҙәр XIII быуат уртаһына ҡарай, әйткәндәй, Кесе Азиялағы төрки телле яҙма текстар тик суфыйсылыҡтыҡы була [70]. Иң боронғо әҫәр — Әхмәт Факиһтың «Яҙмыш китабы», уның уҡыусыһы Шәййад Хәмзә «Йософ һәм Зөләйха» поэмаһын ижад иткән[71]. Төрөк телендәге тәүге күренекле әҫәр — 1330 йылда Ашыҡ паша тарафынан яҙылған поэма-мәснәүи  «Дәрүиш китабы»[70] .

XV быуат уртаһынан төрөк поэзияһы үҫешендә классик осор башлана. Ул XVII быуат башынаса дауам итә. Был осор әҙәбиәтен төрөк ғалимдары  «дивандар әҙәбиәте» тип атай[72]. Был осор шағирҙары араһында — Хәмди Челеби, Әхмәт паша, Нәжәти, Мәсихи, Мәхмүт Баҡы һәм шағирә Миһри хатун.

XVII быуат башынан әҙәбиәттә сатира һәм дидактика көсәйә. 1728 йылда  солтан Әхмәт III идараһы ваҡытында тәүге баҫма китап — ғәрәпсә-төрөксә һүҙлек нәшер ителә, ә солтан Мәхмүт II осоронда (1808—1839 йылдар) «Тәквими вакаи»[73] тигән тәүге гәзит сыға башлай.

Яңы төрөк әҙәбиәтенең башында яҙыусы һәм публицист Ибраһим Шинаси тора. Ул төрөк әҙәбиәтендәге тәүге драма әҫәрен  — «Шағирҙың өйләнеүе» тигән бер шаршаулы сатирик комедия  (1860) ижад итә[74].  Шинасиҙың эйәрсене, яҙыусы Намыҡ Кәмал төрөк романына башланғыс һала[75].

Яҙыусы Рәшат Нури Гөнтекиндең «Кәрлә турғай — йырсы ҡош» тигән романы киң билдәлелек ала, уның буйынса төшөрөлгән фильм совет һәм Рәсәй тамашасыһының да һөйөүен яулай. 

Музыка

үҙгәртергә

Традицион төрөк музыкаһы ғәрәп-иран мәҙәниәте менән бәйләнгән[76]. Шул уҡ ваҡытта төрөк музыка фольклоры башҡа төрки халыҡтар музыкаһы менән дә туғандаш.  Мәҫәлән, мани (ябай ғына таҡмаҡтар), кошма төркө (лирик йыр) жанрҙары Урта Азияла, Ҡаҙағстанда, Әзербайжанда булған шундай уҡ жанрҙарға оҡшаш [71]. Халыҡ музыка сәнғәтендә ҙур булмаған диапазонлы,  тигеҙ ритмлы  ҡырыҡ һава (ҡыҫҡа көй) һәм киң диапазонлы, иркен ритмлы, аныҡ метроритмик схемаларға һыймай торған  оҙон һава (оҙон көй) айырыла. 

 
1530 йылда Сәлимде, Баязитты һәм Мәхмәтте сөннәтләү тантанаһында сығыш яһаған бейеүселәр һәм  музыканттар. Сөләймәннамә китабындағы миниатюра

Ғосман империяһы осоронда оркестрлы хәрби музыка жанры барлыҡҡа килә. Ул империя ғәскәре хәрәкәт иткәндә, яу барғанда башҡарыла. XVIII быуат башында Европала яңысарҙар оркестры өсөн хас булған музыка ҡоралдары йыйылмаһы барлыҡҡа килә, уға  ҙур барабан (дөңгөр), 2 кескәй барабан  (сардар-нагара), 2 тәрилкә (зил), 7 баҡыр торба (бори) һәм 5 шалмей (зурнадер) инә. Яңысар музыкаһы үҙенсәлекле тембрҙар тупланмаһы булараҡ Европа опера һәм симфоник музыкаһына ҙур йоғонто яһай[77]. 

Төрөк музыкаһы үҫешенә энциклопедиясы ғалим, молдаван кенәзе Дмитрий Кантемир ҙур өлөш индерә. Ул төрөк милли музыкаһының музыкаль теоретигы һәм танылған композиторы булараҡ билдәле[76]. Уның төрөк музыкаһының төрлө жанрҙарында яҙылған әҫәрҙәре XIX быуат аҙағына тиклем киң таралған була[71].

 XX быуатта төрөк музыкаһы Европала барлыҡҡа килгән яңы жанрҙар иҫәбенә байый. 1923 йылда Төркиә Республикаһын иғлан итеү менән профессиональ музыка йылдам үҫеш ала. Шул саҡта уҡ Истанбул муниципаль консерваторияһы[76], 1936 йылда — Анкара,  1951 йылда — Измир консерваториялары; 1928 Анкара оперетта театры асыла[71]. 1930-сы йылдарҙа  композиторлыҡ мәктәбе барлыҡҡа килә. Биш төрөк (Әхмәт Аднан Сайгун, Жемал Рәшит Рәй, Үлви Жемал Эркин, Нәджил Кәзем Аҡсәс, Хәсән Фәрит Алнар)  был мәктәптең иң билдәле вәкиле була. 1934 йылда Анкара халыҡ йорто сәхнәһендә беренсе милли төрөк операһы  — Сайгундың «Фәридун» операһы ҡуйыла[76]. 1949 йылда Анкара дәүләт опера театры асыла. 

Хәҙерге заман төрөк музыкаһы көнбайыш музыкаһының көслө йоғонтоһо аҫтында үҫә.  2003 йылда йырсы Сертаб Эренар Төркиәгә Евровидение йыр конкурсында еңеү килтерҙе. 

Төрөк диаспораһы

үҙгәртергә

Тарихҡа билдәле тәүге төрөк диаспораһы Ғосман империяһының вассалы булған Ҡырым ханлығында ярала. Ләкин  XVIII быуатта Ҡырым Рәсәй составына ингәс, төрөктәр тулыһынса тиерлек ҡырым татарҙары этносына ҡушыла. 

Әлеге мәлдә эре төрөк диаспоралары элек Ғосман империяһы составына ингән илдәрҙә бар. Ғәрәп илдәрендә (Мәғриб илдәре, Мысыр, Сүриә, Ираҡ) төрөктәр дини баҫымға дусар ителмәһә лә, туған телде өйрәнеү һәм Төркиә менән мәҙәни бәйләнештә тороу йәһәтенән ныҡлы сикләү кисерә. 

Германиялағы төрөктәр

үҙгәртергә

Германиялағы төрөк диаспораһы 1960-сы йылдарҙағы  «иҡтисади мөғжизә» һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Ул саҡта Германияла халыҡ һаны кәмей, ә эшсе ҡулдарға ихтыяж арта бара. Шул сәбәпле Германияға төрөктәр күпләп килә. 

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Milliyet. 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk. 21 июль 2011 тикшерелгән.
  2. ↑ KONDA Research and Consultancy, Social Structure Survey 2006
  3. ↑ Library of Congress – Federal Research Division. Country Profile: Turkey. Дата обращения: 6 февраль 2010. Архивировано 4 февраль 2012 года.
  4. ↑ CIA. The World Factbook. 27 июль 2011 тикшерелгән. 2017 йыл 20 сентябрь архивланған.
  5. ↑ European Institute. Merkel Stokes Immigration Debate in Germany. Дата обращения: 15 ноябрь 2010. Архивировано 4 февраль 2012 года. 2014 йыл 9 июль архивланған.
  6. ↑ Kötter, I; Vonthein, R; Günaydin, I & Müller, C (2003), "Behçet's Disease in Patients of German and Turkish Origin- A Comparative Study", in Zouboulis, Christos (ed.), «Advances in Experimental Medicine and Biology, Volume 528», Springer, с. 55, ISBN 0306477572 
  7. ↑ Haviland, William A.; Prins, Harald E. L.; Walrath, Dana & McBride, Bunny (2010), «Anthropology: The Human Challenge», Cengage Learning, с. 675, ISBN 0495810843 
  8. ↑ Özkaya 2007, 112.
  9. ↑ International Strategic Research Organization, «An Aspect that Gets Overlooked: The Turks of Syria and Turkey», <http://www.usak.org.tr/EN/myazdir.asp?id=2784>. Проверено 2 февраль 2013.  2016 йыл 11 март архивланған..
  10. ↑ «A unified Syria without Assad is what Turkmen are after», <http://www.todayszaman.com/news-289267-a-unified-syria-without-assad-is-what-turkmen--are-after.html=>. Проверено 2 февраль 2013. (недоступная ссылка).
  11. ↑ ORSAM Report No: 83, The Turkmens of Syria, Quoted from page 16 (in Turkish): "Değişik kaynaklar ve saha çalışmasında elde edilen verilerden yola çıkarak Suriye Türkmenlerinin toplam nüfusu 3,5 milyon civarındadır."
  12. ↑ Park 2005, 37.
  13. ↑ Phillips 2006, 112.
  14. ↑ Taylor 2004, 28.
  15. ↑ National Statistical Institute of Bulgaria. 2011 Population Census in the Republic of Bulgaria (Final data). National Statistical Institute of Bulgaria (2011).
  16. ↑ Sosyal 2011, 369.
  17. ↑ Bokova 2010, 170.
  18. ↑ Encyclopedia of Cleveland History. Immigration and Ethnicity: Turks. Дата обращения: 7 февраль 2010. 2017 йыл 26 март архивланған.
  19. ↑ The Washington Diplomat. Census Takes Aim to Tally'Hard to Count' Populations. Дата обращения: 5 май 2011.
  20. ↑ Farkas 2003, 40.
  21. ↑ Leveau & Hunter 2002, 6.
  22. ↑ Fransa Diyanet İşleri Türk İslam Birliği. 2011 YILI DİTİB KADIN KOLLARI GENEL TOPLANTISI PARİS DİTİB’DE YAPILDI. Дата обращения: 15 февраль 2012. 2012 йыл 7 ғинуар архивланған.
  23. ↑ Home Affairs Committee 2011, 38
  24. ↑ UK immigration analysis needed on Turkish legal migration, say MPs, The Guardian (1 August 2011). 1 август 2011 тикшерелгән.
  25. ↑ Federation of Turkish Associations UK. Short history of the Federation of Turkish Associations in UK (19 июнь 2008). Дата обращения: 13 апрель 2011. Архивировано 13 апрель 2011 года. 2012 йыл 10 ғинуар архивланған.
  26. ↑ Netherlands Info Services. Dutch Queen Tells Turkey 'First Steps Taken' On EU Membership Road. Дата обращения: 16 декабрь 2008. 2009 йыл 13 ғинуар архивланған.
  27. ↑ Dutch News. Dutch Turks swindled, AFM to investigate. Дата обращения: 16 декабрь 2008.
  28. ↑ Türkiye Büyük Millet Meclisi 2008, 11.
  29. ↑ Turkey's ambassador to Austria prompts immigration spat, BBC News (10 November 2010). 10 ноябрь 2010 тикшерелгән.
  30. ↑ Andreas Mölzer. In Österreich leben geschätzte 500.000 Türken, aber kaum mehr als 10–12.000 Slowenen. Дата обращения: 16 октябрь 2011. 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
  31. ↑ CBN. Turkey's Islamic Ambitions Grip Austria. Дата обращения: 16 октябрь 2011.
  32. ↑ Avustralya’dan THY’ye çağrı var, Milliyet (12 March 2013). 8 май 2013 тикшерелгән. 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
  33. ↑ King Baudouin Foundation 2008, 5.
  34. ↑ De Morgen. Koning Boudewijnstichting doorprikt clichés rond Belgische Turken. Дата обращения: 15 ноябрь 2010.
  35. ↑ 2006 Census of Canada: Topic-based tabulations | Ethnic Origin (247), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3) and Sex (3) for the Population of Canada, Provinces, Terr … 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
  36. ↑ Republic of Macedonia State Statistical Office 2005, 34.
  37. ↑ Knowlton 2005, 66.
  38. ↑ Abrahams 1996, 53.
  39. ↑ The Federal Authorities of the Swiss Confederation. Diaspora und Migrantengemeinschaften aus der Türkei in der Schweiz. Дата обращения: 16 декабрь 2008. 2013 йыл 14 сентябрь архивланған.
  40. ↑ Swedish International Development Cooperation Agency. Turkiet är en viktig bro mellan Öst och Väst. Дата обращения: 14 апрель 2011. 2012 йыл 11 сентябрь архивланған.
  41. ↑ Businessman invites Swedes for cheap labor, regional access. Hürriyet Daily News. Дата обращения: 14 апрель 2011. 2018 йыл 25 декабрь архивланған.
  42. ↑ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010 2020 йыл 25 май архивланған.
  43. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. 2012 йыл 1 май архивланған. (Национальный состав населения.rar)
  44. ↑ Statistikbanken. Danmarks Statistik. Дата обращения: 17 декабрь 2011. 2012 йыл 14 июль архивланған.
  45. ↑ National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009. 2013 йыл 13 ноябрь архивланған.
  46. ↑ Ethnic composition of Azerbaijan: 2009 census. Архивировано 4 февраль 2012 года.
  47. ↑ National Institute of Statistics 2011, 10.
  48. ↑ Phinnemore 2006, 157.
  49. ↑ Constantin, Goschin & Dragusin 2008, 59.
  50. ↑ Sabah. Eyvah Türkler geldi! Дата обращения: 24 октябрь 2011. 2012 йыл 17 август архивланған.
  51. ↑ ntvmsnbc. Roma'da bir Türk Film Festivali. Дата обращения: 24 октябрь 2011.
  52. ↑ &n_page=5 Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины.
  53. ↑ 53,0 53,1 CIA The World Factbook. Turkey. Дата обращения: 13 июнь 2011. 2017 йыл 20 сентябрь архивланған. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «CIA The World Factbook» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  54. ↑ Академия наук СССР. Всемирная история. — Гос. изд.-во полит. лит-ры, 1956. — С. 253.
  55. ↑ Акопян Т. Х., Мелик-Башхян Ст. Т., Барсегян О. Х. Словарь топонимов Армении и прилегающих территорий = Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան. — Ер.: Изд-во Ереванского университета, 1986. — Т. 1. — С. 428—430. — 992 с. — 30 000 экз.
  56. ↑ Руи Гонсалес Де Клавихо "Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура" часть 2 смотреть комментарии 273
  57. ↑ «The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire » by JAMES VISCOUNT BRYCE, London, T. Fisher Unwin Ltd., 1916
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Еремеев Д.
  59. ↑ 59,0 59,1 Новичев А. Д. История Турции в 4-х томах. Т. 1.
  60. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002.
  61. ↑ 61,0 61,1 Турки (нация). БСЭ. .
  62. ↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 141.
  63. ↑ Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Труды. — Гос. изд.-во полит. лит-ры, 1963. — Т. 83. — С. 58.
  64. ↑ Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. — М.-Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — С. 7.
  65. ↑ ТУРЕЦКИЙ ЯЗЫК. Литературная энциклопедия. .
  66. ↑ Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. — М.-Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — С. 12.
  67. ↑ Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. — М.-Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1956. — С. 18.
  68. ↑ Турецкий язык. БСЭ. .
  69. ↑ Независимая газета.
  70. ↑ 70,0 70,1 ТУРЕ́ЦКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА. Краткая литературная энциклопедия. .
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 Турция. БСЭ. .
  72. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1-е изд.. — М.: Советская Энциклопедия, 1947. — Т. 55. — С. 216.
  73. ↑ Турецкие наречия и литературы. Брокгауз-Ефрон. .
  74. ↑ Шинаси (Şinasi) Ибрахим. БСЭ. .
  75. ↑ Намык Кемаль. БСЭ. .
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 ТУРЕЦКАЯ МУЗЫКА 2013 йыл 21 апрель архивланған.. Музыкальная энциклопедия. .
  77. ↑ ЯНЫЧАРСКАЯ МУЗЫКА. Музыкальная энциклопедия. .

Өҙөмтә хатаһы: <references> билдәләнгән "Taner Akçam 68" исемле <ref> тамға алдағы текста ҡулланылмай.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Төрөктәр&oldid=1276987» битенән алынған