Алтайҙар

Алтайҙар ике этнографик төркөмгә бүленә:

• Көньяҡ алтайҙар (алтай-кижи, тәржемәлә: Алтай кешеһе) йәки көньяҡ алтай телендә һөйләшкән алтайҙар (1948 йылға тиклем ойрот теле тип атала). Катунь йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары бассейнында йәшәйҙәр. Телеуттар (Кемерово өлкәһе) һәм теленгиттар (телес) (районда һәм Телецкий күленән көньяҡта) 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәрендә айырым халыҡтар булараҡ иҫәпкә алынған. Этнографтар көньяҡ алтай телен төрки телдәренең ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ төркөмө составына индерә.

1917 йылғы революцияға тиклем урыҫтар араһында уларҙы алтай татарҙары, йәки алтайҙар тип атайҙар

• Төньяҡтағы алтайҙар төньяҡ алтай телендә һөйләшә. Кумандиндар (Бей йылғаһының урта ағымында), челкандар (Аҡҡош йылғаһы бассейнында) һәм тубалар (Бей йылғаһының һул яҡ яры һәм Телецкий күленең төньяҡ-көнбайыш яр буйҙарында) 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса айырым халыҡтар булараҡ иҫәпкә алынған. Этнографтар төньяҡ алтай телен төрки телдәренең төньяҡ алтай телдәре төркөмө составына индерә. Башҡа төрлө классификация буйынса был ике алтай теле төрки телдәренең хакас төркөмөнә индерелә.

Революцияға тиклемге әҙәбиәттә төньяҡ алтайҙар (тубалар) черневый татарҙар булараҡ билдәле була^[2].

Тел, мәҙәниәт, көнкүреш һәм антропология буйынса көньяҡ һәм төньяҡ алтайҙар араһындағы айырма әллә ни ҙур түгел^[3].

Әҙәби алтай теле көньяҡ алтай теле нигеҙендә барлыҡҡа килә (ике вариантта — алтай һәм телеут телдәре вариантында). Төньяҡ алтайҙар өсөн тубалар әҙәби теле эшләнә.

• ТӨНЬЯҠ ҺӘМ КӨНЬЯҠ АЛТАЙҘАРҘЫҢ Y-ХРОМОСОМА ГАПЛОТӨРКӨМДӘРЕ БУЙЫНСА ГЕНОФОНДТАРЫ СТРУКТУРАЛАРЫНЫҢ АЙЫРМАҺЫ 2020 йыл 25 сентябрь архивланған.

Алтайҙарҙа 18 Y-хромосома гаплотөркөмө булыуы асыҡлана: C3xM77, С3с, DxM15, E, F*, J2, I1a, I1b, K*, N*, N2, N3a, O3, P*, Q*, R1*, R1a1 һәм R1b3. Алтайҙарҙа иң таралған Y-хромосома гаплогруппаһы — R1a Y-хромосома гаплотөркөмө, көньяҡ алтайҙарҙың яҡынса 53 проценты һәм төньяҡ алтайҙарҙың 38 проценты ошо гаплотөркөмгә ҡарай. Алтайҙарҙа көнбайыш һәм көнсығыш Евразия гаплотөркөмөнөң булыуы алтайҙар генофондында Европа һәм монгол компоненттары һәм боронғо генетик субстраттың булыуы менән аңлатыла^[4].

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 2010 йылда райондар буйынса халыҡ һаны түбәндәгесә^[5]:

2002 йылда халыҡ иҫәбен алған ваҡытта 67 239 кеше үҙен «алтай кешеһе» тип теркәй: Алтай Республикаһында — 62 192 кеше, Алтай крайында — 1880 кеше.

Кемерово өлкәһенең ерле төрки халҡы, совет осоронда үҙен «алтай кешеһе» тип таныһа, хәҙер телеут, шулай уҡ шор булараҡ таный.

Был 1989 йылда Ҡаҙағстанда 679 алтай йәшәй, 2009 йылда — 221 кеше, 1989 йылда Үзбәкстанда — 191 алтай, Ҡырғыҙстанда — 116 (1989), Тажикстанда — 60 (1989 й.), Украинала — 38 (2001 й.), Белоруссияла — 27 (1989 й.), Төркмәнстанда — 26 (1989), Грузияла — 27 (1989), Молдавияла — 20 (1989), Литвала — 19 (1989 й.), Әзербайжанда — 14 (1989), Латвияла — 4 (2011 й.), Эстонияла — 3 (1997) һәм Әрмәнстанда — 1 (1989) алтай йәшәй.

Алтайҙарҙың кейемендә дөйөм һыҙаттар менән бер рәттән, төбәк айырмалары ла бар. Көньяҡ алатайҙарҙың ир-егеттәре һәм ҡатын ҡыҙҙарының кейеме киң еңле һәм асыҡ яғалы оҙон күлдәк һәм һатып алынған туҡыманан йәки иләнгән тиренән тегелгән киң салбарҙан тора. Уның өҫтөнән йөнө эскә ҡаратып тегелгән, оҙонлоғо үксәгә тиклем булған һәм уң яҡҡа табан эленгән иркен тун. Киң билбау менән быуылған тунды тик ҡыш көндәрендә генә түгел, ә йәй ҙә кейәләр. Ҡайһы берҙә йәй көнө тун урынына буҫтауҙан тун үлсәмдәренә тап килтереп тегелгән халатта йөрөйҙәр. Ҡатын-ҡыҙҙар йәйгеһен тун йәки халат өҫтөнән еңһеҙ оҙон чегедек кейә, уның киң яғаһы сағыу туҡыма йәки уҡа менән биҙәлгән була. Ғәҙәттә үксәһеҙ оҙон ҡуныслы йомшаҡ итектә йөрөйҙәр. Баштарына сәскәле туҡыманан тегелгән цилиндр формаһындағы йәки йомро кәпәс кейәләр, ситенә 2-3 иле киңлегендә һарыҡ тиреһе тегеп ҡуялар.

Төньяҡ алтайҙарҙың кейеме материалы һәм тегелеше менән айырыла. Улар киндер һәм кесерткәндән туҡыма туҡый белгәндәр. Алтайҙар был туҡымаларҙан оҙон күлдәк салбар тегер булған. Ҡапҡа, сымдарҙы төҫлө күлдәк итәктәрен һәм ең орнаментироваться. Күлдәк яғаһына, ең остары һәм итәгенә биҙәк һалалар.Ҡатын-ҡыҙҙар башынтарына яулыҡ ябынған. Һунарҙа кейгән кейем көндәлек кейемдән айырылып торған. .

XX быуат башында алтайҙар кейеменә урыҫ крәҫтиәндәре, ҡала кешеләре кейемдәрендәге элементтар инә башлай, ә урыҫтар менән тығыҙ ҡатнашып йәшәгәндәр тулыһынса урыҫ крәҫтиәне кейемен кейә башлай.м.

Алтайҙарҙың торлаҡтары бер-береһенән ярайһы уҡ алыҫ ҡына урынлашҡан тирмәнән тора. Бер нисә ошондай тирмәнән торған тораҡ пункттары ла ярайһы уҡ таралып, ғәҙәттә тораҡ пункттары йылға буйҙарында урынлаша.

Халыҡ төркөмөнә ҡарап, уларҙың торлаҡтары ла төрлөсә була. Торлаҡ тибы кеше йәшәгән тәбиғәт шарттарына, уның ултыраҡ тормошта йәшәү-йәшәмәүенә, ғаиләнең иҡтисади хәленә бәйле була. Көньяҡ алтайҙарҙың торлағы йүкә ҡабығынан конус формаһындағы кейеҙ-рәшәткәле чум, йәки ҡарағас ҡабығынан теҙең эшләнгән аласыҡтан ғибәрәт. Челкандар һәм тубалар торлағы — дүрт мөйөшлө, бер аҙ ауышыраҡ итеп вертикаль рәүештә теҙеп ҡуйылған бүрәнә, таҡта айл (чайл). Уның өҫтө ҡабыҡ менән ҡаплана. Айлдың уртаһында асыҡ усаҡ урынлаша, усаҡтың төтөнө бүрәнәнең өҫкө яғында ҡалдырылған тишектән тышҡа сыға. XIX быуаттың икенсе яртыһында күп мөйөшлө бүрәнә айлдар ҙа була, улар ҡайын ҡабығы йәки йоҡа таҡта ябыла.

ХХ быуат башында хужалыҡ итеү өлкәһендәге үҙгәрештәр тораҡ пункттарының һәм торлаҡтарҙың да үҙгәрешенә килтерә. Бүрәнәнән төҙөлгән төҙөлмәләр киң таралыу ала. Иҙәне, тәҙрәләре, мейестәре булған йорттар пәйҙә була башлай. Урындағы байҙар ике ҡатлы йорт ағас йорттарҙа йәшәүҙе хуп күрә. Хәллерәктәр мал аҫрау өсөн биналар төҙөй һәм ярҙамсы хужалыҡ ҡаралтыларын эшләтеп ҡуя. Ҡайһы берҙә был ҡаралтыларҙы йортҡа терәтеп тә эшләп ҡуялар.

Алтайҙар өсөн ит, һөт ризыҡтары (әсегән һөт, эремсек) — төп туҡланыу ризыҡтары булып тора. Һөт ризыҡтарын арпа талҡаны (талкан) йәки ашарға яраҡлы үҫемлек һәм уларҙың тамырҙарын ҡушып ҡулланалар. Сырҙар һөт ризыҡтарының иң киң таралған төрө: әсе ҡорот һәи сөсө һәм пыштак, шулай уҡ әсе чегень (айран). Бейә һөтөнән ҡымыҙ әҙерлән. Итте бешереп ашайҙар. Һарыҡ һәм йылҡы малы эсәк-ҡарынын бешереп ҡулланалар: жерг, ҡаҙы ҡарта.

ХХ быуат башында алтайҙарҙа синфи ҡатламдарға бүлгеләнеү билдәләре аныҡ күренә. Формаль йәһәттән ер, көтөүлек һәм бесәнлектәрҙе община (аил, улус) файҙалана, әммә мал һаны аҙ булған ябай кешеләр ғәмәлдә аил ерҙәренең бик бәләкәй өлөшө менән файҙалана ала, сөнки ерҙең ҙур өлөшө малдары күп булған патриархаль-феодаль аристократия (зәйсән, башлыҡ) һәм кулак-байҙар ҡулында була. Ябай общинниктар билдәле бер зәйсән ҡулына (ғаиләһенә) беркетелә һәм улар батша администрацияһы алдында община исеменән сығыш яһай. Общинниктарҙың бер өлөшөнөң бөтөнләй малы ла һәм үҙ хужалығы ла булмай, улар бай ғаиләләрҙә ҡол (айбачи) хәлендә йәшәй.

Малсылыҡ хужалығы ябай общинниктарҙы байҙар тарафынан йәшерен иҙелеүенә килтерә.Мал хужаһы үҙ малын билдәле бер шартт��рҙа ярлы көтөүсегә биреп тора, ул был малдың (йәки малдарҙы) һөтөн һауып тотона, әммә уларҙы көтөргә, һаҡларға һәм быҙауы менән уны кире хужаһына тапшырырға тейеш була. Бынан тыш көтөүсе саҡырыу менән байҙың бесәнлегенә килеп өмәлә ҡатнашырға, йәки хужалыҡ эштәрендә ярҙам итергә тейеш була. Алтайҙарҙа бындай мөнәсәбәттәр формаһы поныш (ярҙам) тип йөрөтөлә. XIX быуат аҙағында алтайҙарҙа ялланған көтөүсе, көнлөп эшләүсе, батрак категорияһы барлыҡҡа килә. Шул уҡ ваҡытта эре хужалыҡтарҙа тауар етештереү күләме арта, ауыл хужалығы продукцияһын эшкәртеү буйынса тәүге предприятиелар барлыҡҡа килә, уларҙа ялланып эшләүселәрҙең хеҙмәте ҡулланыла.

Алтайҙарҙа патриархаль-феодаль һәм капиталистик мөнәсәбәттәр менән бер рәттән архаик нәҫелдәр бәйләнеше бергә үрелеп бара. Бөтә ҡәбилә һәм территориаль төркөмдәр ырыуҙарға — сёоктарға («һөйәктәр») бүленә. Ырыу эсендә туғанлыҡ атай яғынан иҫәпләнелә, тик сит ырыу вәкилдәре араһында ғына никах рөхсәт ителә (экзогам никах). Ырыу бәйләнештәре төньяҡ алтайҙарҙа яҡшы һаҡланған, унда һунар биләмәләре ырыу милке булып иҫәпләнә. Алтайҙарҙың бөтә төркөмдәренә лә ырыуҙар берҙәмлеге, үҙ-ара ярҙам, айырым ырыу культы ҡалдыҡтары (тау культы, ут культы) хас. Никахлашҡанда кәләште урлау, кейәү туғандарының кәләштең ата-әсәһенә ҡалым түләүе — боронғо иҫкергән йолалар. Ире үлгән осраҡта ҡатын кеше ырыуҙа ҡала һәм туғандарының береһенә ҡатын итеп тапшырыла. Ҡайһы бер ғаиләләрҙә күп ҡатынлылыҡ күҙәтелә.

Урыҫ православ сиркәүе алтайҙарҙы православ христиан динендә тора тип иҫәпләй һәм улар йәшәгән тораҡ пункттарында һәм райондарҙа үҙҙәренең йоғонтоһон көсәйтергә тырыша. Алтайҙар православие байрамдарын (Суҡындырыу, Пасха, Троица), правлславие мәҙәниәтенә хас ҡайһы бер йолаларҙы (мәҫәлән, обычай вешать на Троица байрамы мәлендә өйҙө тере сәскәләр менән биҙәү һәм уларҙы йыл буйына һаҡлауҙы) үҙ итә. Православие дине доғаларын миссионерҙар алтай теленә тәржемә итә; служба в православие ғибәҙәтханаларында дини йола алтай һәм урыҫ телдәрендә атҡарыла. Православ дин әһелдәре-миссионерҙар Алтайҙә йыш ҡына мәғрифәтселек менән дә шөғөлләнә: улар алтай телен өйрәнә, алтайҙарҙы урыҫ грамотаһына өйрәтә. Протоиерей В. И. Вербицкий (1827—1890) үҙ ғүмерен алтайҙарҙың телен һәм мәҙәниәтен өйрәнеүгә арнай. Ул беренсе «Алтай теленең ҡыҫҡа грамматикаһын» (1869), «Төрки теленең алтай һәм аладаг һөйләштәрен» (1884) яҙа. Уның «Алтайҙың ерле халҡы» (1893) китабында йөҙләгән фольклор әҫәре тупланған, алтайҙарҙың йолалары тасуирланған.

Алтайҙарҙың традицион диненә православие дине генә түгел, ә буддизм да йоғонто яһай. Ижадсыға юғары ярҙамсыһы тураһында ҡараш, ҡурсалаусы кеше, сығышы буйынса Майтрея менән бәйле, Шакьямуниның. Алтай ҡайһы бер урындарҙа бик ҙур ҡош кереда тарихы менән бәйләнеше, унда һин гаруда образына барып тоташа.

XX быуат башында алтайҙар араһында христиан дине һәм тибет-монгол буддизмы элементтары ингән, шул уҡ ваҡытта шаманизмдың бер төрө булған бурханизм (монгол һүҙе "борхан"дан — будда) тарала. 2008 йылда Алтаистика институты этник алтайҙар араһында һорау алыуҙар үткәрә, уның мәғлүмәттәре буйынса бурханистар 81 %, православие христиандары — 10,7 %, ислам динен тотоусылар — 5,3 %, буддистар — 2,2 % була.

• Алтайские памятники

• Алтайцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Алтайцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine
• Потапов Л. П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. / Отв. ред. А. П. Окладников. — Л.: Наука, 1969. — 196 с.
• Алтайские инородцы: Сб. этногр. ст. и исслед. алт. миссионера, протоиерея В. И. Вербицкого / Под ред. А. А. Ивановского. Горно-Алтайск, 1893. 270 с. Библиогр.: с. 270 (21 назв.).

• Алтайцы — общая информация о этнической группе, исторические моменты и важнейшие события.
• russia.rin.ru:Алтайцы
• КОРЕННЫЕ НАРОДЫ АЛТАЕ-САЯН:СООТНОШЕНИЯ ГЕНОФОНДОВ по данным о ДНК маркерах — аутосомных и Y хромосомы. Лавряшина М. Б., Васинская О. А.
• РАЗЛИЧИЯ СТРУКТУРЫ ГЕНОФОНДОВ СЕВЕРНЫХ И ЮЖНЫХ АЛТАЙЦЕВ ПО ГАПЛОГРУППАМ Y-ХРОМОСОМЫ 2020 йыл 25 сентябрь архивланған.