Балҡарҙар
Балҡарҙар (рус. Балка́рцы, ҡарас.-балҡ. малкъарлыла, таулула)[5][6]; — төрки телле халыҡ, башлыса Төньяҡ Кавказдың үҙәк өлөшөндә, таулы һәм тау алды төбәктәрендә йәшәй (Балҡарстан).
| Балҡарҙар | |
| Байраҡ | |
 | |
| Туған тел | Ҡарасай-балҡар теле |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй Ҡаҙағстан Ҡырғыҙстан Америка Ҡушма Штаттары Украина Үзбәкстан Төркиә[1][2][3][…] |
| Административ-территориаль берәмек | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы, Ставрополь крайы, Ҡарасай-Черкес Республикаһы һәм Мәскәү |
| Халыҡ һаны | 125 044 кеше (2021)[4] |
 Балҡарҙар Викимилектә | |
Йылғалары Баксан, Чегем , Хазни-дон, Черек-Балҡар, Черек-Хулам. Европеоид расаның кавкасион раса антропологик тибы [7]. Төрки телдәр ғаиләһенең ҡарасай-балҡар телендә һөйләшәләр.
Этноним��
үҙгәртергә«Балҡар» этнонимының килеп сығышы тураһында бер нисә версия бар:
- Малкар тарлауығында йәшәүселәрҙең урыҫ телендәге аталышы (рус. малкарцы)[8].
- «Болгар» тигән атаманан [9] 737 йылда ғәрәп-хазар килешеү шарттары буйынса ҡаған теләүселәрҙең барыһына ла ислам ҡабул итергә рөхсәт бирә. Күп болғар-бурджандар (атап әйткәндә, хәҙерге заман балҡар, карасай һәм ҡумыҡтарҙың ҡанбабалары) мосолманлыҡ ҡабул итә. Тап ошо ваҡыттан болғарҙар араһында ислам тарала башлай.[10]
Үҙатамалары — малғар, малҡар, балҡар.
Халыҡ һаны
үҙгәртергә
Әлеге ваҡытта балҡарҙарҙың дөйөм һаны яҡынса 125 мең кеше тәшкил (2010 йылға ҡарата). Рәсәйҙә 112,9 мең кеше йәшәй, улар араһында Ҡабарҙы-Балҡарстанда — 108,6, меңе, был республика халҡының 12,7 % тәшкил итә.
(Ҡабарҙы-Балҡарстанда) 2010 йылғы халыҡ иҫәбе райондар буйынса:
| Муниципаль район | Балҡарҙар өлөшө, % |
|---|---|
| Эльбрус МР | 69,5 |
| Черек МР | 64 |
| Чегем МР | 20 |
| Нальчик | 16,9 |
| Зольск МР | 6 |
Күпмелер балҡарҙар Ҡаҙағстанда һәм Ҡырғыҙстанда йәшәй (4 — 5 мең кеше, 2008), улар унда депортация арҡаһында 1944 барып юлыҡҡан.
Шулай уҡ Төркиәлә, Европа илдәрендә һәм АҠШ-та йәшәүселәр бар, улары XIX быуатта мөһәжир булып киткән.
Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре
үҙгәртергә| Йыл | Халыҡ һаны | Сығанаҡ |
|---|---|---|
| 1939 | 42 685[11] | 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 1959 | 42 408[11] | 1959 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 1970 | 59 501[11] | 1970 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 1979 | 66 334[11] | 1979 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 1989 | 85 126[11] | 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 2002 | 108 426[11] | 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
| 2010 | 112 924[11] | 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу |
Телдәре
үҙгәртергәҠарасай-балҡар (ҡарасай, балҡар) теле — төрки телдәрҙең береһе , был телдә ҡарасайҙар һәм балҡарҙар һөйләшә. Диалекттарында айырма аҙ. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элек таулы-татар, таулы-төрки, татар-сығатай теле тип атап йөрөтөлгән.Ҡабарҙы-Балҡарстанда һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһында киң таралған, ике республикала ла дәүләт статусына эйә. Рәсәйҙә 303 мең самаһы кеше ошо телдә һөйләшә[12].
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx
- ↑ http://joshuaproject.net/countries/KZ
- ↑ http://joshuaproject.net/countries/KG
- ↑ Всероссийская перепись населения 2020—2021 годов
- ↑ Каракетов, 2005, Каракетов, 2007
- ↑ «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Год: 1973, Автор: Волкова Н. Г., Издательство: «Наука» (Главная редакция восточной литературы, г. Москва), стр. — 87
- ↑ Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. — Москва: Наука, 1974.
- ↑ К. Х. Унежнев. История Кабарды и Балкарии. — ГП КБР "Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г." Издательский центр "Эль-Фа", 2005-01-01. — 626 с.
- ↑ Андрей Николаевич Кононов. История изучения тюркских языков в России: дооктябрьский период. — Наука, Ленинградское отд-ние, 1982-01-01. — 372 с.
- ↑ —Бегунов Ю. (ред.), Закиев М., Бариев Р., Глашев Б., Нурутдинов Ф. Сокровища булгарского народа. Этногенез. История. Культура. Издательство: «БулгарИздат»; 2007 г.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 Карачаевцы. Балкарцы / отв. ред. М.Д. Каракетов, Х.-М.А. Сабанчиев. — М.: Наука, 2014. — С. 17. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-038043-1.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. perepis2002.ru. Дата обращения: 17 апрель 2017. Архивировано 5 август 2012 года. 2012 йыл 5 август архивланған.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Абаев М. К. Исторический очерк «Балкария» // Мусульманин. — Париж, 60.02.2011. — № 14—17. — С. 586—627.
- Батчаев В. М. Балкария в XV — начале XIX вв. — М.: ТАС-Издат, 2006. — 190 с.
- Балкарцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Балкарцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
- Балкарцы / Каракетов М. Д. // Анкилоз — Банка [Электронный ресурс]. — 2005. — С. 712—713. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
- Кипкеева З. Б. Карачаево-балкарская диаспора в Турции. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2000. — 184 с. — ISBN 5-88648-212-1. Архивная копия от 23 сентябрь 2015 на Wayback Machine
- Сабанчиев Х.-М. А. Депортация, жизнь в ссылке и реабилитация балкарского народа: 1940-е — начало XXI в / автореферат дис. ... доктора исторических наук : 07.00.02. — Ростов н/Д: Рост. гос. ун-т, 2007.
- Сабанчиев Х.-М. А. Балкарцы : выселение и возвращение. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 437 с. — (Балкарская историческая серия). — ISBN 978-5-7680-2189-4.
| Балҡарҙар Викимилектә |