Uygʻur alifbosi

Uygʻur tili Xitoyning Shinjon shahrida uygʻurlar tomonidan gapirilgan uzoq adabiy anʼanaga ega turkiy tildir. Bugungi kunda uygʻur-arab alifbosi Shinjonda uygʻur tili uchun rasmiy yozuv tizimi boʻlsa, uygʻur-lotin va uygʻur-kirill alifbolari kabi boshqa alifbolar hali ham Xitoydan

Niya (Minfeng) dagi yodgorlik xitoy va romanlashtirilgan uygʻur tillarida bitilgan

tashqarida, ayniqsa Markaziy Osiyoda keng qoʻllanadi.

Tarixi

Eski uygʻur va hozirgi uygʻur tili

Eski uyg‘ur tili va hozirgi uyg‘ur tili alohida turkiy tillar bo‘lib, bir tilning turli bosqichlari hisoblanmaydi. Eski uygʻur tili Gʻarbiy Yugur tilining ajdodlari boʻlsa, hozirgi uygʻur tili qarluq tillariningbiridan kelib chiqqan.

Qadimgi uygʻur alifbolari

V-XVII asrlar

V asrda qadimgi uygʻur tili birinchi marta soʻgʻd alifbosida yozilgan. Bu X asrda eski uygʻur alifbosiga aylanganda foydalanishdan chiqib ketgan, garchi XV-XVI asrlar orasida qaytadan foydalanilgan boʻlsa ham. So‘g‘d alifbosi amalda bo‘lgan davrda (VI-IX asrlardan) eski turkiy alifbo bilan yozilgan.Qadimgi uygʻur tili zamonaviy gʻarbiy yugur tiliga aylandi va XVIII asrgacha yugurlar orasida qoʻllandi.

Hozirgi uygʻur alifbolari

X asrdan XIX asrgacha

X asrda islom dini bilan birgaQarluq Qaraxoniylarga kiritilgan arab alifbosi hozirgi uygʻur-arab alifbosiga aylangan. Arab tilidan olingan alifbo birinchi boʻlib chagʻatoy yozuvi deb atalgan. U eski oʻzbek tili va turkiy (hozirgi uygʻur) tillarini yozish uchun ishlatilgan.1920-yillarning boshida, uygʻur tilida soʻzlashadigan hududlar Sovet Ittifoqining bir qismiga aylandi yoki Sovet Ittifoqining taʼsiri ostida boʻldi^[1].

Chagʻatoy alifbosi Kona Yëziq („Eski yozuv“) (كونا يېزىقى).

Suryoniy yozuvi V asrdan XIX asrgacha boʻlgan davrda eski uygʻur tilini yozishda ham qoʻllangan^[2].

XX-XXI asrlar

Uygʻur yozuvi XX asrda koʻp oʻzgarishlarni boshdan kechirdi, bular asosan, Sovet va Xitoy davlatlari tomonidan chiqarilgan siyosiy qarorlar bilan bogʻliq. Sovet Ittifoqi dastlab tilning yozuvini romanizatsiya qilishga harakat qildi, biroq koʻp oʻtmay, 1920-yillarning oxirlarida „Uygʻur- kirill alifbosi“ deb nomlanuvchi kirill yozuvini targʻib qilishga qaror qildi, chunki bu tilning romanizatsiyasi uygʻurlarning boshqa turkiy xalqlar tillari bilan aloqalarini mustahkamlaydi.

1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil etilishi bilan kirill yozuvini targʻib qilish boshlandi, biroq 1950-yillarning oxirida Sovet Ittifoqi va Xitoy oʻrtasidagi ziddiyat kuchaygach, xitoyliklar Pinyin va kirill alifbosiga asoslangan yangi alifboni ishlab chiqdilar. Sovetlarning kirill alifbosi uygʻurlarning yangi yozuvi sifatida tanilgan va uning oʻrniga buni targʻib qilgan va tez orada alifboga aylangan. deyarli Bu alifbodan 10 yil davomida foydalanishgan.

1982-yili Uygʻur yangi yozuvi bekor qilindi, arab alifbosi uygʻur-arab alifbosi sifatida oʻzgartirilgan shaklda tiklandi^[3]. Biroq, axborot texnologiyalarining ahamiyati ortib borayotganligi sababli, kompyuterlarda qulay foydalanish uchun lotin alifbosiga soʻrovlar boʻldi. Buning natijasida 2000-2001-yillar oraligʻida beshta konferensiya boʻlib, unda uygʻur-lotin alifbosi deb nomlanuvchi lotin tilidan olingan yordamchi alifbo ishlab chiqilgan^[4]^[5].

Hozirgi holat

Bugungi kunda uygʻur tili toʻrt xil alifbo yordamida yoziladi, ular:

UEY: Uygʻur-arab alifbosi, Xitoyning Shinjon viloyatidagi yagona rasmiy alifbo boʻlib, hukumat, ijtimoiy tarmoqlar va kundalik hayotda keng qoʻllanadi;
UKY: Uygʻur-kirill alifbosidan asosan, Markaziy Osiyo mamlakatlarida, xususan Qozogʻistonda yashovchi uygʻurlar foydalanadi;
ULY: Uygʻur-lotin alifbosi 2008-yilda kiritilgan va yordamchi yozuv tizimi sifatida faqat kompyuter bilan bogʻliq sohalarda qoʻllanishi kerak^[6]^[5], lekin hozirda UEY yozuvi kompyuter klaviaturalari kengayganidan soʻng umuman foydalanilmay qolgan.
UYY: aralash yangi uygʻur yozuvi (Pinyin Yeziⱪi yoki UPNY deb ham ataladi), bu alifbo ham lotin alifbosiga asoslangan, ammo hozir lotin tilida yozmoqchi boʻlgan koʻpchilik ULY dan foydalanadi.

Uygʻur-arab alifbosi, uygʻur yangi yozuvi va uygʻur-lotin alifbosi jami 32 harfdan iborat.

Misol

Quyida uygʻur tilida bir xil matn bor, lekin bugungi kunda umumiy qoʻllanadigan toʻrt alifboning har biri yordamida yozilgan.

Matn „Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi“ning birinchi moddasidan olingan^[2].

Uygʻur kirill alifbosi (Buyuk Britaniya)	Һәmmә adәm tugʻulushidinla әrkin, izzәt-һөrmәt vә һoquqta babbaravәr bolup tugʻulgʻan. Ular әqilgә vә viҗdangʻa igә һәmdә bir-birigә qerindashliq munasivitigә xas roһ bilәn muamilә qilishi kerәk.
Uygʻur lotin (ULY)	Hemme adem tughulushidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilge we wijdanʼgha ige hemde bir-birige qërindashliq munasiwitige xas roh bilen muamile qilishi kërek.
Sobiq Pinyin (UYY)	Ⱨəmmə adəm tuƣuluxidinla ərkin, izzət-ⱨѳrmat wə ⱨoⱪuⱪta babbarawar bolup tuƣulƣan. Ular əⱪilgə wa wijdanƣa igə ⱨamdə bir-birigə ⱪerindaxliⱪ munasiwitigə has roⱨ bilgan mu’amile ⱪilixi kerak.
Oʻzbek tilida	Barcha insonlar erkin, qadr-qimmati va huquqlari boʻyicha teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdonga ega boʻlib, bir-birlariga birodarlik ruhida harakat qilishlari kerak.

Manbalar

↑ Duval & Janbaz 2006, ss. 1–2
↑ ^2,0 ^2,1 „Uyghur (Уйғурчә / Uyghurche / ئۇيغۇرچە )“ (en). Omniglot.
↑ XUAR Government Document No. XH-1982-283
↑ Duval & Janbaz 2006, ss. 2–5
↑ ^5,0 ^5,1 Shinjang Til-Yëziq Komitëti Tetqiqat Merkizi 2008
↑ Duval & Janbaz 2006, s. 5

Havolalar

[1] Duval & Janbaz 2006, ss. 1–2

[omniglot-2] 2,0 ^2,1 „Uyghur (Уйғурчә / Uyghurche / ئۇيغۇرچە )“ (en). Omniglot.

[3] XUAR Government Document No. XH-1982-283

[4] Duval & Janbaz 2006, ss. 2–5

[Shinjang_Til-Yëziq_Komitëti_Tetqiqat_Merkizi_2008-5] 5,0 ^5,1 Shinjang Til-Yëziq Komitëti Tetqiqat Merkizi 2008

[6] Duval & Janbaz 2006, s. 5

[1]