Sulton Mahmud (Mahmud Chopan oʻgʻli)

Sulton Mahmud (XVI — XVII asrning 1-yarmi) — Shimoliy-Sharqiy Kavkazdagi Shamxal xonadonidan boʻlgan qumiq harbiy-siyosiy arbobi. Endiriya hukmronligi hukmdori. Tarkovskiy Shamxalatidagi fuqarolar nizolari davrida uning davlati 1867-yilda tarqatib yuborilgunga qadar mustaqil boʻlib qoldi. Rossiya davlati manbalarida u mulkdor, mirzo va shahzoda unvonlari bilan yuritilgan. Shomxal Choponning oʻgʻli I. Sulton Mahmud 118 yil davomida Shimoliy Kavkazdagi rus taʼsirini yoʻq qilgan Karaman jangida rus qoʻshinlari ustidan qozongan gʻalabasi bilan mashhurlikka erishdi. U qumiq xalqining milliy qahramoni^[1].

Sulton Mahmudning asosiy dalillari rus tilidagi tarixiy hujjatlarda saqlanib qolgan, bu yerda uning nomi turli yoʻllar bilan berilgan. Mashhur sovet kavkazshunos Ekaterina Kusheva, uning ishida „Shimoliy Kavkaz xalqlari va Rossiya bilan aloqalar“ 1963-yil, variant Sulton Mahmud, ammo, bu nom bilan bir qatorda, turli manbalarda boshqa yozma shakllari ishlatiladi — Saltamagmut, Saltamamut, Saltanmagmut, Sulton Magomed, Sulton Magmud, Sulton Mut.

Millati boʻyicha kumuk. Sulton Mahmud 1580-yillarning oxirida, oʻz oʻgay birodarlari bilan nizoda gʻalaba qozonib, Endireydagi markaz bilan oʻz mulkini shakllantirishga muvaffaq boʻlgach, tarixiy maydonga chiqdi^[2]. Aka-uka bilan janjalning sababi Soltan Mutning qumiq shamxal Chopanning tengsiz nikohidan kelib chiqishi va Kabardiyaning eng muhim jiyani Xatu Anzorov edi. Bunday nikohdan boʻlgan oʻgʻillar chanka deb atalgan va biy-adatga koʻra, meros olish huquqiga ega emas edi. Shu bilan birga, Xatuning qizi Qrim xoni bilan turmush qurganligini eʼtiborsiz qoldirmaslik kerak. Bu Sulton Mutning Qrimning kuchli hukmdorlari bilan qarindoshligini anglatardi^[2].

Sulton Mut birinchi marta 1580-yillardagi turkiy manbalarda tilga olinadi, u voyaga yetganida „boʻlak“ maqomi tufayli unga meros ajratmagan birodarlar bilan kurashga kirishadi. Keyingi oʻn yillikda u Tersko Sulak daryosi oraligʻidagi oʻgay ukasi Alxasning oʻrnini egallab, aholisi qumiqlar, tyumenlar va guenlar boʻlgan keng biylik egalik) egasiga aylandi. Sulton Mutning poytaxti qadimiy Endirey shahri boʻlib, u tezda Endirey biyligining (egalik) madaniy va siyosiy markaziga aylandi. Darhaqiqat, u bir necha qishloq jamoalari — Guenskaya, Tyumenskaya va Boroganskaya — keyinchalik qishloqning choraklari rolini oʻynagan birlashmasi natijasida shakllangan^[3]. Endireyga koʻchib oʻtishdan oldin oʻz shahzodasiga ega boʻlgan Guenskiy qishloq jamiyati ayniqsa ahamiyatli edi, shuning uchun butun qishloq baʼzan Guen-Kala (Guen qalʼasi) deb atalgan. Sulton-Mutning butun hayotiga kirgan qizil ip qumiqlar yerlarining mustaqilligi uchun kurash edi (oʻsha davr manbalarida „Shevkalov“, „Kumuk xalqi“ va boshqa nomlar). Uning faoliyatining dastlabki davri yangi hududlarda birlashish bilan bogʻliq. Uning asl yashash joyi Gelbax qishlogʻi boʻlib, uning aholisi jasur yosh biyga homiylik qila boshlagan. Tersko Sulak daryosi oraligʻidagi eng kuchli siyosiy birlik Tyumen mulki boʻlib, u rus davlati va kabard feodallariga qarshi kurashda shauhallarning qoʻllab-quvvatlagan. 1588-yilda kamonchilar Tyumen egaligining poytaxti — Terkini egallashga muvaffaq boʻlishdi va 1594-yilda Tyumen egaligi Rossiya tarkibiga kirdi. Tyumen hukmdori Sultoniy oʻz xalqi bilan Endireyga chekinishga majbur boʻlib, u yerda Sulton Mutga qaram boʻlib qoladi^[3].

XVI asrning 80-90-yillarida Kavkaz uch kuch — Safaviylar imperiyasi, Usmonlilar imperiyasi va Rossiya podsholigi oʻrtasidagi kurash maydoniga aylandi. Kumuk hukmdorlari turkparastlik yoʻnalishiga amal qilganlar, turklarga Safaviylarga qarshi kurashda yordam berganlar. XVI asr oʻrtalarida Astraxan xonligini tugatgan Rossiya podsholigi Oltin Oʻrdaning Kavkazdagi bir boʻlagiga — Tyumen egaligiga, shuningdek, uni qoʻllab-quvvatlagan Shamxalatga qarshi hujum boshladi. Bu yerda rus podshohlari kabard feodallarining bir qismi va mintaqada Moskvaning sodiq vassallariga aylangan Okoklar hukmdori Shix Murza (Vaynax etnik guruhi) oʻrtasida yordam topishga muvaffaq boʻldi^[4]. Gruzin hukmdorlari ham ittifoqchi boʻlib, shamxallarga qarshi harbiy yordam soʻragan. 1591-yilda Zasekin qoʻmondonligi ostida qumiqlarga qarshi ekspeditsiya boshlandi va Endireyning yoqib yuborilishi bilan yakunlandi. Biroq, rus qoʻshinlari chekinishga majbur boʻldi. Gruziya qiroli Konstantin 1591-yilgi yurish natijalaridan qoniqmadi va boshqa ekspeditsiyani jihozlashni talab qildi. 1594-yilda gubernator Xvorostinin qoʻmondonligi ostida Shamxalatga besh minginchi armiya yuborildi, unga Tarkini egallab olgan Kabarba va Okotskiy (Akkinskiy) ittifoqchilari qoʻshildi. Biroq, tez orada rus qoʻshinlari qalʼada toʻsib qoʻyildi va 3000 kishini yoʻqotib, qochishga majbur boʻldi. Muvaffaqiyatsizlik sababi kumuklar va Dogʻiston hukmdorlarining bir qismining muqaddas urush bayrogʻi ostida birlashishi edi^[5]. Sulton Mut tomonidan Kavkaz kuchlarining Rossiyaga qarshi birlashishi ham uning hokimiyatini togʻ hukmdorlari tomonidan tan olinishi kabi rasmiy siyosiy asoslarga ega edi. Bu harbiy kompaniyalarda Sulton Mahmud faol qatnashgan^[6]. Xvorostinin ekspeditsiyasi magʻlubiyatga uchraganiga qaramay, kumuklar Tyumen xonligining hududlarini abadiy yoʻqotdilar. Bu voqea, tarixchi Yu.M.Idrisov Moskva davlatining sobiq Oʻrda hududidagi hujumining bir qismi boʻlgan va Qozon va Astraxanning qulashi bilan bir qatorda edi. Rossiya qirolligining mintaqadagi kengayish salohiyati hech qachon tugamagan. Rus podsholarining Kavkazdagi vassallari — rossiyaparast kabard feodallari va Okotsk murzalari kuchliligicha qoldi. Gruziya elchilari yana harbiy yordam soʻrashdi. Tsar Boris Godunov Kumuk yerlariga qarshi yangi, ancha jiddiy harbiy chora tayyorlashga qaror qildi^[7][8].

XVII asr boshlarida qumiq hukmdorlari, shu jumladan Sulton Mut, yana bir oʻzaro urushga tortildi. Bundan tashqari, 1603-yilda yangi Eron-Turkiya urushi boshlandi. Qulay vaziyatdan, shuningdek, Shamxal taxti vorisi Qrim Shamxalidan va Gruziya podshosi Aleksandrdan vaʼda qilingan yordamdan foydalanishga urinib, Moskva keng koʻlamli harbiy operatsiyaga tayyorgarlik koʻra boshladi. Kampaniya ehtiyojlari uchun 300 ming rubl ajratildi, 10-12 ming kishilik armiya jihozlandi (kamonchilar, kazaklar, kabardiyaliklar, okilar, nogaylar va boshqalar)^[9]. Shamxal Surxay II Moskva ultimatumini rad etdi va 1604-yilda rus qoʻshini Shamxal qoʻshinini magʻlub etib, Tarkini egallab oldi. Surxay shamxallik lavozimidan voz kechib, unvonni Gireyga, qoʻshinlar qoʻmondonligini esa Endireevskiy Sulton Mutga topshirdi. Chor qoʻshinlari bosib olingan hududda kumuklarni oʻldirib, talon-toroj qila boshladilar. Shamxalat uchun muhim daqiqada Sulton-Mut Gerey bilan yarashib, Moskvaga qarshi koalitsiya tuza boshladi. Tashabbuskor sarkarda umumiy soni 20 mingdan ortiq boʻlgan qumiqlar va qoʻshni Kavkaz xalqlarini birlashtirib, oʻz yurtiga bostirib kirgan „kofirlar“ga qarshi koʻtarishga muvaffaq boʻldi. Buturlinga qarshi kurash umummilliy xususiyat kasb etdi^[10]. Shamxal, shuningdek, Usmonli sultoni Ahmad I ga yordam soʻrab murojaat qildi, u „Derbent va Kaspiy boʻyidagi boshqa posholarga ruslarni Dogʻistondan quvib chiqarishni buyurdi“. Sulton Mut birlashgan qoʻshinlari bilan Koisinskiy qamoqxonasini qamal qilib, gubernator Dolgorukiyni qal’ani yoqishga va Astraxanga suzib ketishga majbur qildi. Xuddi shunday taqdir boshqa rus istehkomlari bilan ham sodir boʻldi. Rossiyadan ajratilgan Buturlin qoʻshinlari Tarkida kumuklar, boshqa kavkaz xalqlari va yangisarlar otryadining birlashgan kuchlari tomonidan qamal qilindi. Qal’aga hujum muvaffaqiyatsiz tugadi, ammo qamal qilinganlarga katta yoʻqotishlar berildi. Buturlin armiyasi umidsiz ahvolda edi va shaharni taslim qilish boʻyicha muzokaralar boshlandi. Shamxal Buturlinga taslim boʻlish toʻgʻrisidagi bitimning bajarilishini taʼminlash uchun oʻgʻlini garovga berishni taklif qildi, lekin Buturlin ikki marta buni rad etdi va Shamxalning oʻgʻlini garovga olishni talab qildi. Keyin shamxal, tarixchi Vasiliy Pottoning soʻzlariga koʻra, Buturlinning shartlariga rozi boʻldi, lekin ruslarga boshqa odam berdi. Pottoning versiyasiga koʻra, keyingi urf-odatlar va afsonalarga asoslanib, shamxalni „dushmanga qasamyod“ dan ozod qilgan maʼlum bir ulamo topilgan. Ikkinchisi zudlik bilan hammaga ketayotgan ruslarga yetib borishni buyurdi va birinchi bivouakda (toʻxtab) ularni tunga qadar toʻsatdan hujum bilan kesib tashlashni buyurdi^[9][11].

Koʻp oʻtmay Buturlin qoʻshini kumuklar va ularning ittifoqchilari tomonidan bosib olindi. Natijada, Ivan Buturlinning oʻzi vafot etgan Karaman jangida rus mumlari butunlay yoʻq qilindi. Annalistik maʼlumotlarga koʻra, ruslarning yoʻqotishlari „boyar xalqidan tashqari“ taxminan 7 ming kishini tashkil etdi. Nikolay Karamzin Rossiyaning Karaman jangidagi yoʻqotishlarini jami 6-7 ming kishi deb hisoblaydi. Potto va Sergey Solovyovning maʼlum qilishicha, ushbu kampaniyada Rossiyaning umumiy yoʻqotishlari 7000 ga etgan. Bu jang, Karamzinning soʻzlariga koʻra, hozirgi Dogʻiston hududini yana 118 yil chor Rossiyasi taʼsiridan tashqarida qoldirdi^[12].

"Kumuk" etnonimining Terek-Sulak oraliqlarida birinchi eslatilishi temuriylar mualliflari orasida (XV asr boshlari — Kumuklar mintaqasi) uchraydi. Shuningdek, bu hududning aholisi Oltin Oʻrda parchalanganidan keyin oʻzlarining Tyumen egaliklarini yaratgan Tyumenlar edi) va guens. 1594-yilda gubernator Xvorostinin Kavkazning eng qadimiy shaharlaridan biri — Endireyni, shuningdek, Tyumen xoni Sultoniyning qarorgohini yoqib yubordi. Koʻp oʻtmay rus qoʻshinlari kumuk mulklaridan quvib chiqarildi, biroq Sultoniy tadbirkor Sulton Mahmudning vassaliga aylanishga majbur boʻlib, mintaqadagi mavqeini mustahkamladi. Rus podsholigining qoʻshinlari ustidan gʻalaba qozongan Sulton Mut, Xvorostininning Kumuk yerlariga qarshi yurishida qatnashgan chor Rossiyasining ittifoqchilariga bir qator reydlar uyushtirdi. Mavjud hujjatlarga koʻra, 1595-yilda Kumuk knyazi Axmatxon Moskva hukmdorlariga xizmat qilgani uchun Shix Murza Isherimovni (aka Shix Murza Okotskiy — „Okotskiy oʻlkasi“ feodali) „ukasi bilan“ oʻldirgan^[13]. Okotskaya hududi Sulton Mutga qaram boʻlib qoldi. 1598-yilga kelib Endirey Sulton Mahmud hukmronliklarining poytaxtiga aylandi. Tez orada shahar mintaqaning yirik iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. Evliyo Chalabiy Endireyni „ donishmandlar markazi, komillik manbai, shoirlar va sokinlar maskani“ deb atagan. Guenlar boshligʻi Janakay Asanovning fikricha, Sulton-Mahmut hukmronligi mustabid emas edi: shahzoda harbiy ishlar va diplomatiya bilan shugʻullangan, ichki nizolar esa jilovlar yigʻilishida hal qilingan. Sulton Mahmud davrida Endireev knyazligi mintaqadagi eng kuchli davlatlardan biriga aylanib, bir qator chechen jamiyatlarini qamrab oladi. Endirey 1722-yilda Pyotr I qoʻshinlari tomonidan shahar yondirilguniga qadar hokimiyatini saqlab qoldi^[14][15].

1614-yilda va undan keyingi yillarda Sulton Mut oʻzining tashqi siyosat yoʻnalishini bir necha bor oʻzgartirib, Rossiya fuqaroligiga qabul qilishni soʻradi. Ammo Endireev xonligining raqobatidan qoʻrqqan Tarkov hukmdorlari Sulton Mut va uning bolalarining rus xizmatiga kirishiga toʻsqinlik qildilar. Sulton Mut Tarkov hukmdorlaridan mustaqil ravishda munosabatlarga kirgan Terek hokimlari unga ishonmadilar^[16]. Sulton Mut oʻzining tashqi siyosatida mintaqada yuzaga kelgan siyosiy vaziyatga qarab Turkiyani boshqargan. 1615-yil boshida knyaz Saltan Magmut „Michkizskaya va Kabardiya yoʻli“ ni oʻz nazoratiga oldi va dushmanlariga qarshi urush boshladi. 1615-yil fevral oyida toʻqqizta Dogʻiston feodallari Moskva qirolligidan yordam soʻrab Terek shahriga murojaat qildilar va toʻplar bilan 400 ta kamonchilar otryadini oldilar. Hujjat „Terek voevodasi Petrushka Golovinning Kumuk knyazlari va murzalarining iltimosiga binoan Terek harbiy xalqi va Terek okochanlarining Enderey egasi Saltan Magmut va Okotsk va Michkiz xalqiga qarshi yurishi toʻgʻrisidagi elchi buyrugʻiga isteʼfoga chiqishi. unga qoʻshilgan tavernalar“ ning hikoya qilishicha, kamonchining boshi Lukyan (Luqo) Vysheslavtsov Terek harbiylari bilan togʻlilarga qarshi yurish qilgan^[17]. 1615-yil 4-fevralda u Terek shahriga qaytib keldi va Golovinga shunday dedi: „… Saltan Magmutovlar, Turlov-knyaz va Michkiz xalqi oʻrtasidagi jangda 140 kishi kaltaklangan, boshqalari yaralangan va tiriklayin ushlandi“. U yerda shunday deyilgan: „Va oʻsha kuni, suveren, sizning suvereningizning harbiy xalqi Gorskiyning oʻgʻli knyaz Turlovni oʻldirdi …“. 1635-yilda Shamxal Ildarning vafoti Shomxalat masalasini yana bir bor koʻtardi. Qumiq xalqi Sulton-Mutga Shamxal unvonini taklif qilgan, ammo u „qariyib qolgani uchun“ oʻz oʻrnini toʻngʻich oʻgʻli Aydemirga bergan. 1635-yilda keksa Sulton-Mahmud uzoq yillik kumuk-qrim munosabatlarini mustahkamlash uchun Baxchisaroyga tashrif buyurdi^[18].

• Uning kenja oʻgʻli Kazanalip asos solgan Sulton-Yangi-Yurt qishlogʻi Sulton-Mut nomi bilan atalgan^[19].
• Endireydagi Sulton Mut haykali 2017-yil 24-iyulda ochilgan^[20].
• Sulton Mut sharafiga Tarki (Dogʻiston) qishlogʻidagi Juma masjidi nomi berilgan^[21].
• 2018-yilda Sulton Mut Tarkovskiy nomidagi iqtidorli yoshlar uchun xayriya fondi tashkil etildi^[22].
• 2003-yilda Bagautdin Adjamatovning „Birinchi Kavkaz urushi tarixi. Shayx Sulton Mut“ „Eng yaxshi adabiy asar — 2003“ respublika tanlovi gʻolibi boʻldi^[23]. *Kitob turkcha tarjimada ham nashr etilgan^[24].
• 2005-yilda Qizilyurtda viloyat hokimligi tomonidan Qoraman jangining 400 yilligiga bagʻishlangan tantanali yubiley tadbiri Sulton-Mut Tarkovskiyga bagʻishlab, yetakchi olimlar, yozuvchilar, shoirlar, jamoat va siyosat arboblari, davlat rahbarlari ishtirokida boʻlib oʻtdi. Dogʻistonning bir qator shaharlari va viloyatlari, turli darajadagi deputatlar, diniy ruhoniylar, Qizilyurtovskiy tumani aktivlari[manba?^[25]].
• 2008-yil yanvar oyida Tarki qishlogʻida Sulton Mut Tarkovskiy tavalludining 460 yilligiga bagʻishlangan birinchi respublika ilmiy anjumani boʻlib oʻtdi^[26].
• Konferensiya materiallari alohida kitob holida nashr etildi^[27].
• 2008-yil 18-noyabrda Maxachqal’a shahrida Rossiya, yaqin va uzoq xorijning yetakchi olimlari ishtirokida Sulton-Mut Tarkovskiyga bagʻishlangan xalqaro ilmiy anjuman boʻlib oʻtdi. Konferensiya materiallari alohida kitob holida nashr etildi^[28].
• 2011-yil 20-aprelda IIAE DSC RAS va Xasavyurt tumani maʼmuriyati Tarkovskiy Sulton Mutga bagʻishlangan ikkinchi xalqaro konferensiyani oʻtkazdilar^[29].
• Konferensiya materiallari alohida kitob holida nashr etildi^[30].
• Qizilyurt va Dogʻistonning shu nomdagi tumanida, shuningdek, Endireyda har yili Sulton Mut sharafiga sport tadbirlari, jumladan, „Sulton Mut Tarkovskiy nomidagi“ mini-futbol turnirlari oʻtkaziladi.
• Xasavyurt tumani Endirey qishlogʻida Tarkovskiy Sulton Mut haykali oʻrnatildi.
• Qizilyurt tumanida, Bavtugay orqasida, Iss-Su issiq qora buloq ustida (kumukchadan tarjima qilingan, „issiq buloq“) Sulton Mut dafn etilgan joyda, Tarki qishlogʻi jamoati (jamoasi) bino qurgan — koʻplab ziyoratchilar tashrif buyuradigan ziyorat.
• Tarki qishlogʻida (Maxachqal’a chekkasi) Sulton Mut nomidagi yodgorlik bor^[31].
• Sulton Mut nomidagi koʻchalar:

1. Xasavyurtdagi Sulton Mut Endireevskiy koʻchasi;
2. Endirey qishlogʻidagi Endireyning Sulton Mut koʻchasi;
3. Nijniy Ishqarti qishlogʻidagi Sulton Muta koʻchasi;
4. Uchkent qishlogʻidagi Sulton-Mut Tarkovskiy koʻchasi;
5. Verxnee Kazanishche qishlogʻidagi Shayx Soltanmut koʻchasi;
6. Boʻtayurt qishlogʻidagi Shavxal Sultonmut Tarkovskiy koʻchasi;
7. Chagarotar qishlogʻidagi Endireyning Soltanmut koʻchasi^[32].

Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024)