Qrimdagi arman madaniy merosi

Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling.

Qrimdagi arman madaniy merosi asosan oʻrta asr diniy binolari bilan ifodalanadi. Yodgorliklarning katta qismi Qrim armanlarining Quyi Donga koʻchirilishi munosabati bilan 1778-yildan keyin qarovsiz qolgan. Biroq, arxeologlarning ushbu mavzuga qiziqishi ortib borayotgani topilmalar sonini sezilarli darajada oshirdi. XXI asr boshlarida oʻrta asr arman yodgorliklarini qidirish koʻpaydi^[1]. Rossiya imperiyasi davrida Armanistonlik taniqli rus rassomi Ivan Aivazovskiy Qrimda yashab, ijod qilgan.

Armanlar asosan arman apostol cherkovi va arman katolik cherkovining tarafdorlari hisoblanadi.

• Arman Apostol cherkovi eng qadimgi nasroniy cherkovlaridan biri boʻlib, uni Vizantiya pravoslavligi va Rim katolikligidan ajratib turadigan bir qator muhim xususiyatlarga ega. Qadimgi Sharqiy pravoslav cherkovlari guruhiga kiradi. Bu dunyodagi eng qadimgi davlat cherkovi^[2].
• Arman katolik cherkovi Sharqiy katolik cherkovlaridan biri. Oltita Sharqiy katolik patriarxatlaridan biri. Uning tarafdorlarining fikriga koʻra, cherkov 1198-yilda Kilikiya Armanistonida Rim-katolik va Arman Apostol cherkovlari oʻrtasida tuzilgan ittifoq natijasida paydo boʻlgan.

Qrimda Yalta, Feodosiya va Yevpatoriyada arman cherkovlari faoliyat koʻrsatmoqda^[3]. Eng mashhur monastir — Surb Xach (XIV asr). XIV asrning boshidan boshlab arman koʻchmanchilari Qrimda qurilish ishlari olib borishdi. XIV asr boshlariga oid qoʻlyozmada Kafa yaqinida qurilgan Gamchak arman monastiri haqida maʼlumot yozib qoldirilgan. Feodosiyada arman maktablari, oʻnlab cherkovlar, banklar, savdo uylari, karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari va boshqalar bor edi. Shahar Qrim armanlarining madaniyat markazlaridan biri boʻlib, shu qadar mashhur va muhim ediki, 1438-yilda Feodosiya armanlariga Florensiya Ekumenik Kengashiga oʻz vakillarini yuborish taklif qilindi. XIV-XV asrlarda Feodosiyadan keyin eng koʻp arman aholisi boʻlgan ikkinchi yirik shahar Surxat edi. Surxat nomi 1358-yilda Stariy Krim shahri yaqinidagi oʻrmonda tashkil etilgan Surb-Xach (Muqaddas Xoch) arman monastirining nomining buzilgan shakli. XII —XV asrlardagi yirik arman aholi punktlaridan biri Sudakda joylashgan. XV asrning oxirgi choragigacha Surb-Xach monastiri yaqinida Armanistonning kichik Kazarat shahri boʻlgan. Arman knyazlari u yerda qoʻshin saqlagan va shartnoma asosida Feodosiyani himoya qilgan^[4].

Qrim armanlarining ijtimoiy hayoti ayniqsa XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jonlandi. Boy armanlar va cherkov xayriya ishlarini olib bordi. Xayriya uchun pul va moddiy resurslar manbai cherkovdan berilgan subsidiyalar, vasiyatnomalar va ehsonlardan iborat edi^[5].

Arman jamiyati rahbarlari sof maʼnaviy vazifalarni bajarishdan tashqari, xalqning hayotiga aralashish uchun keng imkoniyatlarga ega edilar. Qrimdagi arman cherkovlari Naxichevan-Bessarabiya arman-grigoriy yeparxiyasi tarkibiga kirgan^[6].

1865-yil uchun „Rossiya imperiyasining geografik-statistik lugʻati“ maʼlumotlariga koʻra, Dvuyakornaya koʻrfazi qirgʻogʻida qurbongoh yonida arman yozuvlari boʻlgan qadimgi arman cherkovining qoldiqlari boʻlgan^[7]. Uning soʻzlariga koʻra, Qoradogʻ togʻining sharqiy yon bagʻrida qadimgi arman cherkovi xarobalari boʻlib, uning hududida armancha yozuvlar tushirilgan koʻplab toshlar topilgan^[8].