O‘rta asr o‘zbek tarixshunosligi

Oʻrta asr oʻzbek tarixshunosligi — XV asrdan turkiy (chigʻatoy) tilda yozilgan tarixiy asarlar toʻplamidan iborat manbalar jamlanmasidir.

Zamonaviy tarixchilar Oʻrta Osiyo, jumladan, hozirgi Oʻzbekiston hududi uchun XVI—XVIII asrlar uchun soʻnggi oʻrta asrlar atamasini, XVIII asr oxiridan esa “Yangi davr” atamasini qoʻllashadi^[1].

Chigʻatoy tilida tarixiy asarlar yozishga birinchi urinishlar temuriylar davrida boʻlgan. Amir Temur saroyida bu tilda “Tarixi Xoni” nomli rasmiy yilnoma saqlangan. Alisher Navoiyning yozishicha, shoir Lutfiy Sharofiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub “Zafarnoma” asarining bir qismini turkiy tilga she’riy shaklda yozgan, biroq tarjimasi qoralamada qolgan^[2]. Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” deb nomlangan xotirotlarini joʻn turkiy tilda, andijon shevasiga yaqin tilda yozgan. Keyinchalik xotirot katta shuhrat qozondi va koʻplab tillarga tarjima qilindi. Biroq tarixiy asarlarning aksariyati oʻzbek xonliklarida bitilgan. Har bir xonlikda oʻziga xos tarixshunoslik maktabi mavjud boʻlgan.

Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniy xayriya ishlari bilan shugʻullanib, atrofiga shoir, olimlar, tarixchilarni toʻplagan. Uning faoliyatiga koʻplab tarixiy asarlar bagʻishlangan boʻlib, ularning bir qismi turkiy tilda yozilgan. Ulardan eng mashhuri taniqli shoir Muhammad Solihning kitobidir.

Muhammad Solih oʻzbeklarning bilqut qabilasidan boʻlgan amir Shoh Malikning nabirasi, Shohruh Mirzo va Mirzo Ulugʻbekning boʻlib 1455-yilda Xorazmda tugʻilgan. Uning otasi Nur Saidbek yirik amir boʻlib, avval Mirzo Ulugʻbekka, keyin Abu Said Mirzoga xizmat qilgan. 1464—1467-yillarda Xorazm hokimi boʻlgan, 1467-yilda Sulton Abu Said Mirzo buyrugʻi bilan qatl etilgan. Muhammad Solih uzoq vaqt Hirotda yashab, tahsil olgan. 1494-yildan Samarqand amiri Darvesh Muhammad Tarxon xizmatida boʻlgan. 1500-yildan Shayboniyxonga xizmat qildi. Shayboniyxon vafotidan keyin (1510) umrining oxirigacha Ubaydullaxonning kotibi lavozimida faoliyat yuritdi. Shayboniyxonga oʻzining “Shayboniynoma” biografik she’rini bagʻishlagan. Kitobdagi rivoyat Shayboniyxonning tugʻilishidan boshlanib, 1505-yilgacha davom etadi. Asarning ikki nusxasi saqlanib qolgan, biri Vena shahrida, ikkinchisi Sankt-Peterburg davlat universiteti kutubxonasida saqlanadi.

Fors tilidagi “Shayboniynoma” kitobi Kamoliddin Binoiy tomonidan yozilgan. Yana bir muallif Mulla Shodiy ham Shayboniyxon hayoti haqida hikoya qiluvchi “Fathnoma” nomli she’r yozgan.

Muallifi nomaʼlum boʻlgan “Tavorixi guzidayi nusratnoma” yilnomasi Shayboniyxonga bagʻishlangan. Kitobning birinchi qismida turklarning ajdodlari va Chingizxon haqida ma’lumotlar berilgan. Juvayniy, Rashiduddin asarlari asosida tuzgan. Bundan tashqari, muallif Ulugʻbekga nisbat berilgan “Tarixi ʻarba ulus” (“Toʻrt ulus tarixi”) kompozitsiyasidan ham foydalangan. Tarixda Shayboniyxonning bobosi Abulxayrxonning koʻchmanchi o'zbeklar davlatida taxtga oʻtirishi tasvirlangan. Abulxayrxon vafotidan keyingi davr va Shayboniy Movarounnahrning zabt etilishi ayniqsa batafsil yoritilgan^[3]. Kitob 1504-yilda Shayboniyning Andijonni bosib olishi voqealari bilan yakunlanadi va shu asosda uning tugashi 1505-yilga toʻgʻri keladi. Kitob mazmuni ham, kompozitsiyasi ham bir qancha shu kabi asarlarning yaratilishida namuna boʻlib xizmat qilgan.

Shayboniyxonning oʻzi “Shiboniy” taxallusi bilan she’r yozgan. Shayboniyxonning Oʻrta Osiyo turkiy adabiy tilida yozilgan she’rlarining devoni hozirda Istanbuldagi Toʻpqopi qoʻlyozma fondida saqlanmoqda. U 192 sahifadan iborat. Uning falsafiy-diniy asari: 1508-yilda Oʻrta Osiyo turkiy adabiy tilida yozilgan “Bahr ul-hudo” qoʻlyozmasi Londonda joylashgan^[4]. Shayboniyxon asarlar yozishda ilohiyotga oid turli asarlardan foydalangan. Unda Shayboniyxonning diniy masalalar boʻyicha oʻz qarashlari mavjud. Muallif Islom asoslari haqidagi oʻz gʻoyalari: gunohlarga tavba qilish, rahm-shafqat koʻrsatish, ezgu amallarni bajarishni oʻz ichiga olgan. Shayboniyxon musulmon urf-odatlari va dindor musulmonlarning kundalik vazifalarini mukammal bilishini koʻrsatadi^[5]. Shayboniyxon 1507-yilda Oʻrta Osiyo turkiy-chigʻatoy tilida “Risolayi maorifi Shayboniy” nomli nasriy asar yozgan. Xurosonni qoʻlga kiritganidan soʻng koʻp oʻtmay va uning oʻgʻli Muhammad Temurga bagʻishlangan (qoʻlyozma Istanbulda saqlanadi). Asarda islom qonunlarini bilish zarurligi, bu ilmning hukmdor uchun foydalari haqida soʻz boradi. Bu asarida Shayboniyxon ham oʻzini Ahmad Yassaviy soʻfiylik taʼlimoti tarafdori sifatida koʻrsatdi^[6].

Shayboniyxon saroyida fors tilidagi tarixiy asarlarni turkiy tilga tarjima qilish ishlari olib borilgan. Shunday qilib, Binoiy oʻz buyrugʻi bilan “Ajoyib al-maxluqot va gʻaroyib al-masnuot” kitobini arab tilidan turkiy tilga tarjima qiladi. Shayboniyxonning vorislari davrida ham bu an’analar davom etgan.

Shayboniylarning mashhur tarixchilaridan biri Abdulloh Nasrullohiydir. Toʻliq ismi — Abdulloh ibn Muhammad ibn Ali Nasrullohiy boʻlib, Balxda tugʻilgan. Uzoq vaqt Husayn Boyqaroning oʻgʻli Badiuzzamon Mirzoga xizmat qildi. 1507-yilda Hirot Shayboniyxon tomonidan bosib olingach, uning xizmatiga kirgan. Shayboniyxon vafotidan keyin u Suyunchxoʻjaxon, soʻngra uning oʻgʻli Keldi Muhammad qoʻl ostida boʻlgan. 1525-yilda uning topshirigʻi bilan “Zubdat al-asar” (“Tanlangan yilnomalar”) yilnomasini bitdi. Qoʻlyozma roʻyxatlaridan biri Abbosiylar tarixidan boshlanib, Shayboniyxon boshchiligidagi oʻzbeklarning mashhur jangigacha boʻlgan oʻzbek tilidagi umuminsoniy tarixning bir qismini yakunlaydi^[7].

1519-yilda Buxoroda Koʻchkunchixon buyrugʻi bilan Sharafaddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini chigʻatoy tiliga tarjima qildirtirgan^[8].

Xorazmda yozilgan birinchi yilnoma Oʻtamish hojining “Chingiznoma” asaridir. Muallif Elbarsxonga (1511—1518) xizmat qilgan nufuzli oʻzbek oilasidan chiqqan. Uning birgina mashhur asari “Chingiznoma” 1558-yilda Shayboniy Eshsultonning koʻrsatmasi bilan yozilgan (1558-yilda oʻldirilgan)^[9]. Kitobning afzalligi shundaki, u koʻpchilik musulmon yilnomalariga xos boʻlgan toʻplam emas, balki koʻchmanchi oʻzbeklar orasida keng tarqalgan ogʻzaki urf-odatlarga asoslangan. Muallif Xorazm va Dashti Qipchoqda koʻp sayohat qilgani bois uning hikoyasi koʻp jihatdan guvohlarning hikoyalariga asoslangan. V.P. Yudin kitobni “dasht ogʻzaki tarixnavisligi”ga asoslangan bir qancha yozma ishlarga kiritgan. U shular jumlasidan XVI-XVII asrlarning boshqa asarlari: Ali Hasan Jaloirning “Jomi at-tavorix” va “Tavorixi guzida”ni ham oʻz ichiga oladi^[10].

Aftidan, Chingiznomaning saqlanib qolgan qoʻlyozmasi toʻliq emas, chunki rivoyat Toʻxtamishxonda (1380—1395) toʻxtatilgan.

Oʻtemish hoji solnomasi Xiva tarixshunoslik maktabining shakllanishida muhim bosqich boʻlib xizmat qildi. Shuni aytish mumkinki, oʻsha davrda Xorazmda tarixiy faktlarni yozma ravishda yozib olish an’anasi allaqachon mavjud boʻlgan, yilnomalar yoki tarixiy yozuvlar mavjud boʻlgan. Oʻtemish hojining oʻzi Eshsultonning akasi Doʻstsultonning solnomasi va “daftar”lariga koʻp murojaat qiladi^[11].

1556-yilda Urganch hokimi Ali Sulton (?-1565) davrida tarixchi Salir bobo oʻzining koʻrsatmasi bilan Rashiduddinning “Jomi at-tavorix” asarini fors tilidan tarjima qilgan. Buning sharofati bilan mahalliy turkiyzabon aholining bilimdon qatlami birinchi bor jahon tarixi bilan tanishish imkoniyatiga ega boʻldi^[12].

Oʻzbek tarixshunosligining yuksak professional darajasiga erishish oʻzbek tarixchisi, shoiri, siyosatchisi, sharq tabobati boʻyicha mutaxassis, Xorazm hukmdori Abulgʻoziy Bahodirxon (1603-1664) faoliyati bilan bogʻliq. Siyosiy voqealar qizgʻin pallasida ogʻir yillarni boshidan kechirib, umrining oxirida siyosatdan nafaqaga chiqdi va taxtni oʻgʻli Anushaxonga (1663-1687) oʻtkazib, soʻnggi yillarini ilm-fanga bagʻishladi. Abulgʻozixonning asosiy ilmiy merosi “Shajarayi turk va moʻgʻul” (“Turk va moʻgʻullar nasabnomasi”) kompozitsiyasidir. Kitob 9 ta yirik bobdan iborat boʻlib, ulardan 7 tasida turkiylarning afsonaviy tarixi, Chingizxon va uning vorislari tarixi tasvirlangan boʻlib, Rashiduddinning “Jomi at-tavorix” va Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarining kompilyatsiyasidir. Oxirgi 2-bob Movarounnahr va Xorazm shayboniylariga bagʻishlangan. Ushbu boblar orginaldir.

Abulgʻozixon “Turklarning nasabnomasi”ning soʻnggi bobini tugatmay, ogʻir xastalikdan vafot etadi. U hikoyani 1644-yilgacha yetkazishga muvaffaq boʻladi. 1644-1663-yillar voqealarini qamrab olgan 9-bobning davomi Anushaxonning topshirigʻiga koʻra boshqa tarixchi – Mahmud ibn mulla Muhammad Urganchiy tomonidan yozilgan. Xuddi shu tarixchi kitobning 1-4 bobini qaytadan yozgan^[13].

“Turklarning nasabnomasi”ning oʻzbek adabiyoti uchun ahamiyati shundaki, u chigʻatoy yozuvi an’anasining yuksak uslubidan foydalanmasdan, oʻzbeklarning umumiy shevasida yozilgan. Muallifning oʻzi shunday yozgan edi: “Hamma yaʼni olijanob va sodda xalq tushinsin deb men bu hikoyani turkiy tilda yozdim, asarimni besh yoshli bola ham tushuna oladi; tushunarli qilish uchun men chigʻatoy-turkiy, fors va arab tillaridan birorta ham soʻz qoʻshmadim”. A.K. Borovkovning soʻzlariga koʻra, “Bu yerda, siz koʻrib turganingizdek, bu yerda koʻproq uslublar kurashi — tarixchining oddiy uslubi va “chigʻatoy” yuqori uslubi haqida bormoqda”^[14].

“Turklarning nasabnomasi” XVIII asrda Yevropada katta shuhrat qozongan. 1726-yilda nemis va fransuz tillariga, 1770-yilda rus tiliga, 1780-yilda ingliz tiliga tarjima qilingan. 1897-1913-yillarda kitob Rizo Nur tomonidan turk tiliga tarjima qilingan. 1935-yilda forscha tarjimasi paydo boʻldi. Kitobning nemis tiliga tarjimasi G. Ya. Kor, turkcha tarjimasi Ahmad Vefik Poshsho, fransuzcha tarjimasi P.I. Demezon (1871-1874), rus tiliga tarjimasi Ya. O. Yartsev va G.S. Sablukov (1906) tomonidan nashr etilgan^[15].

Abulgʻozixon “Turklarning nasabnomasi” bilan bir qatorda turkmanlar tarixiga bagʻishlangan “Shajarai Tarokim” (“Turkmanlar nasl-nasabi”) kitobi va “Manofiʼ ul-inson” (“Inson manfaatlari”) tibbiyot risolasini ham yozgan.

Yana bir xivalik tarixchi — Shermuhammad Munis Xorazmiy (1778—1829) oʻzbeklarning yuz urugʻidan boʻlgan^[16]. Munis, avvalambor, atoqli oʻzbek shoiri va tarjimoni sifatida tanilgan. 1806-yilda Eltuzarxon (1804-1806) buyrugʻi bilan Xiva xonligiga bagʻishlangan “Firdavs al-iqbol” (“Jannat bogʻi”) nomli tarixiy yilnomasi ustida ish boshladi. Biroq Munis uni yakunlashga ulgurmadi. Uni jiyani, eng yirik oʻzbek tarixchisi Muhammad Rizo Erniyazbek oʻgʻli Ogahiy (1809-1847) yakunlagan.

Buyuk oʻzbek shoirlaridan biri, iste’dodli tarjimon Ogahiy nafaqat Munis solnomasini tugatdi, balki Xiva xonligining butun tarixini batafsil yoritgan yana 5 ta tarixiy asar: “Riyoz ad-davla” (“Davlat bogʻlari”), “Zubdat at-tavorih” (“Tanlangan solnomalar”), “Jome’ al-voqi’ati sultoniy” (“Sulton haqida hikoyalar toʻplami”), “Gulshan al-davlat” (“Davlat gulzori”), “Shohid ul-iqbol” (“Baxt shohidi”)larni ham yozgan.

Uning zamondoshi, boshqa xivalik tarixchi Xudoyberdi ibn Qoʻshmuhammad haqida juda kam ma’lumotlar mavjud. Bizga ma’lumki, u Xivadagi koʻp madrasalardan birida tahsil olgan, Munisning shogirdi boʻlgan. 1831—1932-yillarda «Dili gʻaroyib» («Ajoyib ruh») kitobini yozdi. Kitob asosan fors tilidagi asarlar – Mahmud ibn Valiyning “Bahr al-asror” va Muhammad Tohirning “Ajoyib at-taboqot” asarlariga taqlid boʻlib, ular kabi turli-tuman yerlarning qisqacha tarixiy ekskursiya bilan hududlarning geografik tavsifi shaklida jamlangan. Asarning uch nusxasi Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda^[17].

Munis va Ogahiy an’analarining davomchisi Muhammad Yusuf ibn Bobojonbek Bayoniy (1858—1923) edi. U oʻzbeklarning qoʻngʻirot urugʻidan boʻlgan. Uning bobosi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarning (1804—1806) nabirasi edi. Qadimgi davrlardan Qoʻngʻirotlar sulolasigacha boʻlgan voqealarni tasvirlaydigan “Shajarai Xorazmshohiy” (“Xorazmshohlar sulolasi”) va 1910—1918-yillardagi Xiva xonligidagi jtimoiy-siyosiy vaziyat mavzusiga bagʻishlangan “Xorazm tarixi” tarixiy asarlari bilan mashhurdir^[18].

Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda Qoʻqon xonligida uzoq vaqt XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida tarixiy yilnomalarning aksariyati fors tilida yozilgan. Ali Qora Qunduziy (1786—1858), Hakimxon Toʻra (1802—?), Niyoz Muhammad Xoʻqandiy (1803—?), Muhammad Solih Toshkandiy (1830—?) kabi tarixchilar oʻz yilnomalarini shu tilda yozganlar. Fors yilnomalarining oʻzbekcha tarjimalari kam.

XIX asrning ikkinchi yarmidagina oʻzbek tilida yirik tarixiy asarlar paydo boʻldi. Bu kitoblarning aksariyati oʻzbek xalqining Rossiya imperiyasining kengayishiga qarshi kurashi tarixiga bagʻishlangan. Tarixchi Mirzo Olim ibn Mirzo Rahim Toshkandiyning 1842—1875-yillarni qamrab olgan “Ansob as-salotin va tavorix ul-xavoqin” (“Sultonlarning kelib chiqishi va xoqonlar tarixi”) kitobi shular jumlasidandir. Mulla Olim Maxdum Xojaning “Tarixi Turkiston” (“Turkiston tarixi”) tarixiy yilnomasi ham xuddi shunday mavzuga ega.

Rus askarlariga qarshi kurashda qoʻshinlarga boshchilik qilgan qoʻqon sarkardasi mingboshi Alimqul xalq orasida nihoyatda mashhur edi. Qoʻqonlik shoir va tarixchilar unga koʻplab asarlar, jumladan, mulla Xolbek ibn Muso Andijoniyning “Alimqul jangnomasi”, Muhammad Yunusning “Jangnomayi Alimqul mingboshi” asari Alimqulga bagʻishlagan^[19].

XX asr boshlarida oʻzbek shoiri, ustoz va maʼrifatparvar Isʼhoqxon Ibrat Toʻraqoʻrgʻoniy oʻzbek tilida “Tarixi Fargʻona” (“Fargʻona tarixi”) kitobini yozib, Qoʻqon xonligining qadim zamonlardan buyon tarixini tasvirlaydi.