Britaniya Seyloni

Britaniya Seyloni (inglizcha: British Ceylon) — Shri-Lanka tarixidagi 1796-yilda Kandi davlati bilan birgalikda Buyuk Britaniyaning Shri-Lankadagi Gollandiya mulklarini bosib olishidan boshlanib, 1948-yilda Seylon dominionligi tashkil topishi bilan yakunlangan davrdir.

1795-yilda Birlashgan Provinsiyalar Respublikasi Fransiya tomonidan bosib olindi. Yangi tashkil etilgan Bataviya Respublikasi Buyuk Britaniya bilan urushlarda Fransiya tomonini oldi. Shri-Lankada bu Kandi davlati bilan harbiy ittifoqqa kirgan inglizlarning 1796-yilga kelib Gollandiyaning barcha mulklarini bosib olishiga olib keldi.

1796-yildan 1798-yilgacha inglizlar tomonidan bosib olingan hudud Hindistonning Madras prezidentligi tarkibiga kirdi va orolni boshqarish ingliz harbiy qo‘mondonligi vakillari va Britaniya Sharqiy Hindistoni kompaniyasi direktorlari tomonidan amalga oshirildi. Haddan tashqari soliqlar va kompaniya xodimlari tomonidan mahalliy aholini ochiq talon-taroj qilish dehqonlar qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi. 1797-yilda orolning janubi-g‘arbiy va shimolidagi qirg‘oqbo‘yi hududlarini qamrab oldi va faqat bir yil o‘tgach, Ingliz-Sipohiy askarlari tomonidan bostirildi.

1798-yilda boshqaruv tizimiga o‘zgartirishlar kiritildi. Fuqarolik va harbiy boshqaruvning boshiga mustamlaka ishlari vazirligining mas’ul bo‘lgan gubernatori qo‘yildi; soliq yig‘ish va savdo monopoliyalari ustidan nazorat Sharqiy Hindiston kompaniyasi mansabdor shaxslari qo‘lida qoldi. Ikki hukumat tizimi 1800-yilgacha, Seylon Madras prezidentligidan butunlay chetlashtirilib, alohida Britaniya qirollik mustamlakasiga aylantirilgunga qadar davom etdi. Britaniyaning Seylonning qirg‘oqbo‘yi hududlari ustidan hukmronligi 1802-yilda Amyen tinchlik shartnomasi bilan mustahkamlandi.

XIXasrning birinchi oʻn yilligida inglizlar orol boʻyicha siyosatni oʻzlarining Golland oʻtmishdoshlari tajribasiga tayangan holda shakllantirdilar, ularning koʻpchiligi Seylonda qolib, Britaniya Sharqiy Hindistoni kompaniyasi xizmatiga kirdilar. Mustamlakachi hokimiyatlarning diniy siyosati orolning turli hududlaridagi ibodatxonalar va monastirlarni teng bo‘lmagan holatda joylashtirdi va buddist sanghani dunyoviy ma’muriyatning markazlashtirilgan nazoratidan ozod qildi. Xristianlikning tarqalishi va seylonlarning nasroniylashgan qatlamining vujudga kelishi yanada murakkab diniy vaziyatning vujudga kelishiga olib keldi. Ibodatxona yerlari mulkini ekspropriatsiya qilish, buddistlarni ko‘plab imtiyozlardan mahrum qilish siyosati Sanghani ingliz mustamlakachiligiga qarshi qo‘ydi.

1806-yilda gollandlar tomonidan katoliklik dinini targʻib qilishga qoʻyilgan taqiq bekor qilindi, buning natijasida orolda xristianlikning faol targʻibotini anglikanlar, baptistlar, metodistlar va katoliklar olib bordi. Britaniya hukumati mahalliy aholi orasida ingliz siyosatining dirijyori bo‘lib xizmat qiladigan o‘qimishli, nasroniylashgan qatlamni yaratishga harakat qildi.

Shri-Lankadagi sobiq Gollandiya mulklarini qo‘lga kiritgandan so‘ng, inglizlar o‘zlarining harbiy, siyosiy va mafkuraviy harakatlarini Kandi davlatini bosib olishga yo‘naltirdilar. Murakkab fitnalar va poraxo‘rlik natijasida inglizlar hukmdor Shri Vikram Rajasinghaning harakatlaridan norozi bo‘lgan Kandi zodagonlarining bir qismidan yordam olishga muvaffaq bo‘ldilar va Inglizlardan himoya qilish uchun Kandi davlatining qurolli kuchlarini kuchaytirishga harakat qilib, mahalliy elitaning imtiyozlarini cheklab qo‘ydi, yangi soliqlar kiritdi va buddist ruhoniylarining mulkiga tajovuz qildi. Bu uning ko‘plab sobiq tarafdorlarini begonalashtirdi va ularni inglizlar bilan ochiq ittifoqqa olib keldi.

1815-yilda Kandi davlati ingliz qoʻshinlari tomonidan bosib olindi va Seylon qirollik mustamlakasi tarkibiga kiritildi. Kandining sobiq hukmdori taxtdan ag‘darilgan va Madrasga surgun qilingan va sobiq Kandi davlati hududi qirg‘oqbo‘yi viloyatlari gubernatori oldida javob beradigan ingliz rezidenti tasarrufidagi alohida ma’muriy hududni tashkil qildi. Orolning markaziy hududlarida hukmronlik aristokratiya va hukumatning ushbu qismi bilan ittifoqni saqlab qolish mumkinmi yoki yo‘qligiga bog‘liqligini tushunib, oxirgi Kandi hukmdoriga qarshi kurashgan amaldorlarni qoʻllab-quvvatlagan ingliz maʼmuriyati uni davlat-mustamlakachilik apparatiga jalb qilish choralarini koʻrdi.

1817—1818-yillarda orolning ichki qismlarini qamrab olgan yirik dehqonlar qo‘zg‘oloni, Britaniya hukumatini mustamlakadagi vaziyatni tezda barqarorlashtirish uchun yangi bosib olingan hududlarda tezda ma’muriy, siyosiy va iqtisodiy qayta qurish zarurligini angladilar. Kandi yerlik zodagonlari va buddist ruhoniylarining yuqori qismi ketma-ket ravishda ko‘plab imtiyozlardan mahrum bo‘lib, Britaniya mustamlaka ma’muriyatiga qaram bo‘lib qoldilar.

1820-yillarida Seylonda plantatsiya xoʻjaligini yaratish uchun sharoit tayyorlandi. Kandi hukmdori va uning sodiq atrofidagilarning ibodatxona va jamoa yerlari va yer egaliklarining Britaniya qiroli foydasiga musodara qilinishi uning iqtisodiy asosini yaratdi. Plantatsiya iqtisodiyotining jadal rivojlanishi ma’muriyatni xususiy kapitalistik tadbirkorlik uchun yanada qulay sharoitlar yaratish zarurati bilan to‘qnashdi. Seylondagi birinchi amaldorlar mustamlaka ishlari vazirligining hodimlari edi, ammo 1845-yildan boshlab, mustamlaka ishlari vazirligining buyrug‘i bilan ularga xizmat muddati tugagunga qadar plantatsiya ekinlarini yetishtirish taqiqlandi. Bu Seylonning plantatsiya sektoriga ingliz xususiy kapitalini jalb qilishga olib keldi.

XIX asrning birinchi yarmida general-gubernator huzurida Qonunchilik kengashi tuzilib, ilgari mavjud boʻlgan Ijroiya kengashi qayta tashkil etildi. Ijroiya kengashi tarkibiga Britaniya mustamlaka apparatining besh nafar yuqori mansabdor shaxslari kirdi. Qonun chiqaruvchi kengash tarkibiga to‘qqiz nafar rasmiy (Britaniya) va olti nafar norasmiy a’zo (uch nafari ingliz xususiy korxonasi manfaatlarini, uchtasi Seylon jamiyatining yuqori qatlamini vakili) kirdi.

1864-yilda J. Uoll boshchiligidagi Qonunchilik Kengashining norasmiy a’zolari birinchi marta Britaniya mustamlaka hokimiyatlarining, jumladan, plantatsiyalar sektorini rivojlantirish siyosatini ma’qullashga qarshi ovoz berdilar. Qaror rasmiy a’zolarning ovozi bilan qabul qilindi, ammo qarama-qarshilik faktining o‘zi qirg‘oqbo‘yi mintaqalarining paydo bo‘lgan o‘rta sinf orasida keng rezonansga ega bo‘ldi. 1864-yil noyabrda Qonunchilik kengashining barcha olti norasmiy a’zosi o‘z lavozimlarini tark etdilar va mamlakatdagi birinchi ijtimoiy-siyosiy tashkilot – Seylon ligasiga asos soldilar. Hokimiyat biroz yon berishga majbur bo‘ldi va Qonunchilik kengashiga byudjetni nazorat qilish huquqi berildi.

XIX asrning 70-yillarida yer soligʻining naqd shakli joriy etilishi bilan Seylon qishlogʻida yersizlik jarayoni kuchaydi. Dehqon tomorqalarini saqlash tobora qimmatlashdi va ko‘plab dehqon xo‘jaliklari o‘z yerlaridan qisman eksport ekinlari uchun foydalanishga o‘tishni boshladilar, bu esa maydon birligiga ko‘proq pul tushumini ta’minladi. Bu guruch ishlab chiqarishning pasayishiga olib keldi; 1885-yildan keyin import qilingan guruch miqdori mahalliy ishlab chiqarishdan oshib ketdi.

1870-yillarda qahva barglari kasalligi tufayli kofe plantatsiyalarining vayron bo‘lishi qishloq aholisining katta qismining qashshoqlashishiga olib keldi, ular qahva daraxtini yetishtirgan yerni garovga qo‘yish yoki sotishga majbur bo‘ldi. 1870-yillarning oxiridan 1880-yillarning boshigacha choy tupi Seylonda asosiy plantatsiya ekiniga aylandi. Choy plantatsiyalari maydonlarining izchil kengaytirilishi tayyor mahsulot ishlab chiqarishning jadal sur’atlarda ko‘payishiga, choy bargini qayta ishlash sanoatining rivojlanishiga xizmat qildi. Choy ishlab chiqaruvchi aktsiyadorlik jamiyatlarini yaratishga o‘tish boshqaruvning yangi tashkiliy shakllarini — boshqaruv idoralarini, ko‘plab ingliz plantatorlariga o‘z vatanlariga qaytib, choy plantatsiyalariga sarmoya kiritgan kapitaldan dividendlar evaziga yashash uchun ijarachilarga aylanish imkonini berdi.

XX asr boshlariga kelib, eksportning 90% uchta asosiy plantatsiya ekinlari — choy, kauchuk va hindiston yong‘og‘i palma mahsulotlariga to‘g‘ri keldi. “Ta’sir doiralari” o‘rtasida farq bor edi: Ingliz kapitali choy va boshqa asosiy eksport ekinlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va eksport qilishda asosiy o‘rinlarni egalladi. Mahalliy kapital kichik eksport ekinlarini (arka palma, tamaki, shokolad daraxti, sitronella) ishlab chiqarishga, kichik to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonalariga, grafit va qimmatbaho toshlarni qazib olishga sarmoya kiritildi.

Britaniya ma’muriyatining turli diniy jamoalarga nisbatan tabaqalashtirilgan siyosati etno-konfessional qarama-qarshilikning kuchayishiga olib keldi. Singal buddistlari va Tamil hindulari o‘rtasidagi qarama-qarshilik doimiy ravishda o‘sib bordi. Sinhala millatchilarining o‘sib borayotgan shovinistik g‘oyalari XX asr oxirida Munidasa Kumaratunga rahbarligida o‘ta millatchilik harakatining paydo bo‘lishiga olib keldi. Seylonda “sof sinhala jamiyati”ni yaratishga qaratilgan bo‘lib, keyinchalik singalaparast partiyalarning shakllanishiga asos bo‘ldi. 1905-yilda buddist faollar Ananda Kumarasvami boshchiligida Seylon ijtimoiy islohotlar ligasini tuzdilar. Buddistlar va musulmonlar o‘rtasidagi to‘qnashuv musulmon burjuaziyasining mustamlakachi hokimiyat tarafini ochiqdan-ochiq qo‘llashiga va hokimiyatning Seylonliklar qo‘liga o‘tishiga qarshi chiqishiga olib keldi.

1910-yilda 1912-yilgi konstitutsiyada mustahkamlangan Qonunchilik kengashi islohoti amalga oshirildi. Islohotga ko‘ra, Kengash a’zolari soni 21 kishiga ko‘paytirildi, ko‘pchilik rasmiy a’zolar tomonidan saqlanib qoldi (11 ta qarshi va norasmiy 10 kishi). Oltita rasmiy aʼzo (2 pasttekislik singalik, 2 tamillik, 1 kandi singallik, 1 mavrlik) toʻliq hokimiyatni oʻzida saqlab qolgan general-gubernator tomonidan tayinlangan, 4 nafari yuqori mulkiy va taʼlim malakasiga koʻra saylangan. Saylangan a’zolar orasida 2 ta yevropalik, 1 ta byurger (mahalliy aholi vakillari bilan Gollandiyalik nikohlar avlodi) va 1 nafar “ma’lumotli seylonlik” bor edi.

Seylon urushayotgan davlat deb e’lon qilingandan so‘ng, Qonunchilik kengashi a’zolari bir ovozdan metropoliya mamlakatiga qo‘shimcha moliyaviy resurslar berish uchun ovoz berdilar. Oziq-ovqat va asosiy ehtiyojlar narxining oshishi, oziq-ovqatning keskin tanqisligi, bir tomondan, Britaniya hukumati siyosatidan norozilikning kuchayishiga, ikkinchi tomondan, turli ijtimoiy, etnik va diniy guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishiga olib keldi. Natijada 1915-yilda qoʻzgʻolon boʻlib, uning davomida mustamlakachilikka qarshi daʼvatlar yangragan va alohida guruhlarning milliy manfaatlar evaziga mustamlakachilik maʼmuriyatidan individual yon bosishlariga erishib, qoʻzgʻolondan oʻz gʻarazli maqsadlarida foydalanish istagi namoyon boʻldi.

1919-yilda birinchi umumseylon millatchilik tashkiloti — Seylon Milliy Kongressi (SMK) vujudga keldi. 1921-yilda SMKda boʻlinish yuz berdi, bu Tamil millatchilarining ajralib chiqishiga olib keldi, ular Qonunchilik Kengashida Tamil vakilligini oshirish uchun kurashni boshladilar, bu esa milliy-diniy tamoyillar boʻyicha siyosiy partiyalar qurish anʼanalarini birlashtirdi. Biroq, Qonunchilik kengashi tomonlar sifatida: na SMK, na Seylon Tamil Kongressi, na Seylon Hind Kongressi (“Hind Tamillari”ni himoya qilgan), na Seylon Musulmon Ligasi (Seylon Mavrlar talablarini ifoda etgan) oʻz vakillarini saylovlarda koʻrsatmadi. Ularning vakillari saylovda mustaqil nomzod sifatida qatnashmagan, o‘z partiyasi dasturiga rioya qilishga majbur bo‘lmagan.

1923-yilda Menning-Devonshir Konstitutsiyasi qabul qilindi, unga koʻra Qonunchilik Kengashi aʼzolari soni 49 taga, saylangan aʼzolar soni 34 kishiga (shundan 23 tasi hududiy, 11 tasi jamoaviy asosda saylandi) koʻpaytirildi. Britaniyaning Seylon gubernatori veto huquqini saqlab qoldi. Saylov huquqi aholining 4% gacha kengaytirildi. Viloyatlarga o‘z vakolatlari doirasidagi ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatni boshqarish va amalga oshirish imkoniyati berildi.

1920-yillarning 2-yarmidan boshlab metropolda leyboristlar partiyasining hokimiyat tepasiga kelishi munosabati bilan Britaniyaning Janubiy Osiyodagi siyosati konsepsiyasi oʻzgardi. Leyboristlarning mustamlakachilik muammosi boʻyicha kontseptsiyasi imperiyani Britaniya Millatlar Hamdoʻstligiga bosqichma-bosqich aylantirish gʻoyasi edi. Shu sababli, 1927-yilda Donomor komissiyasi Seylonda oʻz faoliyatini boshladi, uning natijasi 1931-yilgi konstitutsiyaning qabul qilinishi boʻlib, u umumiy saylov huquqini joriy etishni va qonun chiqaruvchi organlarni shakllantirishning jamoaviy prinsipini bekor qilishni nazarda tutdi. Qonun chiqaruvchi kengash oʻrniga hududiy asosda umumiy saylov huquqi bilan saylanadigan Davlat Kengashi tashkil etildi.

1937-yil oxiriga kelib, Britaniya hukumati konstitutsiyani oʻzgartirish zarurligini tan oldi va buni general-gubernator Kaldekotga topshirdi. Kaldekottning “Islohot dopeshasi” haqidagi munozaralar 1930-yillarning ikkinchi yarmida mamlakat siyosiy hayotini shakllantirdi va Ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar davom etdi.

1939-yil 5-sentabrda Seylonning ingliz gubernatori Davlat kengashida Seylon urushayotgan taraf ekanligi haqida bayonot berdi. Davlat kengashi mamlakat mudofaasini mustahkamlash uchun mablag‘ ajratish, shuningdek, oziq-ovqat, to‘qimachilik va bir qator sanoat tovarlarini ratsional taqsimlashni joriy etish to‘g‘risidagi qarorni ma’qulladi. Britaniya maʼmuriyati “Teylon mudofaasi toʻgʻrisida” gi qonunni kiritdi, bu qonun hokimiyatga har qanday siyosiy tashkilotni tarqatib yuborish, shuningdek, yigʻilishlar va namoyishlar oʻtkazishni taqiqlash huquqini berdi.

Yaponiyaning Ikkinchi jahon urushiga kirishi bilan Seylonning strategik ahamiyati ortdi. Kolombo va Trinkomali portlari harbiy bazalarga aylantirildi. 1942-yil mart oyida Seylon qurolli kuchlarining ingliz qoʻmondoni J. Leyton Kolomboga keldi va nafaqat harbiylar, balki fuqarolik maʼmuriy organlarining boshligʻi boʻldi. Peradeniyada (Kandi shahri yaqinida) Lord Mountbatten boshchiligidagi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi Ittifoq qurolli kuchlari qoʻmondonligining shtab-kvartirasi joylashgan edi.

1942-yilda SMKning Kelani sessiyasida uning rahbarlari Britaniya mustamlakachilaridan urush tugagandan soʻng Seylonga oʻzini oʻzi boshqarish huquqini berish masalasini koʻrib chiqish vaʼdasini olishni maqsad qilib qoʻydilar. Erishilgan kelishuvlarga muvofiq, 1944-yilda Soulbery komissiyasi Seylonda mamlakatning kelajakdagi hukumat tuzilmasi asoslarini ishlab chiqish boʻyicha ish boshladi. 1943-yilda marksizmni oʻrganish boʻyicha mavjud toʻgaraklar asosida Seylon Kommunistik partiyasi tuzildi.

1945-yil oktyabr oyida Soulbery komissiyasining takliflari asosida yangi Seylon konstitutsiyasi matni bilan “Oq kitob” tayyorlandi, ammo u orolning toʻliq mustaqilligini taʼminlamadi, lekin uni Britaniya yurisdiktsiyasi ostida saqlab qoldi. General-gubernator lavozimi Seylon jamiyati vakillariga topshirildi, ammo qonun chiqaruvchi hokimiyat boshligʻi Britaniya hukumati tomonidan tayinlandi.

Soulbery Konstitutsiyasining qoidalari boʻyicha qarama-qarshilik paytida SMK ichida boʻlinish yuz berdi: undan oʻng qanot guruhi chiqib, inglizlarning takliflarini qoʻllab-quvvatladi va Birlashgan Milliy partiyani (BMP) tuzdi. BMP Davlat Kengashi va Vazirlar Kengashida yetakchi oʻrinlarni egalladi, muxolifat partiyasiga aylangan SMK esa Britaniya tomonidan hokimiyatning potentsial vorisi sifatida fonga oʻtdi. Tamil partiyalari, shuningdek, Seylon musulmon ligasi ham BMP, ham SMK faoliyatidan chetda turdilar. Ularni Sinhala tarafdori deb hisoblagan va Britaniya tomonidan “muvozanatli vakillik” tizimini yaratishga intilgan, yaʼni qonun chiqaruvchi oʻrinlarning 50 foizini sinhallarga va 50 foizini ozchiliklarga berish edi.

1948-yil 4-fevralda Seylon dominionligi rasman tashkil etildi.

• «История Востока» (в 6 т.). Т.IV «Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)», кн. 1 — М.: Изд-во «Восточная литература» РАН, 2004. — ISBN 5-02-018102-1
• «История Востока» (в 6 т.). Т.IV «Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)», кн. 2 — М.: Изд-во «Восточная литература» РАН, 2005. — ISBN 5-02-018102-1
• «История Востока» (в 6 т.). Т.V «Восток в новейшее время: 1914—1945 гг.» — М.: Изд-во «Восточная литература» РАН, 2006. — ISBN 5-02-018102-1