Kontent qismiga oʻtish

Allium ursinum

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Allium ursinum
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Bir urugʻpallalilar
Asparagales
Amaryllidaceae
Allioideae
Allium
A. ursinum
Binar nomi
Allium ursinum

Sinonimlar
Buyuk Britaniyaning Xempshir shahridagi yovvoyi sarimsoq.

Allium ursinum, yovvoyi sarimsoq, sigir piyozi, pirasa, keng bargli sarimsoq, yog'och sarimsoq, ayiq piyozi, Yevrosiyo yovvoyi sarimsog‘i yoki ayiq sarimsoq deb ataladigan ko'p yillik piyozboshli o‘simlik. Uning vatani Yevropa va Osiyo bo'lib, u yerda nam o'rmonlarda yovvoyi holatda o'sadi. Bu tur piyoz va sarimsoqning yovvoyi qarindoshi bo'lib, barchasi piyoz turkumiga tegishli. Ikkita tan olingan kichik tur mavjud: A. ursinum subsp. ursin va A. ursinum subsp. ukrainicum[1].

Etimologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lotincha ursinum so‘zi "ayiq" deb tarjima qilinadi. Xalq ertaklarida aytilishicha qo‘ng‘ir ayiq qish uyqusidan uyg'onganidan keyin o‘simlik piyozchalarini iste'mol qiladi[1]. Yana bir nazariyaga ko'ra, "ursinum" katta ayiq yulduzlar turkumini anglatadi. A. ursinum qadimgi yunonlar uchun ma'lum bo'lgan shimoldan tarqalgan Allium turlaridan biri edi[1][2]. Ko'p tillarda o'simlik uchun berilgan an'anaviy nomlar ham ayiqlarga ishora qiladi[3]. Sigirlar ularni iste'mol qilishni yaxshi ko'radilar[4][5].

Ramsons saksoncha hramsa so'zidan olingan bo'lib, "sarimsoq" degan ma'noni anglatadi. U ingliz oshxonasida 1500-yil oldin brittlar davrida beri ishlatilganligi haqida dalillar mavjud[6]. Keltlar, tevton qabilalari va qadimgi rimliklar orasidagi dastlabki tabiblar yovvoyi o't bilan tanish edilar. Uni "shifobaxsh o't" degan ma'noni anglatuvchi herba salutaris deb atashgan[7].

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Otto Vilgelm Tomening Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz kitobidan olingan rasm, 1885 yil

Allium ursinum piyozchali, koʻp yillik, bir urug‘pallali boʻlib, asosan urugʻ bilan koʻpayadi. Tor piyozchalar bir barg asosidan[8] hosil bo'lib, uzunligi 25 cm (9.8 in)gacha yorqin yashil yaxlit, elliptik barglar hosil qiladi[8]. To‘pgul 6 dan 20 gacha oq gullardan iborat soyabon shaklida tuzilgan[8][9].Gullari yulduzga o'xshaydi, oltita oq gultojibargi bor[8].

Britaniya orollarida apreldan iyungacha gullaydi[8]. Gul poyasi ko‘ndalang kesimida uchburchak, barglari esa zaharli nilufar (Convallaria majalis)nikiga o‘xshash keng lansetsimon[1].

Tarqalish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning vatani Yevropaning mo''tadil mintaqalari, Sharqiy Britaniyadan Kavkazgacha[10]. Shotlandiya, Orkney, Shetland va Kanal orollari bundan mustasno, Britaniya orollarining pasttekisliklarida keng tarqalgan[11]. Ursinum kenja turi gʻarbiy va markaziy Yevropada, ucrainicum kenja turi esa sharq va janubi-sharqda uchraydi[1].

O'simlik dori

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Allium ursinum ko'plab dorivor fazilatlarga ega. Ko'pincha yurak-qon tomir, nafas olish va ovqat hazm qilish muammolarini davolashda, shuningdek yaralarni sterilizatsiya qilish uchun ishlatiladi[12]. Allium ursinum tarkibida turli xil minerallar chinnigullar sarimsoqlariga qaraganda ancha yuqori miqdorda topilgan. Barglarida mavjud bo'lgan magniy mineralining yuqori miqdori tufayli u ba'zan "magniy qiroli" deb ataladi. Magniy stressga qarshi mineral sifatida tanilgan va qon aylanish tizimini, yurakni himoya qiladi. 

O‘sish joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
A. ursinum may oyining boshida oʻrmon zaminini toʻliq qoplaydi. Daniyadagi Riis Skov o'rmonidan.

U nam tuproqli bargli o'rmonlarda o'sadi, ozgina kislotali sharoitlarni afzal ko'radi.

Allium ursinum oshxonada

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Allium ursinum oʻsimligining barcha qismlari yeyish vs salatlarni bezash uchun ishlatish mumkin. Allium ursinum barglari oziq-ovqat sifatida ishlatiladigan eng mashhur qismdir. Barglar xom holatda salatlarda ishlatilishi mumkin. Pishirganda barglarning taʼmi yumshoqroq va shirinroq boʻladi. Bargi koʻplab retseptlarda sarimsoq oʻrnini bosish uchun ishlatiladi. Piyozchasi sarimsoq o‘rnida ishlatilishi mumkin. Oʻsimlikdan foydalanib tayyorlanadigan mashhur taomlar orasida pesto, shoʻrvalar, makaron, pishloq, pishiriqlar va devonez bor.

  • Kimchi
    Kimchi
  • Urug'lari
    Urug'lari
  • Allium ursinum
    Allium ursinum
  • Allium ursinum
    Allium ursinum

Ovqatlanish qobiliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barglari ozuqa sifatida ham ishlatiladi. Qo'chqor va sigirlar o‘simlik barglari bilan oziqlanganda ozgina sarimsoq ta'miga ega sut beradi. Bunday sutdan tayyorlangan sariyog' 19-asrda Shveytsariyada juda mashhur bo'lgan. 

  

Zaharli o'simliklarga o'xshashlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

A .ursinium bilan adashtiriladigan o‘simliklarga vodiy nilufarlari, Colchicum autumnale, Arum maculatum va Veratrum viride yoki Veratrum albomi kiradi[13], ularning barchasi zaharli hisoblanadi. Yevropada odamlar muntazam ravishda vodiy nilufarini yoki Colchicum autumnaleni noto'g'ri terib olgandan keyin zaharlanadi[14].

A. ursinum va Arum maculatum birinchi marta unib chiqqanda bir-biriga o'xshash bo‘ladi, ammo ochilgan Arum maculatum barglari tartibsiz qirralarga va ko'plab chuqur tomirlarga ega, sarimsoq barglarida esa bitta qavariq asosiy tomir bor. Vodiy nilufarining barglari juftlashgan, xira yashil va bitta qizil-binafsha poyadan hosil bo‘ladi, A.ursinum barglari alohida-alohida paydo bo'ladi, dastlab porloq va och yashil rangga ega[15].

Allium ursinum ingliz o'rmonlarida

Ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nomidan ko'rinib turibdiki, A.ursinum jigarrang ayiqlar uchun muhim oziq-ovqat hisoblanadi[16]. Shuningdek o'simlikni yovvoyi cho'chqalar iste'mol qiladi. A. ursinum - xoverfly, qo'chqor qushqo'nmasi (Portevinia aculata) lichinkasi uchun asosiy ozuqa o'simlik[17]. Gullar asalarilar tomonidan changlantiriladi[18].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Allium ursinum
    Allium ursinum
  • Meva va urug‘lar
    Meva va urug‘lar
  • O‘rmonni qoplab olgan yovvoyi sarimsoq
    O‘rmonni qoplab olgan yovvoyi sarimsoq

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Sobolewska, Danuta; Podolak, Irma; Makowska-Wąs, Justyna (2015). "Allium ursinum: botanical, phytochemical and pharmacological overview". Phytochemistry Reviews 14 (1): 81–97. doi:10.1007/s11101-013-9334-0. ISSN 1568-7767. PMID 25774103. PMC 4352197. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4352197. 
  2. ↑ Kolosova, Valeria; Svanberg, Ingvar; Kalle, Raivo; Strecker, Lisa; Özkan, Ayşe Mine Gençler; Pieroni, Andrea; Cianfaglione, Kevin; Molnár, Zsolt et al. (2017-02-21). "The bear in Eurasian plant names: motivations and models". Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 13 (1): 14. doi:10.1186/s13002-016-0132-9. ISSN 1746-4269. PMID 28222790. PMC 5320662. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5320662. 
  3. ↑ „Ramsons names - Encyclopedia of Life“. eol.org. Qaraldi: 2021-yil 17-fevral.
  4. ↑ „Home“ (en). Forager's Calendar. Qaraldi: 2022-yil 28-iyul.
  5. ↑ „Home“ (en). Forager's Calendar. Qaraldi: 2022-yil 28-iyul.
  6. ↑ Company. „Foraging focus: wild garlic“ (en). Foraging Course Site (2022-yil 28-mart). Qaraldi: 2022-yil 28-iyul.
  7. ↑ Company. „Foraging focus: wild garlic“ (en). Foraging Course Site (2022-yil 28-mart). Qaraldi: 2022-yil 28-iyul.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Clapham, A.R.. Excursion Flora of the British Isles, Third, Cambridge University Press, 1981. ISBN 0-521-23290-2. 
  9. ↑ Stace, C. A.. New Flora of the British Isles, Third, Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-70772-5. 
  10. ↑ Anderberg. „Den Virtuella Floran, Allium ursinum L.“. Naturhistoriska riksmuseet, Stockholm, Sweden.
  11. ↑ „BSBI map Allium ursinum“. Botanical Society of Britain and Ireland.
  12. ↑ Sobolewska, Danuta; Podolak, Irma; Makowska-Wąs, Justyna (December 25, 2013). "Allium ursinum: botanical, phytochemical and pharmacological overview". Phytochemistry Reviews 14 (1): 81–97. doi:10.1007/s11101-013-9334-0. PMID 25774103. PMC 4352197. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4352197. 
  13. ↑ Gilotta, Irene; Brvar, Miran (2010). "Accidental poisoning with Veratrum album mistaken for wild garlic (Allium ursinum)". Clinical Toxicology 48 (9): 949–952. doi:10.3109/15563650.2010.533675. ISSN 1556-3650. PMID 21171854. 
  14. ↑ Risk of mix-up with bear's garlic - BfR warns pickers about fatal consequences of mistaking free-growing poisonous plants for bear’s garlic, German Federal Institute for Risk Assessment; 2005
  15. ↑ Blamey, M.. Wild flowers of Britain and Ireland: The Complete Guide to the British and Irish Flora.. London: A & C Black, 2003. ISBN 978-1-4081-7950-5. 
  16. ↑ Kusak, Josip; Huber, Djuro (1998). "Brown Bear Habitat Quality in Gorski Kotar, Croatia". Ursus 10: 281–291. ISSN 1537-6176. https://www.jstor.org/stable/3873137. 
  17. ↑ Nature Spot - Portevinia maculata
  18. ↑ Woodland Trust - Ramsons 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Allium_ursinum&oldid=4835349" dan olindi