Химиктиг каттыжыышкын

Химиктиг каттыжыышкын — ийи азы оон хөй элементтиң атомнарындан тургустунган нарын химиктиг бүдүмел, атомнарның аразында химиктиг харылзаа бар. Чамдык бөдүүн бүдүмелдерниң молекулаларында атомнар коваленттиг харылзаа-биле каттышкан болза, ындыг бүдүмелдер база химиктиг каттыжыышкын деп санаттынып болур^[1].

1799 чылда Жозеф Прустуң ажыткан^[2] доктаамал тургузуг хоойлузу дараазында чүүлдү бадыткап турар: бүдүмелди кандыг-даа арга-биле үндүрерге ол ол-ла хевээр химиктиг элементилерден тургустунган болур, ол элементилерниң массаларының хамааржылгазы биче бүдүн саннар-биле илереттинип турар. Өскээр чугаалаарга, бүдүмелдиң тургузуу канчаар үндүргенинден хамаарышпас. Шак бо бадыткал бүдүмелдиң атомнуг тургуузун билиринге дузалаан.

Каттыжыышкынның кандыг элементилерниң атомнарындан тургустунганын шынарның тургузуу дээр. Ук бүдүмелде элемент бүрүзүнүң чежези чежениң тургузуун тодарадып турар. Каттыжыышкынның тургузуун химиктиг формулалар дузазы-биле дамчыдар. Эмпириктиг формула бүдүмелдиң кандыг болгаш чеже элементиден тургустунганын көргүзүп турар. Чижээ: H₂SO₄ дээр формуладан дараазында чүүлдү билип алып болур:

• ук формула серная-кислотаның 1 молекулазын азы 1 моль серная-кислотаны көргүзүп турар;
• шынарның тургузуу: серная-кислота водород, күгүр, кислород атомнарындан тургустунган;
• чежениң тургузуу: серная-кислотаның молекулазы ийи атом водород, чангыс атом күгүр болгаш дөрт атом кислородтан тургустунган.

Структурлуг формула бүдүмелдиң чүгле шынарның биле чежениң тургузуун эвес, а молекула, ион азы радикалдың атомнары бот-боттарынга хамаарыштыр кандыг турушта турарын тодарадып турар. Чижээ, этилдиг спирттиң структурлуг формулазы ооң структуразын чижеглеп көргүзүп турар: беш водород атому ийи углерод атомнары-биле харылзашкак (этилдиг бөлүк), бир углерод атому-биле бир гидроксилдиг бөлүк тудуш. Шынында, органиктиг молекулалар чалбак болбас, чижекте көрдүнген спирттиң молекулазында метилдиг бөлүк тетраэдр структуралыг, ынчалза-даа структурлуг формула-биле бүдүмелдиң атомнарының тудушкан аайын илдең кылдыр тодарадып болур.

Формуланы бижээн аайы-биле ночуур. Ону номчуурда элементилерниң латин адын ажыглаар, чамдык элементилерниң адының орунга латин үжүктер адаар (H, C, N, O, P, S).

• H₂O — «аш ийи о», суг;
• NaCl — «натрий хлор», дус;
• CH₃COOH — «це аш үш це о о аш», уксустуг кислота;
• NaHCO₃ — «натрий аш це о үш», натрий гидрокарбонат (ижер (чиир) сода).

Химиктиг каттыжыышкыннар ийи класска чарлыр: органиктиг эвес биле органиктиг.

Органиктиг эвес бүдүмелдерге шупту элементилерниң бүдүмелдери болгаш углеродтуң чамдык бүдүмелдери хамааржыр. Органиктиг эвес каттыжыышкыннарның класстары:

• Оксидтер:
  • Үндезинниг (Na₂O, K₂O);
  • Кислоталыг (SO₃, NO₃);
  • Амфотерлиг (ZnO, Al₂O₃);
  • Ийи дакпыр (Fe₂O₃·FeO);
  • Дус тургуспас (СO, NO);
• Үндезиннер (основниелер) (NaOH, Ca(OH)₂, Al(OH)₃);
• Кислоталар (H₂SO₄, HNO₃);
• Дустар:
  • ортун дустар (Na₂SO₄, CaSO₄);
  • ажыг дустар (K₂HPO₄, NaHCO₃);
  • үндезинниг дустар (Cu₂CO₃(OH)₂);
  • комплекстиг (CaMg(CO₃)₂, K₃[Fe(CN)₆], KFe^III[Fe^II(CN)₆]);
• Бинарлыг каттыжыышкнннар:
  • кислород чок кислоталар (HCl, HI);
  • кислород чок дустар (NaCl, NaI);
  • өске бинарлыг каттыжыышкыннар (CaC₂, CS₂).

Органиктиг бүдүмелдерге углеродтуң бүдүмелдери — углеводородтар болгаш олардан укталган каттыжыышкыннар хамааржыр. Карбонаттар, карбидтер, углеродтуң чамдык оксидтери, роданидтер, цианидтер хамаарышпас. Углеродтуң атомнары бот боттарының аразынга болгаш водород, кислород, азот, күгүр, фосфор атомнары-биле хөй санныг харылзаалар тургузуп шыдаар, ынчангаш органиктиг бүдүмелдер органиктиг эвес бүдүмелдерге бодаарга улуг ылгалдыг:

• Органиктиг эвес бүдүмелдерниң саны 500 муң хире, органиктиг бүдүмелдерниң саны 27 миллиондан хөй;
• Органиктиг бүдүмелдерниң тургузуунче углерод биле водород кирип турар болгаш, оларның хөй кезии кывар, кывыышкынның түңнелинде углекислоталыг хей биле суг үнер;
• Органиктиг бүдүмелдер органиктиг эвес бүдүмелдерге бодаарга нарын тургустунган. Хөй кезииниң молекулярлыг массазы дыка улуг, чижээ, белоктар, полисахаридтер, нуклеинниг кислоталар дээн ышкаш бүдүмелдер;
• Органиктиг бүдүмелдерни тургузуу, структуразы, шынарлары дургаар дөмей бүдүмелдер одуруу кылдыр салып болур. Ындыг одуругну гомологтуг одуруг дээр.

Шупту органиктиг бүдүмелдер углеродтуң атормарындан тургустунган. Углеродтуң тускай шынары болза ооң углеродтуг скелет (янзы-бүрү структуралыг илчирбелер) тургузуп шыдаары. Углеродтуг илчлирбелер ийи хевирге чарлып турар: ажык (углеродтуг илчирбе хааглыг эвес) болгаш хааглыг (дээрбектер тургузуп турар).

Углеводородтар углерод биле водород атомнарындан тургутустунган. Углеродтуң хостуг валентилиг электроннары шуптузу водород-биле харылзаалар тургузарынче чардынган болуп болур, ындыг таварылгада углеводородтарны пределдиг дээр. Бир эвес хостуг электроннарның водород-биле харызлаалар тургузарынче шуптузу чорбаан болза, углеродтарның боттарының аразында ийи азы үш дакпыр харылзаа бар болза, ындыг углеводородтарны пределдиг эвес дээр.

Ажык углеводородтарның санынче:

• Алканнар — чүгле чаңгыс дакпыр углерод-углерод харызааларлыг углеводородтар. Чижээ: метан CH₄, этан CH₃–CH₃, пропан CH₃–CH₂–CH₃ болгаш о.д.ө.;

• Алкеннер — чаңгыс ийи дакпыр углерод-углерод харылзаалыг углеводородтар: этен (этилен) CH₂=CH₂, пропен (пропилен) CH₂=CH₂–CH₃, бутен CH₂=CH₂–CH₂–CH₃ болгаш о.д.ө.;

• Алкиннер — чаңгыс үш дакпыр углерод-углерод харылзаалыг углеводородтар: этин (ацетилен) CH≡CH, пропин (метилацетилен) CH≡C–CH₃, бутин CH≡C–CH₂–CH₃ болгаш о.д.ө.;

• Алкадиеннер — ийи ийи дакпыр углерод-углерод харылзаалыг углеводорадтар: пропадиен CH₂=C=CH₂, бутадиен CH₂=CH–CH=CH₂ болгаш о.д.ө.

1. ↑ Майык:Из БСЭ
2. ↑ Proust, J.-L. (1799). Researches on copper, Ann. chim., 32:26-54. Excerpt, in Henry M. Leicester and Herbert S. Klickstein, A Source Book in Chemistry, 1400—1900, Cambridge, MA: Harvard, 1952. Accessed 2008-05-08.