Tuvalet

Tuvalet ya da hela, insan boşaltım sistemi artıkları olan dışkı ve idrarın boşaltılması ve uzaklaştırılması amacıyla tasarlanmış sabit düzenekler ile bunların yerleştirildiği kapalı mekândır. Tuvalet kelimesi hem atıkların boşaltıldığı tesisat, hem de bu tesisatın bulunduğu oda anlamında kullanılır. WC, hela, abdesthane, ayakyolu, kenef ve yüz numara olarak da bilinir. Modern tuvaletlerde insan ihtiyaçlarını gidermeye yarayacak ve atıkları kanalizasyon sistemine ulaştıracak, helataşı, klozet, bide ve pisuvar, otomatik koku makinesi, tuvalet kağıdı dispenseri, klozet kapağı, koku giderici klozet kapağı, elektronik bide gibi tesisatlar bulunur. Modern evlerde tuvalet odası genellikle küvet ya da duş gibi bir yıkanma tertibatı ile aynı odaya yerleştirilmiştir. Böyle odalara banyo denir. Çoğu evde bir banyonun yanı sıra bir de tuvalet bulunur. Bunlara ek olarak modern evlerde yetişkinlerin yattığı odaya açılan bir ebeveyn banyosu bulunması giderek yaygınlaşmaktadır. Bebeklere ihtiyaçlarını yapması için bebek bezi uygulanır, tuvalet eğitimi çocuklara küçük yaşlarından verilir.

Tuvaletler temel olarak iki tiptir: sulu ve susuz tuvaletler. Sulu tuvaletlerde su giriş ve çıkışı için su tesisatı bulunur. Kuru tuvaletlerde suya ihtiyaç yoktur; ancak genellikle bir havalandırma tesisatı mevcuttur. Sulu tuvaletlerden çıkan atıksu siyah atıksu olarak adlandırılır. Türkiye'de helataşı bulunan tuvaletler alaturka, klozet bulunan tuvaletler ise alafranga olarak anılırlar. Eskiden taş, toprak, beton gibi değişik malzemelerden yapılan tuvalet teçhizatları günümüzde seramikten yapılmaktadır. Seramik, kolay temizlenebilmesi ve kir tutmaması nedeniyle daha iyi hijyen sağlar.

Günümüzdeki rezervuarlı, sifonlu tuvaletler icat edilmeden önce tuvaletler genellikle evlerin dışına inşa edilirdi. Buna rağmen tarihi İndus Vadisi Medeniyetine ait Harappa ve Mohanjo-Daro şehirlerinde gelişmiş bir kanalizasyon sistemi ve sifonlu tuvaletler görülmüştür.^[1]

Günümüzde temel olarak iki çeşidi vardır:

• Alaturka tuvalet, halen Türkiye, Fransa'nın bazı yerleri, İtalya, Hindistan, Japonya, Çin ve İran'da yaygın olan, bir helataşı üzerinde çömelerek kullanılan tuvaletlerdir. Temizlenmek için taharet musluğundan alınan su kullanılır. Alaturka tuvaletler, tuvalet ile vücut temas etmediğinden ve dışkıların vücuda sıçrama olasılığı az olduğundan oldukça hijyeniktir. Oturma pozisyonu nedeniyle sağlık açısından helataşı kullanımının klozet kulllanımından daha avantajlı olduğu iddia edilir.^[2][3]

• Alafranga tuvalet, klozet üzerine oturularak ihtiyaç giderilen ve batılı ülkelerde yaygın olan tuvaletlerdir. Alafranga tuvaletin ayrıca bide adı verilen eki vardır ve tuvalet sonrası temizlenmeye yarar. Alafranga tuvaletler hastalık sırasında ve ameliyat sonrası dönemlerinde, yaşlılık evresinde, kilolu insanlar açısından daha kullanışlıdır.

Geleneksel sifonlu tuvaletlerin kullandığı su miktarı genellikle kişisel günlük su kullanımının önemli bir bölümüdür. Ancak, modern az su tüketen sifonlu tuvalet tasarımları, sifon başına daha az su kullanır. Çift sifonlu tuvalet 'ler, kullanıcının idrar veya dışkı için sifon arasında seçim yapmasına imkan vererek, geleneksel birimlere göre önemli miktarda su tasarrufu sağlar. Bu klozetlerdeki sifon kolu, bir sifon için yukarı, diğeri için aşağı itilir.^[4] Diğer bir tasarımda ise biri idrarı diğeri dışkıyı temizlemek için iki düğme vardır. Bazı yerlerde kullanıcıların idrar yaptıktan sonra sifonu çekmemeleri önerilir. Sifonlu tuvaletler içme suyu yerine gri su (önceden bulaşık yıkamak, çamaşır yıkamak ve banyo yapmak için kullanılan su) da kullanılabilir. Bazı modern tuvaletler, tanktaki suyu basınçlandırarak daha az su kullanımıyla sifonu çalıştırır.

Diğer bir çeşit de dökmeli sifonlu tuvalettir (Fransızca: pour-flush).^[5] Bu tip tuvalette su deposu olmaz ancak birkaç litrelik küçük kova ile elle sifon çalıştırılır. Sifon 2-3 litre (0,44-0,66 imp gal; 0,53-0,79 US gal) kadar az su kullanılabilir.^[5] Bu tuvalet türü birçok Asya ülkesinde yaygındır. Tuvalet bir veya iki çukura (ing: pit) bağlanabilir ki bu durumda buna "gömme çukur helası" (ing:pour flush pit latrine) veya "ikiz çukurlu hela" (ing:twin pit pour flush to pit latrine) denir. Ayrıca bir septik tanka da bağlanabilir.

Gemilerdeki sifonlu tuvaletler genellikle deniz suyu ile temizlenir.

• Pisuvar, sadece idrar boşaltılabilen ve yaygın olarak erkekler tarafından kullanılan teçhizattır. Günümüzde kadınların da pisuar kullanabilmesi için aparatlar mevcuttur ancak henüz yaygın olarak kullanılmamaktadır.

• Bide
• Bide duşu
• Sifon
• Uçak tuvaleti
• Arborloo
• Blair tuvaleti
• Kova tuvalet
• Kimyasal tuvalet
• Kompost tuvalet
• Konteyner bazlı temizlik
• Kuru tuvalet
• Çift sifonlu tuvalet
• Elektronik tuvalet
• Dondurucu tuvalet
• Galjoen
• Hudo tuvaleti
• Yakma tuvaleti
• Akıllı tuvalet
• Latrine
• Düşük sifonlu tuvalet
• Yerleşik tuvalet
• Yolcu treni tuvaleti
• ücretli tuvalet
• Domuz tuvaleti
• Köy tuvaleti
• Taşınabilir tuvalet
• Lazımlık
• Umumi tuvalet
• Sanisette
• Uzay tuvaleti
• Treebog
• İdrar saptıran kuru tuvalet
• Vakum kanalizasyon
• Cinsiyetsiz umumi tuvalet
• Kadın pisuvarı
• Kadın idrara çıkma cihazı
• İnteraktif pisuar

Binlerce yıl önce Sümerliler, Mısırlılar, bir yandan da Hintler, bir oturakta oturup, ihtiyaçlarını giderdikten sonra oturağa düşen kısımları uzağa bir yerlere döküyorlardı. Tuvalet ve lağım çukurlarının ilk izleri, M.Ö. 3 binde Mezopotamya ve İndus Vadisi'nde, daha sonraları Girit ve Miken uygarlıklarında görülmektedir. Mezopotamya’da olan Akad Krallığı döneminde soylu büyük yapıların içerisinde klozete benzer tarzda tuvalete rastlanılmıştır. At nalı şeklinde oturaklı bu örnek, klozetli tuvaletin prototipini oluşturmaktadır.^[6] Günümüzden yaklaşık iki bin yıl önce ise, Romalılar zamanında ilk basit anlamda tuvalet kullanmaya başlandı. Atıklar oturdukları deliğin içine düşüyor, deliğin altından geçen su onları uzağa bir yere taşıyor idi. Orta Çağ döneminde kaleler, şatolar vs. yerlerde atık büyükçe bir delik vasıtası ile binanın etrafındaki su birikintisine düşme yolu ile tahliye oluyordu. Şu an yaygın olarak kullanılan modern tuvalet 1596 yılında Sir John Harington^[7] tarafından tasarlanmıştır. Ancak Harington İngiltere de alay konusu olması sebebi ile bu icadını toplu üretime geçirememiştir. Tuvaletini yapıp onu bir depodan gelen su ile sürükleyip, uygun başka bir noktaya bırakma düşüncesi ilk, Kraliçe Elizabeth I zamanında, 1589 yılında John Harrington'dan geldi. Ancak o zamanlar İngiltere'deki evlerde bu çapta bir depoyu dolduracak ve de atığı alıp götürecek büyüklükte bir su sistemi bulunmamakta idi. Günümüzdekilere benzer bir tuvalet ancak iki yüzyıl sonra 1778'de İngiltere'de bir saat yapımcısı olan Alexander Cumming tarafından tasarlandı ve Joseph Bramah tarafından geliştirildi. Tuvaletlerden evlere yayılan kötü koku ise 1849 yılında Stephen Green'in 'U' şeklinde bir boruyu tuvaletin çıkışına monte etmesi ile son buldu.

Efes antik şehrindeki tuvaletler alaturka/alafranga karışımı bir tipe benzemektir.^{[kaynak belirtilmeli]} Bu tuvaletlerin bir özelliği ise bireysel ve kapalı değil; toplu şekilde kullanılmasıdır. Tuvaletlerin önündeki kanaldan sürekli temiz su geçmekte ve boşaltım yapanlar bu su sayesinde temizlenmekteydi. Yine her tuvalet binasının ortasında bir havuz bulunmaktaydı.

Dünya nüfusunun yüzde 40'ı temiz ve uygun bir tuvaletten mahrum ve sadece 1 milyar kişi kanalizasyon sisteminden yararlanabiliyor. 5 milyar dolayında insanın 200 milyon ton dolayındaki tuvalet artıkları, doğrudan doğaya atılıyor. Uzmanlara göre, 1 gram insan dışkısında 10 milyon virüs, 1 milyon bakteri ve 1000 kadar parazit bulunuyor. Her yıl dünya çapında 5 milyonu aşkın çocuk, temizlik şartlarının yetersizliğinden kaynaklanan, ishal benzeri hastalıklar sonucu ölüyor.^[8]

Her yıl 19 Kasım tarihinde, Dünya Tuvalet Günü nedeniyle çeşitli etkinlikler düzenlenmekte, en temel ihtiyaçlardan biri olan tuvaletten yoksun ülkeler için yardım toplanmakta, insanlar tuvalet temizliği konusunda bilinçlendirilmeye çalışılmaktadır.

• 
  Eski bir alafranga hela
• 
  Atina'da Eski Çağ tuvaleti
• 
  Tarihi Japon tuvaleti
• 
  Samsun'da seyyar tuvalet otobüsü

Wikimedia Commons'ta Tuvalet ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Japonya'da tuvaletler
• Tuvalet görevlisi
• Dünya Tuvalet Örgütü