Toksikoloji

Toksikoloji ya da ağı bilimi (Zehir bilimi),^[1] kimyasallar ile biyolojik sistem arasındaki etkileşimleri, zararlı sonuçları yönünden inceleyen ya da kimyasalların zararsızlık limitlerini belirleyen bilim dalıdır.

Hemen hemen herkes, uygun kullanılmadığında zararlı olacak kimyevi maddelerle temas halindedir. Pek çok ölüm ve belki bunun yüz katı kadar fazla kaza kimyevi maddelerin dikkatsiz kullanılması sonucu meydana gelmektedir.

Toksikoloji (ağıbilim) üç ana alt dala sahiptir: Bunlardan sanayi toksikolojisi, hava ve sudaki kimyevi kirleticilerin zararlı etkilerini inceler. Bunun yanında çalışma ve ev ortamında mevcut olanları da konu alır. Ekonomik toksikoloji ise ilaçlarda, yiyeceklere ilave edilen maddelerde, kozmetik, gübre ve veteriner ilaçlarındaki kimyevi maddelerle meşgul olur. Adli toksikoloji de özellikle ölüm veya ciddi yaralanmayla sonuçlanan vakaların tıbbi yönüyle meşgul olur.

Her kimyevi madde, toksik etkisine (toksiklik, toksisite ya da ağılılık) bağlı olarak altı sınıftan birinde mütalaa edilir. Çok fazla toksik (ağılı), çok toksik, orta derecede toksik, az toksik, oldukça toksik olmayan ve oldukça zararsız.

Zehir, çok fazla veya çok toksik olan kimyevi maddelere verilen isimdir. Bunların az miktarları ciddi zarara veya ölüme sebep olur. Deney hayvanının her kilogramı için 50 miligram ağızdan verildiğinde, 48 saat içinde, bu hayvanların en az % 50'sinin ölümüne sebep olan maddeye kimyevi olarak zehir etiketi konulur. İnsanlar için bu miktar yaklaşık olarak bir çay kaşığı dolusu kadardır.

Toksikoloji, hayvanlar üzerinde deney yaparak, kimyevi maddelerin toksisite derecesini belirlemeye çalışır. Bu maksatla pek çok hayvan kullanılır. Fareler bu iş için kullanılan küçük; maymun ve çiftlik hayvanları büyük hayvanlar arasındadır. Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerin tamamlanmasından ve sonucun insanlar üzerindeki etkisi tahmin edildikten sonra sınırlı sayıda deneyin insan üzerinde yapılmasıyla makul bir emniyet elde edilir. Buna kimyevi maddelerin insan derisi üzerinde etkisinin araştırılması misal gösterilebilir.

Eğer kimyevi maddelerin hastalık veya ölüme sebebiyet verdiği zannedilirse, ölünün kanı, idrarı ve kas parçaları adli toksikolojiye analiz için verilir. Yapılan deneylerle, zararlı kimyevi maddeler ve miktarları tespit edilebilir.

Toksikoloji denilince akla ilk olarak Paracelsus gelir. 16. yüzyılda Paracelsus'un (1493-1541) zehiri tanımlarken kullandığı "Her madde zehirdir. Zehir olmayan madde yoktur; zehir ile ilacı ayıran dozdur" şeklindeki ifade, bugünkü modern toksikolojinin de çıkış noktasıdır.

• Tanımlayıcı toksikoloji
• Klinik toksikoloji
• Çevre toksikolojisi
• Endüstri toksikolojisi
• Adli toksikoloji
• Analitik toksikoloji
• Ekotoksikoloji
• Mesleki Toksikoloji
• Davranış toksikolojisi
• Farmasötik toksikoloji

Her kimyasalın doza bağımlı olarak toksik etki gösterebilmesi gerçeği, toksikolojinin uğraş konularını;

• ilaç
• kozmetik
• pestisit
• gıda katkısı
• ev temizlik malzemesi
• endüstriyel kimyasallar olarak çok geniş bir alana yaymaktadır.

Bütün bu kimyasallara, organizmaya yabancı anlamına gelen "zenobiyotik" yahut "ksenobiyotik" adı da verilmektedir.

• Toksikolojinin Temel Kavramları, Bölüm 1.7, Prof.Dr. Ali Esat Karakaya
• Farmakoloji Ders Kitabı (editörler: T.Arda Bökesoy, İclâl Çakıcı, Mehmet Melli), Gazi Kitabevi, 2000. ISBN 975-7313-61-0

• Türk Toksikoloji Derneği 27 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• 9 Eylül Üniversitesi - İlaç ve Zehir Danışma Merkezi 10 Nisan 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.