Ay-al-nan.ke-al-te-s
Ay-al-nan.ke-al-te-s “kamu nu S-pang-ya, Hernán Cortés, 1485 a mihca 12 a bulad -1547 a mihca 12 a bulad 2 a demiad”, midebungay a ziday manawang i Cow-nan-mey-cow a S-pan-ya nu midebungay “Conquistador u imi “misulipay” mapeci’ ku macakatay nu kasumamadan a A-ce-te, i Mu-si-ke patizang tu nu midebungay nu Si-pang-ya a singangan, Ay-al-nan.ke-al-te-s atu lecad a zidayan S-pang-ya nu midebungay miwawah tu nu S-pang-ya-mey-cow nu midebungay a zidayan nu saayaway a ngatu.
埃爾南·科爾特斯（西班牙語：Hernán Cortés；1485年12月—1547年12月2日）是殖民時代活躍在中南美洲的西班牙殖民者（Conquistador，意為「征服者」），以摧毀阿茲特克古文明、並在墨西哥建立西班牙殖民地而聞名，埃爾南·科爾特斯和同時代的西班牙殖民者開啟了西班牙美洲殖民時代的第一階段。
ke-al-te-s lecuh i Ka-s-ti-ya hungti a kanatalan a May-te-lin-cong zikuz pabalucu’ tayza Sin-ta-lu misakawa tu sakauzip, lungatu sanay saayaway tayza i I-s-pa-si-aow-la a subal, zikuz tayni tu i Ku-pa, i Ku-pa ciniza mapabeli a situngus tu sapideput, zikuz mala saka tusa a subal nu Si-pang-ya niyazu’ay a taylin.
科爾特斯出生在卡斯提亞王國的麥德林中，後來決定到新大陸謀生，一開始先到伊斯帕尼奧拉島，後來到了古巴，他在古巴被授予「監護征賦��」，之後成為島上第二個西班牙村莊的治安官。
1519 a mihcaan mapili’ tu mala Sin-ta-lu nu saka tulu nu mikinsaay nu mikeliday, miedap tu adidid a kalisiw ciniza tuynian sakaputay nu mikisaay. Atu Ku-pa cung-li ci Ti-ya-kee.wi-la-s-kay-ce.te-ku-ay-li-ya-al a kasala’cus, ayaw nu kamulmul niza tu sazikuzay takusan apaluma’, ci Ke-al-te-s satu cayay pisikul tuyni a pitakus pataluma’.
1519年被選為新大陸第三批考察隊的隊長，他也資助了這次考察隊部份的資金。和古巴總督迪亞哥·委拉斯開茲·德-庫埃里亞爾之間的敵意，讓他在要出發前的最後一刻被召回，而科爾特斯沒有理會這次的召回。
ci Ke-al-s katukuh i Sin-ta-lu tu zikuz, misabalucu’ tu sakalaheci, ciniza atu zuma mey-cow a Yincumin malacabay, atu zumaay a Mey-cow a Yincumi malalais, miyung ciniza tu cacay Yincumin a tatayna ci Ma-lin-cye “ Tang-na.Ma-li-na” uni pabelin, zikuz mulecuh tu saayaway tatama a wawaan.
科爾特斯到達新大陸後，採用了一個成功的策略，他和一些美洲原住民結盟，和其他的美洲原住民作戰，他也用一個原住民女子馬林切（唐娜·瑪麗娜）為翻譯，後來也生下他的第一個兒子。
Yu Ka-pa cong-li musakamu miculcul amizakep ci Ke-al-te-san hawsa,ci Ke-al-te-s atu heni malalebu, miliyung tu zumaay a hitay mala u miedapay nu heni milais makazemec tu, Ke-al-s kakelul sa patigami tu Si-pang-ya a hungti, maydih tu hungti a kakelu a palatenga’ tu kalahici niza, au caay pisaybang tu cayay pisikul nizaay.
當古巴總督發佈派遣使節要逮捕科爾特斯時，科爾特斯和他們戰鬥，利用額外部隊作為增援的情形下戰勝了他們，科爾特斯直接寫信給西班牙國王，希望國王直接認可他的成功，而不是懲罰他的叛變。
Ke-al-s i pabelin ci A-ce-te-ke-ti-kow zikuz, pala u Wa-ha-ka-ku a sakatusa nu kakitaan “Marqués del Valle de Oaxaca”, kakitaanay Si-pang-ya cong-tu pangangan tu zuma cacay talakaway a kakitaan ci An-tung-ni-aw.te.men-tu-sa. 1541 a mihcaan ci Ke-al-te-s taluma’ tayza i Si-pang-ya, enem a mihcaan mapatay.
科爾特斯在推翻阿茲特克帝國後，受封為瓦哈卡谷侯爵（Marqués del Valle de Oaxaca），而更尊貴的新西班牙總督封號給了另一個地位較高的貴族安東尼奧·德·門多薩。1541年科爾特斯回到西班牙，六年後過世。
masakapahay ku mihcaan
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]ci Ke-al-te-s lecuh i Ka-s-ti-ya hungti kanatal didi’ay a niyazu’ May-te-lin “tini ayzaay a Su-pang-ya satipan labu nu Ay-S-te-lye-ma-tu-la” nu adidi’ay kakitaan a luma’, na iSa-la-man-ka talakaway a cacudadan minanam tu hulic, i 17 ku mihcaan niza hawsa miales caay tu picudada malahitay, kilul i 1504 a mihcaan tayni i Sin-ta-lu nu Si-pang-ya a subal, ci Ke-al-te-s i subal na u malukay, kumuing, zikuz mala u tizaay nu sipunu’ay.
科爾特斯出生於卡斯提亞王國的小鎮麥德林（位於現今西班牙西部埃斯特雷馬杜拉境內）的一個西班牙小貴族家庭，他曾在薩拉曼卡大學學習法律，他在17歲時棄學從軍，隨後在1504年來到新大陸的西班牙島，科爾特斯曾經在島上做過農民，公證員，後來成為當地鄉紳。
1511 a nihcaan ci Ke-al-ti-s mikilul ci Pey-la-s-ke-san milihiza tu kalalais ni Ku-pa a masulup, Pay-la-s-ke-s patuzu’an mala Ku-pa cung-tu zikuz,ci Ke-al-te-s napaayaw mapala situngusay tu mikuwanay tu kalisiw, zikuz ciniza misinkiw mala u kinciw nu Ku-pa-sen-ti-ya-ke, malaacawa ci Pey la-s-Ke-san tu saadidi’ay a bai.
1511年，科爾蒂斯跟隨貝拉斯克斯參加了征服古巴的戰爭，貝拉斯克斯被指派為古巴總督後，科爾特斯因功被任命為財政官，他後來還當選過古巴聖地牙哥的市長，與貝拉斯克斯的小姨結婚。
1518 a mihcaan, ci Pey-la-s-ke-s misakaput mitahaw a kaput tayza i Mow-si-ke, pala u mikeliday han ci Ke-al-te-s, Ke-al-te-s mipatang tu nu uzipay a zaysang sikulisiw tu mitakus tu tademaw, kalamkam katuud t uku matakusay a tademaw atu sapilais a salasul. i ayaw nu kamumul ayaw nu katayza i Mow-si-ke, Pey-la-s-ke-s mitengil tu liwliway tademaw a kamu, matalaw malilid ni Ke-al-te-s, pabalucu’ ciniza mipalasawad tu kawaw nu mikelida. nika ci Ke-al-te-s sakay patudud ci Pey-la-s-ke-san caay paengil, kelit tu sakaput mumul tuway.
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]1518年，貝拉斯克斯組織探險隊前往墨西哥，科爾特斯被任命為隊長，科爾特斯抵押了自己的家產以獲得資金招募人員，很快招募到大批人員和裝備。
在他出發前往墨西哥前，貝拉斯克斯聽信周圍的人的讒言，害怕科爾特斯的影響力，決定撤銷他的領隊職務。但科爾特斯對貝拉斯克斯的命令置之不理，帶著隊伍還是出發了。
1519 a mihca 2 a bulad 18 a demiad, Ke-al-te-s mikilid pakala tu 500 ku tademaw nu mamilaisay,100 kutademaw nu nanumany a hitay, 16 ku subayu, mikacaway 11 ku balunga mumul tayza i Yu-cya-tun a kasasubal. 1519 a mihca 4 a bulad mikelid tu balunga atu hitay i Mu-ow-si-ke sawali a dadipasan tatukus, midebungg tu A-ce-te-ke-tikow, katinengan itawya ci Ke-al-te-s-mikilul tu hitay caay ka 1000 ku tademaw, satu caay katatukuh 5 a mihcaan masulup tu ku A-ce-te-ke-ti-kow, mutesekay tu naemekay tulu ku angangan a lalekalan.
1519年2月18日，科爾特斯帶領著約500名戰士，100名水手，16匹馬，乘坐著11艘船出航前往猶加敦半島。1519年4月－率領船艦和軍人在墨西哥東海岸登陸，入侵阿茲特克帝國，據知當時科爾特斯隨行的軍人不到1000人，然而卻在不到5年的時間內征服阿茲特克帝國，史家認為有3個主要原因。
sakacacay, mibungay, ci Ke-al-te-s mipulung tu zumaay a kitizaan nu zumaay In-ti-an a binacadan, miliyung tu A-ce-te-ke-ti-Kow tucayay kalecad ku icelang a malalebu, malecad a tatusa macacukah itawya mikuwan tu ti-kow situngusay ci Te-now-ci-ti-lan a tademaw, Te-now-ci-te-lan a hungti ci Mung-te-cu-ma tusa lasubu a mihcaan malingatu u salengaacay a tademaw sa ci Ke-al-te-s u In-tu-an a paliayaw tu kamu u salengacay ku banges a kamisama sa “sibanuhan bau a kamisama” panukas, namahiza palalabang han caay paliayaw ku balucu’, sisa madayum mazakedp makuwan.
1.挑撥離間：科爾特斯聯合外地的一些印地安人族群，利用阿茲特克帝國內不同勢力內鬥，來夾擊當時控制著帝國中樞的特諾奇蒂特蘭人，特諾奇蒂特蘭的國王蒙特祖馬二世一開始誤以為白種人的科爾特斯是印地安預言中的白皮膚神明（羽蛇神）歸返，因此待其如上賓未加防備，而被輕易俘虜控制
saka tusa patayni tu libung, u kamu ci Ke-al-te-s milawap tu kahenulan a tuse nu ti-kow hawsa, u katineng pateng pabeli tu labuay a niyazu’ nu In-tu a tademaw katuud ku malaliday tu penu’ ledek a imelang a sapasasak, u libung malingatu malalilalid i tuse, ci Ke-al-te-s niladayan a Si-pang-ya a tademaw zayhan namalibungay tu, sisa caay tu kalibung, uyni caay ku miwadaay tu tademaw nu In-ti-an, sangaleb tu pikaseneng tu Si-pang-ya.
2. 帶進瘟疫：傳說科爾特斯包圍帝國首都時，據知他故意送給城內的印第安人不少沾有天花病毒的毛毯，讓瘟疫開始在城裡流行，而科爾特斯帶來的西班牙人因為已經罹患過，所以得以免疫，此舉不但造成印第安人人口減少，也加深了他們對西班牙人的敬畏。
saka tulu, zayhan Mey-cow kakitizaan nayi’ ku sumayu, siza itawyaay a In-ti-an a tadema caay kaazih ku subayu, mangaleb caay kaazih ku mikacaway tu subayu a hitay, namahiza anu lalais sa, a pihaceng ku madukaay mapatayay. zuma a lalekalen pasu, In-ti-an a kuwang caay kadayum macucuk ku sadama a kalahay nu In-ti-an, Si-pang-ya a tademaw taneng amisuayaw tu Owya-talu tu pinaay malebut a mihcaan nataneng a malalais malingatu migingkiw, u In-ti-an nayay ku sulit “Ma-ya a sulit caay kakatuud ku micukaymasay”, Si-pang-ya lamalay a salalais kanahatu caay ka icelang, nika u kakatalawan. 1521 a mihca 8 a bulad 13 a demiad ci Ke-te-s masulup tu ci A-ce-te-ke-ti-kow patizeng tu midebungay nu Si-pang-ya a mikuwan, a pangangan han niza ku midebungay u baluhay a Si-pang-ya “Nueva España).
3.馬匹：因為美洲地區沒有馬，所以當時印第安人極少見過馬，更沒有看過馬上的騎兵，因此一旦對戰，總是傷亡慘重。其它原因包括：印第安人的武器難以刺穿西班牙人的鎧甲；西班牙人可以對歐亞大陸上幾千年來戰爭的經驗進行研究，而印第安人沒有文字（瑪雅文字使用範圍極窄）；西班牙人的火器雖然殺傷力不大，但很有威懾力。1521年8月13日－科爾特斯征服了阿茲特克帝國並建立起西班牙殖民統治，他將殖民地命名為新西班牙（Nueva España）。
mala cung-tu nu Muy-si-ke
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]i likisia yadah ku nisulitan hicasa ku Ke-al-te-s misakinih ku Si-pang-ya nipatizedng tu baluhay Si-pang-ya zikuz tatenga’ nai’ ku canacanan, uyni ci Ke-al-te-s i tigami niza pakatukuh tu zumaay a satakus, au c I Bu-lang-si-ske.Low-pey-s.Ke-ma-la a nisulitan tu nikauzipan a kawaw iza t uku mahizaay a nizateng. nika uyni dada’ a kawaw. ci Ke-al-te-snu uzipay nilahecian a kawaw, kasitungus atua nub nu balucu’ taneng ciniza atu hunghti a kacacayat talaayaw a lalecus,
許多歷史資料都認為科爾特斯沒有得到西班牙王室的公平對待，在建立了新西班牙之後其實沒有得到什麼，這是科爾特斯在他的信件中傳達給其他人的訊息，而由弗朗西斯科·洛佩斯·哥馬拉所寫的傳記也是有類似的想法。不過這些只是部份的實情。科爾特斯自己的成就感、權力和虛榮心可能也和讓他與國王的關係進一步的惡化。