Karoni

Në mitologjinë greke, Karoni ose Kharon (greqishtja e lashtë: Χάρων) është një psikopomp, tragetist i Hadit, nëntokës greke. Ai mbart shpirtrat e atyre që u janë dhënë ritet e varrimit nëpër lumenjtë Acheron dhe Stiks, të cilët ndajnë botën e të gjallëve dhe të vdekurve. ^[1] Arkeologjia konfirmon se, në disa varrime, monedha me vlerë të ulët vendoseshin në, mbi ose pranë gojës së të ndjerit, ose pranë urnës së djegies që përmbante hirin e tyre. Kjo është marrë për të konfirmuar se të paktën disa aspekte të mitit të Karonit pasqyrohen në disa praktika funerale greke dhe romake, ose përndryshe monedhat funksionojnë si një viaticum për udhëtimin e shpirtit. ^{[1] [2]} Në poemën epike të Virgjilit, Eneida, të vdekurit që nuk mund të paguanin tarifën dhe ata që nuk kishin marrë asnjë rite funerali, duhej të enden në brigjet e afërta të Stiksit për njëqind vjet përpara se të lejoheshin të kalonin lumin. ^[3]

Thuhej se disa njerëz të vdekshëm, heronj dhe gjysmëperëndi kishin zbritur në botën e krimit dhe ishin kthyer prej saj si qenie të gjalla. Ky udhëtim njihet si katabazë, dhe ata që i nënshtrohen mund të fitojnë pavdekësi të pjesshme ose të plotë, qoftë nëpërmjet bindjes ose pagesës së një tarife tjetër, më të jashtëzakonshme. Për të paguar për hyrjen e tij në Hadi si një i vdekshëm i gjallë, Enea i Virgjilit i jep Karonit Degën e Artë. ^[4] Herkuli dhe Orfeu ishin disa shembuj të njohur të qenieve që zbrisnin në botën e nëndheshme dhe ktheheshin, me lejen e Karonit. ^[5]

Emri Karon shpjegohet më shpesh si emër i përveçëm nga χάρων (charon), një formë poetike e χαρωπός (charopós) 'me vështrim të mprehtë', duke iu referuar ose syve të ashpër, të ndezur ose të ethshëm, ose syve të një ngjyre gri-kaltërosh. Fjala mund të jetë një eufemizëm për vdekjen. ^[6] Sytë që shkëlqejnë mund të tregojnë zemërimin ose nervozizmin e Karoniit siç karakterizohet shpesh në letërsi, por etimologjia nuk është e sigurt. Historiani i lashtë Diodorus Siculus mendonte se tragetuesi dhe emri i tij ishin importuar nga Egjipti. ^[7] Karoni dëshmohet për herë të parë në poemën epike greke tashmë fragmentare Minyas, e cila përfshin një përshkrim të një prejardhjeje në botën e krimit dhe ndoshta daton në shekullin VI para Krishtit. ^[8]

Asnjë burim i lashtë nuk ofron një gjenealogji për Karonin, ^[9] me përjashtim të një referimi që e bën atë djalin e Akmon (babai i Uranit) [de], gjendet në hyrjen "Akmonides" në leksikun e Hesychius, i cili është i dyshimtë dhe teksti mund të jetë i korruptuar. ^{[10] [11]} As Pauly-Wissowa, as Daremberg dhe Saglio nuk ofrojnë një gjenealogji për Karon.

Në Genealogia Deorum Gentilium, shkrimtari italian i Rilindjes Giovanni Boccaccio shkroi se Karoni, të cilin ai e identifikoi si perëndinë e kohës, ishte një bir i Erebusit dhe i Natës. ^[12] Ideja duket se ka origjinën nga ngjashmëria midis emrave "Karon" dhe "Kronos" (një lidhje e bërë tashmë nga shkrimtarë të mëparshëm si Fulgentius), nga fakti që të dy thuhet se janë shumë të moshuar dhe se perëndia e pleqërisë thuhet se është fëmija i Erebusit dhe i Natës sipas De natura deorum të Ciceronit. ^[13]

Karoni është përshkruar në artin e Greqisë antike. Vazo funerale të papafingo të shekujve V dhe IV para Krishtit janë zbukuruar shpesh me skena të të vdekurve që hipnin në varkën e Karonit. Në vazot e tilla të mëparshme, ai duket si një detar athinas i vrazhdë dhe i parregullt, i veshur në kafe të kuqërremtë, duke mbajtur shtyllën e tragetit në dorën e djathtë dhe duke përdorur dorën e majtë për të pritur të ndjerin. Hermesi ndonjëherë qëndron pranë në rolin e tij si psikopomp. Në vazot e mëvonshme, Karonit i jepet një sjellje më "dashamirës dhe e rafinuar". ^[14]

Në shekullin e 1 para Krishtit, poeti romak Virgjili përshkruan Karonin, duke drejtuar skafin e tij ngjyrë ndryshku, në rrjedhën e zbritjes së Eneas në botën e krimit (Eneida, Libri 6), pasi Sibila kumeane e ka drejtuar heroin në degën e artë. që do ta lejojë atë të kthehet në botën e të gjallëve:

Aty qëndron Karoni, i cili sundon bregun e zymtë

-Një zot i ndyrë: poshtë nga mjekra e tij me qime

Një mjekër e gjatë e zbret, e pakrehur, e papastër;

Sytë e tij si furra të zbrazëta në zjarr;

Një brez, i ndyrë me yndyrë, lidh veshjen e tij të turpshme. ^[15]

Autorë të tjerë latinë e përshkruajnë gjithashtu Karonin, mes tyre edhe Seneka në tragjedinë e tij Hercules Furens, ku Karoni përshkruhet në vargjet 762-777 si një plak i veshur me rroba të ndyra, me faqe të rraskapitura dhe një mjekër të çrregullt, një tragetues i egër që drejton zanatin e tij me një shtyllë e gjatë. Kur varkëtari i thotë Herakliut të ndalojë, heroi grek përdor forcën e tij për të fituar kalimin, duke mposhtur Karonin me shtyllën e varkëtarit. ^[16]

Në shekullin e dytë, Luciani përdori Karonin si figurë në Dialogët e të Vdekurve, më së shumti në Pjesët 4 dhe 10 ("Hermesi dhe Karoni" dhe "Karoni dhe Hermesi"). ^[17]

Në shekullin e 14-të, Dante Aligieri e përshkroi Karonin në Komedinë e tij Hyjnore, duke u mbështetur nga përshkrimi i Virgjilit në Eneidën 6. Karoni është personazhi i parë mitologjik me emrin që Dante takon në botën e krimit, në Canto III të Ferrit. Dante e përshkruan atë si me sy zjarri. Diku tjetër, Karoni shfaqet si një plak i lig dhe i dobët ose si një demon me krahë që përdor një çekiç të dyfishtë, megjithëse interpretimi i Mikelanxhelos, i ndikuar nga përshkrimi i Dantes në Ferr, e tregon atë me një rrem mbi supe, gati për të rrahur ata që vonojnë. ("batte col remo qualunque s'adagia", Ferri 3, vargu 111). ^[18] Në kohët moderne, ai zakonisht përshkruhet si një skelet i gjallë në një kupë, njësoj si Grim Reaper. Artisti francez Gustave Dore ka përshkruar Charon në dy nga ilustrimet e tij për Komedinë Hyjnore të Dantes. Piktori flamand Joachim Patinir përshkroi Karonin në librin e tij Kalimi i lumit Stiks. Dhe piktori spanjoll Jose Benlliure y Gil portretizoi Charon në La Barca de Caronte .

Ndonëse i emëruar sipas Karonit, demoni etrusk i vdekjes Charun ka një origjinë dhe funksione të ndryshme, duke qenë një asistent i Vdekjes, si dhe psikopomp dhe kujdestar, duke i dorëzuar të sapovdekurit në botën e krimit me kalë ose karrocë. Ai është me krahë, me veshë të mprehtë dhe një pamje të tmerrshme dhe kërcënuese, dhe ka një sqep shkaba. Ai është i armatosur me një çekiç shumë të madh, me të cilin "goditi pa mëshirë" të vdekurit. ^{[19] [20]}

Shumica e tregimeve, duke përfshirë Pausanias (10.28) dhe më vonë Ferri i Dantes (3.78), e lidhin Karonin me kënetat e lumit Acheron. Burimet letrare greke të lashta – si Pindari, Eskili, Euripidi, Platoni dhe Kalimaku – vendos edhe Karon në Acheron. Poetët romakë, duke përfshirë Propertius, Ovid dhe Statius, e emërtojnë lumin si Stiks, ndoshta duke ndjekur gjeografinë e nëntokës së Virgjilit në Eneid, ku Karoni lidhet me të dy lumenjtë. ^[21]

Karon, hëna më e madhe e planetit xhuxh Pluton, është emëruar pas tij. ^[22]

Hadrosauridi Charonosaurus është emëruar në nder të Karonit sepse u gjet përgjatë brigjeve të lumit Amur në Lindjen e Largët. ^[23]

• Charun - në shumë aspekte, një ekuivalent etrusk me Karon
• Monedha për të vdekurit
• Isle of the Dead – një pikturë e artistit simbolist zviceran Arnold Böcklin
• Manannán mac Lir - Tragetues nga mitologjia irlandeze
• Manunggul Jar - Përshkrim i hershëm i figurës së ngjashme në kavanozin e varrimit nga Shpellat Tabon në Palawan
• Phlegyas - një mbret grek i parë duke transportuar Danten dhe Virgjilin nëpër Styx në Ferr (Dante)
• Urshanabi - Ferryman nga mitologjia Mesopotamiane

1. ^ ^{a b} "Charon | Myth & Symbols". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Marrë më 2021-07-21.
2. ^ Coins were not placed on the eyes; all literary sources specify the mouth. Callimachus, Hecale fragment 278 in R. Pfeiffer's text Callimachus (Oxford UP, 1949), vol.2, p. 262; now ordered as fragment 99 by A.S.D. Hollis, in his edition, Callimachus: Hecale (Clarendon Press, Oxford 1990), pp. 284f., from the Suidas, English translation online, specifying the mouth, also Etymologicum Graecum ("Danakes"). See also Smith's Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, entry on "Charon" online for placement in the mouth, though archaeology disproves Smith's statement that every corpse was given a coin; see article on Charon's obol.
3. ^ Virgil, Aeneid 6, 324–330.
4. ^ They include characters of Greco-Roman mythology such as Aeneas, Dionysus, Heracles, Odysseus, Orpheus, Pirithous, and Psyche.
5. ^ Abel, Ernest (2009). Death Gods: an Encyclopedia of the Rulers, Evil Spirits, and Geographies of the Dead (në anglisht). ABC-CLIO, LLC. fq. 97. ISBN 9780313357138.
6. ^ Liddell and Scott, A Greek-English Lexicon (Oxford: Clarendon Press 1843, 1985 printing), entries on χαροπός and χάρων, pp. 1980–1981; Brill's New Pauly (Leiden and Boston 2003), vol. 3, entry on "Charon", pp. 202–203.
7. ^ Christiane Sourvinou-Inwood, "Reading" Greek Death (Oxford University Press, 1996), p. 359 online and p. 390 online.
8. ^ Christiane Sourvinou-Inwood, Charon (1), Oxford Classical Dictionary, 1995, Published online: 7 March 2016 (accessed 28 September 2020)
9. ^ Hansen, William F. (2004). Handbook of classical mythology. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. fq. 136–137. ISBN 9781576072264. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
10. ^ Sourvinou-Inwood, Christiane (2006). "Reading" Greek death: to the end of the classical period (bot. Reprinted). Oxford: Clarendon Press. fq. 308. ISBN 9780198150695. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
11. ^ Hard, Robin; Rose, Herbert J. (2008). The Routledge handbook of Greek mythology: based on H.J. Rose's Handbook of Greek mythology (bot. 1. publ. in paperback). London: Routledge. fq. 113. ISBN 9780415186360. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
12. ^ Boccaccio, Giovanni; Solomon, Jon (2011). Genealogy of the Pagan Gods. Volume 1: Books I-V. Cambridge, Mass. London, England: Harvard University Press. fq. 166–167. ISBN 9780674057104. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
13. ^ Boccaccio, Giovanni; Papio, Michael (2009). Boccaccio's expositions on Dante's Comedy. Toronto: Univ. of Toronto Press. fq. 630. ISBN 9780802099754. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
14. ^ Grinsell, L. V. (1957). "The Ferryman and His Fee: A Study in Ethnology, Archaeology, and Tradition". Folklore. 68 (1): 257–269 [p. 261]. doi:10.1080/0015587X.1957.9717576. JSTOR 1258157. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
15. ^ Virgil, Aeneid 6.298–301, as translated by John Dryden.
16. ^ See Ronnie H. Terpening, Charon and the Crossing: Ancient, Medieval, and Renaissance Transformations of a Myth (Lewisburg: Bucknell University Press, 1985 and London and Toronto: Associated University Presses, 1985), pp. 97–98.
17. ^ For an analysis of these dialogues, see Terpening, pp. 107–116.
18. ^ For an analysis of Dante's depiction of Charon and other appearances in literature from antiquity through the 17th century in Italy, see Terpening, Charon and the Crossing.
19. ^ Abel, Ernest (2009). Death Gods: an Encyclopedia of the Rulers, Evil Spirits, and Geographies of the Dead (në anglisht). ABC-CLIO, LLC. fq. 41, 61, 125, 139. ISBN 9780313357138.
20. ^ DeGrummond, Nancy & Simon, Erika, The Religion of the Etruscans, University of Texas Press, 2006, p. 57.
21. ^ See Kharon at theoi.com for collected source passages with work and line annotations, as well as images from vase paintings.
22. ^ Dennis Overbye (2 korrik 2013). "Two of Pluto's Moons Get Names From Greek Mythology's Underworld". Arkivuar nga origjinali më 2022-11-11. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
23. ^ Godefroit, Pascal; Shuqin Zan; Liyong Jin (2000). "Charonosaurus jiayinensis n. g., n. sp., a lambeosaurine dinosaur from the Late Maastrichtian of northeastern China". Comptes Rendus de l'Académie des Sciences, Série IIA. 330: 875–882. Bibcode:2000CRASE.330..875G. doi:10.1016/S1251-8050(00)00214-7.