Jelena Bonner

Bonner var dotter av jødisk mor og armensk far, og vaks opp i Tsjita, Moskva og Leningrad i det som då var Sovjetunionen. Faren døydde då Bonner var eitt år gammal. Mora og stefaren var aktive i kommunistpartiet, men blei offer for utreinskingane under den store terroren. Stefaren blei skoten, mens mora sat i leir til 1954. Også onkelen til Bonner blei skoten. Ho og broren vaks vidare opp hos bestemora i Leningrad.

Den unge Bonner arbeidde som sjukepleiar under andre verdskrigen på eit sjukehustog som evakuerte folk frå Leningrad under blokaden. Bonner blei sjølv såra i krigen. Etter krigen studerte ho medisin i Leningrad og blei barnelege. Det siste studieåret protesterte ho mot Josef Stalins forfølging av jødiske legar og blei utvist frå instituttet, men ho fullførte studiet etter Stalins død.

Bonner melde seg inn i kommunistpartiet i 1964, men etter den sovjetiske invasjonen i Tsjekkoslovakia i 1968 blei ho eit aktivt medlem i den sovjetiske dissidentrørsla. I 1976 var ho med på å danne Helsingforsgruppa i Moskva. Ho hadde då meldt seg ut av kommunistpartiet fire år tidlegare, i 1972.

Bonner var gift to gonger, andre gong med ein annan sovjetisk menneskerettsaktivist, Andrej Sakharov, som ho møtte under rettssaka mot to dissidentfigurar i 1970. I 1975 var ho i Oslo for å ta imot Nobels fredspris på vegne av ektemannen, som ikkje fekk utreiseløyve. Då Sakharov i 1980 blei forvist til Gorkij (Nizjnij Novgorod) for protestar mot den sovjetiske krigføringa i Afghanistan, følgde Bonner med mannen sin i indre eksil, men kunne dei første åra reise fritt mellom Gorkij og Moskva. I 1984 blei ho sjølv dømd for «antisovjetisk agitasjon og propaganda», og ho opplevde ei rekke kampanjar mot seg i sovjetisk presse. Ekteparet fekk vende tilbake til Moskva under Mikhail Gorbatsjovs styre i 1986.

Bonner oppretta ei stifting for menneskerettar i Sakharovs namn etter at han døydde i 1990. Etter Sovjetunionens oppløysing i 1991 var ho medlem av den russiske menneskerettskommisjonen under Boris Jeltsin, men i 1994 trekte ho seg i protest mot krigføringa i Tsjetsjenia. Siste del av livet budde ho i Boston, saman med dottera. Begge borna frå det første ekteskapet hadde emigrert på 1970-talet. I 2010, året før ho døydde, signerte ho oppropet «Putin må gå», som første underskrivar.

Bonner var ein aktiv skribent alt på 1950-talet. Mest kjent som forfattar er ho for memoarboka Alene sammen (norsk utgåve i 1986). Ho har motteke ei rekke prisar for arbeidet sitt, mellom anna Raftoprisen i 1991.

• Andrej Sakharov
• dissident
• menneskerettar
• Sovjetunionens historie

• Jelena Bonners tidslinje (på russisk)
• Om Jelena Bonner på nettsida Jews in the Red Army
• Russian Dissident Yelena Bonner Dies (Radio Free Europe)

• Hegge, Per Egil (2013): Frykten får ikke vinne: Raftoprisen gjennom 25 år. Bergen: Vigmostad og Bjørke