Čile

Republika Čile República de Chile  (es)
Zastava Grb
Geslo: Por la razón o la fuerza "Umom ili snagom" (es)[1]
Himna: "Himno Nacional de Chile (es)"
Glavni grad	Santiago1 33°26′0″S, 70°40′0″W
Najveći grad	glavni_grad
Službeni jezici	španski
Etničke skupine	52,7% bijelci, 44% Castizo, 3,2% Amerindijanci [2]
Demonim(i)	Čileanci
Government
• Predsjednik	Gabriel Boric
nezavisnost  od Španije
• Prva nacionalna hunta	18. septembar 1810.
• proglašena	12. februar 1818.
• priznata	25. april 1844.
• trenutni ustav	11. septembar 1980.
Površina
• Ukupno	756,950 km2
Stanovništvo
• Procjena za 2021	19,678,310 (60..)
• Popis iz 2017	17,574,003
• Gustoća	24 /km2 (198.)
BDP (PPP)	procjena za 2022
• Ukupno	550.450 mrld. [3]
• Per capita	27.629 $[4] (57..)
BDP (nominalni)	procjena za 2022
• Ukupno	353.664 mrld. $[4]
• Per capita	17.702 $[4]
Gini (2018)	46[5] visok
HDI (2020)	0.851 jako visok (43.)
Valuta	Peso (CLP)
Vremenska zona	n/a
• Ljeti (DST)	UTC-3 (n/a)
Pozivni broj	56
Veb-domena	.cl
Zakonodavno tijelo sjedište ima u Valparaisu. Uključuje Uskršnji Otok i Isla Sala y Gómez; ne uključuje 1,250.000 km2 teritorija koji Čile prisiže na Antarktici.

Čile (španski: Chile) je država u Južnoj Americi, smeštena na jugu kontinenta uzduž pacifičke obale. Zemlja je izdužena 4.630 km u smeru sjever–jug, s najvećom širinom od 430 km. Na severu graniči s Peruom, na severoistoku s Bolivijom te na istoku s Argentinom.

Pustinja Atacama na severu zemlje sadrži velika mineralna bogatstva, naročito bakar i nitrate.

Najveći dio stanovnika i poljoprivrednog zemljišta koncentrirani su u relativno maloj Centralnoj dolini u kojoj se nalazi i glavni grad Santiago. Ta regija je historijski centar Čilea iz kog se zemlja širila prema sjeveru i jugu.

Južni Čile bogat je šumama i pašnjacima, a reljefom dominira niz vulkana i jezera. Južna je obala lavirint fjordova, zaljeva, tjesnaca, te krivudavih poluotoka i otoka. Istočnu granicu zemlje čine Ande u kojima se nalazi najviši vrh Ojos del Salado (6.880 m).

Čile kontroliše i Uskršnji otok, najistočnijim otokom Polinezije, i Otok Robinson Crusoe u Arhipelagu Juan Fernández. Polaže pravo i na velik deo Antarktike.

Glavni članak: Historija Čilea

Prije oko 10.000 godina na područje današnjeg Čilea doselili su se preci Američkih Indijanaca. Kratko su vrijeme sjevernim Čileom gospodarili Inke, ali u znatnijem naseljavanju spriječio ih je otpor domorodaca i udaljenost od središta njihove države.

Godine 1520. Portugalac Ferdinand Magellan, oplovljavajući po prvi put Zemljinu kuglu, otkrio je južni prolaz koji se danas po njemu zove Magellanov prolaz. Sljedeći kontakt Europljana s Čileom zbio se kad je Španjolac Diego de Almagro sa grupom konkvistadora stigao ovamo iz Perua 1535. u potrazi za zlatom, ali se ubrzo vratio praznih ruku.

Prvo stalno evropsko naselje, Santiago, osnovao je 1541. Pedro de Valdivia, jedan od oficira Francisca Pizzara. Umjesto željenih nalazišta zlata i srebra Španjolci su se okrenuli poljoprivredi u Centralnoj dolini. Područje je postalo dijelom Vicekraljevstva Peru. Kolonizatori su se ubrzo suočili s otporom domorodaca, najviše naroda Mapuche u čijoj je pobuni 1553. ubijen Valdivia i uništeno nekoliko većih naselja. Ukidanje ropstva u koloniji 1683. smanjilo je napetosti između dvije grupe.

Dolazak Napoleonovog brata Josepha na španjolsko prijestolje 1808. potaknuo je koloniju na pobunu. Dana 18. septembra 1808. stvoreno vijeće koje je trebalo predstavljati Ferdinanda, nasljednika svrgnutog kralja, proglasilo je Čile autonomnom republikom unutar španjolske monarhije. Uskoro su postali sve glasniji zahtijevievi za punom nezavisnošću. Pokušaji Španjolske da obnovi svoju vlast doveli su do oružanih borbi.

Povremeni sukobi trajali su do 1817., kada je vojska pod vodstvom Bernarda O'Higginsa, najpoznatijeg čileanskog rodoljuba, i Joséa de San Martína, heroja argentinske borbe za nezavisnost, prešla Ande i u Čileu pobedila rojaliste. Dana 12. februara 1818. Čile je proglašen nezavisnom republikom s O'Higginsom kao predsednikom. Političke promene nisu bile propraćene društvenima, tako da je čileansko društvo 19. veka očuvalo raslojenu kolonijalnu strukturu s velikim uticajem moćnih porodica i Katoličke crkve. Nakon političkih borbi oko uređenja države, postignut je kompromis prema kojem je stvoreno jako predsedništvo, ali pod kontrolom velikih zemljoposjednika. Ropstvo je ukinuto 1823. godine.^[6]

Prema kraju 19. veka središnja je vlast dovršila kolonizaciju čileanskog juga i pobedila ostatke naroda Mapuche. Godine 1881. ugovorom s Argentinom potvrđen je čileanski suverenitet nad Magellanovim prolazom. U Pacifičkom ratu vođenom od 1879. do 1883. protiv Perua i Bolivije Čile se proširio za gotovo jednu trećinu dotadašnje teritorije na sever i oduzeo Boliviji izlaz na more, dobivši vredna ležišta nitrata koja su zemlji donela značajno bogatstvo.

Posle kratkog Čileanskog građanskog rata 1891. došlo je do preraspodele političke moći između predsednika i kongresa (parlamenta) i Čile je postao parlamentarna demokratija. U ratu je ojačala i pozicija čileanske finansijske oligarhije, naročito bankarske kuće Edwards povezane sa stranim investitorima. Ipak, srednja i radnička klasa ojačale su do 1920-ih dovoljno da bi mogle izabrati reformski orijentiranog predsednika, Artura Alessandija Palmu, čiji je program delimično blokirao konzervativni kongres. Palmine reformske težnje bile su pomešane s divljenjem prema nekim elementima Mussolinijeve korporativne države. U dvadesetima su se pojavile i prve marksističke grupe sa značajnom podrškom.

Vojnim udarom generala Luisa Altamirana 1924. započelo je razdoblje političke nestabilnosti koje je potrajalo do 1932. Najduže se na vlasti zadržao general Carlos Ibáñez koji je i prepustio 1931. vlast demokratski izabranom nasledniku. Usledila je dvadesetogodišnja dominacija Radikalne stranke, bliske srednjoj klasi, tokom koje je država povećala svoju ulogu u privrednom životu.

Jačanje srednje klase dovelo je do političke aktivacije nižih slojeva stanovništva pa je na izborima 1964. pobedila Hrišćansko-demokratska stranka Čilea na čelu s Eduardom Freijem Montalvom koja je obećala reforme u korist siromašnijih seljaka i sprovođenje agrarne reforme te nacionalizaciju najvećih rudnika bakra. Ipak, Frei se u ostvarivanju svojih obećanja susreo s otporom na oba kraja političkog spektra, tako da je u radikalizovanoj političkoj klimi na izborima 1970. za predsednika izabran marksistički senator Salvador Allende, vođa koalicije "Narodno jedinstvo" koja je uključivala socijaliste, komuniste, radikale i socijaldemokrate te disidente Hrišćansko-demokratske stranke.

Allendeov je program predviđao nastavak i jačanje procesa agrarne reforme i uvođenje društvenog vlasništva nad najvećim privrednim subjektima. Snažno su mu se usprotivili strani investitori i započeli s povlačenjem svojih uloga iz čileanske privrede, a zbog približavanja zemljama Istočnog bloka Allendeu su se suprotstavile i SAD koje su iskoristile svoj uticaj u međunarodnim finansijskim institucijama za otežavanje privrednog položaja Čilea. U prvoj godini mandata Allendeove su mere dovele do izvesnog poboljšanja privrednog stanja, ali već 1972. privreda je počela posrtati, a politička se situacija zaoštrila s čestim sukobima Allendeovih pristaša i protivnika.

Tokom 1973. inflacija se otela kontroli i zaređali su štrajkovi u mnogim delatnostima. Dana 11. septembra 1973. Allende je zbačen u vojnom udaru izvedenom uz podršku CIA-e. Umro je istog dana pod nerazjašnjenim okolnostima u predsedničkoj palati, a vlast je preuzela vojna hunta pod vodstvom generala Augusta Pinocheta. Prve godine vojne vladavine bile su obeležene brojnim kršenjima ljudskih prava i pogubljenjima političkih protivnika. Novi je ustav potvrđen na referendumu sumnjive demokratičnosti 1980. i prema njemu je Pinochet izabran za predsednika uz osmogodišnji mandat. Krajem 1980-ih režim je postupno dopustio veću slobodu govora, javnog okupljanja i političke aktivnosti. Privredna je politika vojne vlade bila gotovo potpuno liberalna, nasuprot dotadašnjem uplitanju države u privredu, što je pogodovalo domaćim i stranim ulaganjima, premda industrija bakra i drugi veliki rudnici nisu vraćeni prijašnjim vlasnicima.

Na referendumu 5. oktobra 1988. general Pinochet nije uspeo dobiti drugi osmogodišnji mandat. Godinu dana kasnije za predsednika je izabran hrišćanski demokrata Patricio Aylwin na čelu široke koalicije 16 stranaka. Godine 1993. predsednik je postao Eduardo Frei Ruiz-Tagle, sin bivšeg predsednika Freija Montalve, a 1999. u drugom je krugu pobedio kandidat Socijalističke stranke Ricardo Lagos.

Čile je 4. septembra 2022. održao referendum o promeni Ustava.^[7] Trenutni Ustav je iz 1980., donet u vreme vladavine Pinocheta, podložan stalnoj kritici zbog ograničavanja suštinskih promena u državi.^[8] Rezultat referenduma jeste 62% izašlih glasanjem protiv promene Ustava. Međutim, bitno je napomenuti da je mesecima vođena kampanja od strane većina političkih partija protiv promene Ustava.^[9] U ovim kampanjama često se upotrebljavale hiperbole o tome kako će novi Ustav "baciti Čile u komunističku propast". Zanimljivo jeste da su ovakvu kampanju vodile političke partije koje nikada nisu bile zajedno u koaliciji i zvanično imaju potpuno različite stavove.^[10]

Čile su mješavina različitih etničkih grupa, dominantno potomaka doseljenika evropskih.^[11][12][13] Čine oko 52,7% i 90% populacije.^[2][14] Valovi doseljenika iz evropskih zemalja stigli su u Čile krajem 19. vijeka i početkom 20. vijeka: Nijemci, Francuzi, Britanci, Irci, Poljaci, italijanskih, Španjolci, Rusi, Hrvati, Srbi i drugi, kao i manji broj doseljenika s Bliskog istoka. U Čile se u drugoj polovini 19. stoljeća na krčevine dotad netaknutih šuma naselilo oko 4 000 njemačkih obitelji, koje su počele razvijati poljoprivredu, stočarstvo i industrijsku proizvodnju.

Hrvatska zajednica u Čileu broji oko 380.000 tisuća ljudi^[15][16] (oko 2,4% stanovništva) i osobito je brojna na sjeveru, u Antofagasta, u području oko glavnoga grada Santiago, te na jugu zemlje (Ognjena zemlja, Porvenir, Punta Arenas). Najviše je iseljenika s Brača koji su u Čile došli zbog zlatne groznice krajem 19. stoljeća.^[17]

Izvorno indijansko stanovništvo sačinjava oko 3,2% ukupnog stanovništva. 214 556 čileanskih državljana govori nekim od indijanskih jezika kao materinskim, a najrasprostranjeniji je mapuche (200 000).^[18]

Među religijama prevladava katoličanstvo, koje država podupire iako nije službena religija.
Osim katolika, postoji i veći broj pripadnika židovske religije i protestanata.

Katolika je 70%, protestanata 15,1%^[19].

Glavni članak: Popis gradova u Čileu

Čile spada u srednje razvijene zemlje. Nakon kratke privredne krize krajem 1990-ih privreda ponovno beleži visoke stope rasta. Najvažniji izvozni proizvodi su bakar, voće, riba, vino, papir i dr. BDP je za 2004. procenjen na 10.400 USD po stanovniku, mereno po PPP-u.

Čile na Wikimedijinoj ostavi