Nais

Nais (lat. Naissus, grč. Ναϊςςός) je bio antički rimski grad, kog su prvog naselili Dardanci u 3. veku pne., a kasnije su ga utvrdili Rimljani. U Naisu su rođeni budući rimski carevi Konstantin Veliki i Konstancije III. Tokom 5. i 6. veka naizmenično su ga osvajali Huni, Istočni Goti, Gepidi, Vizantija i Avari. Slovenska plemena su ga osvojila oko 612.-614. godine. Na mestu antičkog Naisa danas se nalazi grad Niš.

Feliks Kanic, koji je od 1850. godine, u nekoliko navrata posećivao i beležio ruševine Niša, obavio je prva obimnija istraživanja antičkog Naisa. Prvo je zabeležio nekoliko spomenika rimskog perioda na prostoru turske tvrđave. Istraživanja su nastavljena 1864ologiji|arheološka iskopavanja na prostoru Jagodin male i Medijane, koja su sa prekidima nastavljena do 1939. godine.^[1] 1956. obnavljaju se iskopavanja Jagodin male, a od 1962. godine arheološka iskopavanja su vršena na prostoru koji je obuhvatala turska tvrđava.^[2]

Nais se razvio u zapadnom delu Niške kotline, koja je rečnim putem povezana sa susednim kotlinama centralno balkanskog prostora ^[1], na desnoj obali Nišave. Grad je obuhvatao teritoriju od oko 25 hektara, na severu se prostirao do lat. Mutatio Sarmatorum kod Ražnja, a na jugu do lat. Ad Herculem kod Žitorađe, na istoku se oblast Naisa graničila se teritorijom Remezijane. Privredni razvoj grada omogućila su rudišta koja su se nalazila na okolnim planinama, dok je sama kotlina bila pogodna za razvoj stočarstva i zemljoradnje.

U periodu između Tračkog ustanka (11.- 13. godina pne.) i dalmatsko-panonskog ustanka na teritoriji koju danas obuhvata Tvrđave razvio se vojni logor. Epigrafski spomenik pominje kohortu lat. I Cilicum, koja je bila smeštena u Naisu, i koji se datuje u 1. vek. Kasnije u Nais dolazi kohorta lat. I Cretum. Oko logora se razvilo i civilno naselje. U 2. veku u gradu je bila smeštena kohorta lat. I Aurelia Dardanorum.

Kroz grad su prolazili važni putevi, lat. via militaris koji je od Singidunuma i Viminacijuma vodio u Serdiku i Konstantinopolj, vojni put koji je povezivao je Raciariju na Dunavu (Arčar u Bugarskoj) i Lisus (Lissus, Lješ u Albaniji) i put koji je vodio u Skupi. Do Dioklecijanove vladavine, grad je pripadao Gornjoj Meziji, a kasnije Sredozemnoj Dakiji (lat. Dacia Mediterranea). U Jagodin maloj i Gradskom polju otkrivene su nekropole.

Rimljani su osvojili oblast centralnog Balkana u prvoj deceniji prvog veka, kada i dardanski grad Nais ulazi u sastav imperije. U prvom veku Nais nije imao naročitog značaja za rimsko carstvo, vremenom je kolonizovan i dobio je status municipija. Nais svoju ulogu u istoriji carstva dobija tek za vreme cara Dioklecijana kada je država podeljena na četiri oblasti, tetrarhije.

Dolaskom Dioklecijana na vlast 284. godine dešavaju se promene u uređenju države. Vlast je podeljena između četvorice tetrarha koji su upravljali istočnim provincijama (Dioklecijan), Ilirikom, Italijom, i Galijom i Britanijom. Ovom promenom uređenja oblasti većih gradova Naisa, Serdike i Pautalije (Ćustendil) sada su činile sredozemnu Dakiju. Ovo je bila mnogoljudna provincija smeštena u srednjebalkanskom području.

U vreme Dioklecijana (datovanje je izvršeno prema nalazima novca), severno od grada, izvan bedema (lat. extra muros), podignute su monumentalne terme sa hipokaustom.

Podizanje javnih i luksuznih građevina u Naisu se pripisuju caru Konstantinu, pre svega zato što je rođen u ovom gradu 280. godine (a vladao 306-337). Otac Konstantinov, Konstancije Hlor (Dioklecijanov savladar) je takođe rođen u dardanskim oblastima gornje Mezije, po ženskoj liniji je možda bio rođak Klaudija II. Majka Konstantinova, carica Helena, Konstancijeva konkubina, je bila stabularija (krčmarica) u Naisu, poreklom je iz Drepanuma u Bitiniji. Više carskih edikta govori o Konstantinovim čestim boravcima u Naisu između 315. i 334. godine: 13. maj 315 (ili 329), 25. jul 319., 25. avgust 334. 316. i 317. Naisom je vladao Licinije, posle izgubljene bitke kod Vinkovaca 316. godine, koju je vodio protiv Konstantina. Nais, Solun i Serdika su 317. godine sporazumno pripali Konstantinu.

Posle Konstantinove smrti, u Naisu su i dalje boravili carevi, zadržavajući se izvesno vreme prilikom dugih putovanja ili se pripremajući za borbe sa suparnicima. Tako su u zimu 340. godine u Naisu boravili Konstantinovi sinovi Konstancije i Konstans, koji su ovde potpisali dva edikta. Prvi 19. januara, a drugi 2. februara koji je izdao sam Konstans.

Posle smrti Konstansa, uzurpator Magnus Magnencius je preuzeo vlast na zapadu. Konstancije je za to vreme bio zauzet ratom sa Persijancima i nije bio u mogućnosti da spreči Magnencija da proširi vlast i na istok. Tada se Vetranion, vojskovođa podunavskih legija, proglasio za cara po nagovoru Konstancijeve sestre. Dvojca careva su se sreli u Naisu 25. decembra 350. godine. Najpre se vojnicima obratio Konstancije koji ih je podsetio na zasluge svog oca i na vojničku vernost, a potom je Vetranion predao insignije carske vlasti. Konstancije mu je potom oprostio izdajstvo i dopustio da provede starost u jednoj palati u Brusi.

Na pohodu protiv Konstancija II u Naisu se zadržao izvesno vreme i otpadnik Julijan. U grad je stigao u drugoj polovini oktobra 361. godine. U gradu je ostao do decembra iste godine, i za to vreme je upućivao poslanice senatu, Atinjanima, Korincanima i drugim grčkim gradovima tražeći pristalice.

Rimski carevi Valentijan i Valens su boravili u Medijani 364. godine (mestu udaljenom 5 kilometara od Naisa, kako beleži Amianus Marcelinus), pri povratku iz Trakije, kada su podelili svoju pratnju. Ovde je Valentijan izdao više carskih edikta u periodu od 2. do 13. jula.

U 4. veku pod naletom Huna, a uz odobrenje Rimljana, Vizigoti se naseljavaju u Tračkoj Dijecezi. Oni su digli bunu protiv Rima, zbog maltretiranja od strane rimskih činovnika, a Rimljani su poslali vojsku da ih smiri. U bici kod Hadrijanopolja 378. godine Rimljani su potučeni a poginuo je i sam car. Novi car Teodosije vodi borbe sa Vizigotima ali je na kraju sklopio mir i dopustio im da se nasele u Iliriji. Vizigoti su se 401. pobunili, ratovali u Italiji a na kraju ušli i u sam Rim.

Huni su 441. godine upali u Ilirik i opustošili Naisus, Singidunum i mnoge druge gradove i utvrđenja. Car Teodosije II je bio prinuđen da zaključi mir sa hunskim vođom Atilom, uz plaćanje visokog danka i ustupanja pojedinih teritorija. Međutim, 447. godine Atila je ponovo upao u Trakiju i opustošio oko 70 gradova u koje se ubrajaju i Naisus, Serdika, Marcianopolis… Istoričar Prisk, prolazeći 448. carskim drumom pored Nisa, zabeležio je da je on još lezao u ruševinama posle pustošenja iz 441. godine. Hunska država se raspada posle Atiline smrti 453. godine.

Nekoliko decenija kasnije Goti ponovo napadaju Ilirik. Po svedočanstvima Jordanesa, 471. gotski vladar Tjudimer je prešao Savu i napao Nais. 488. godine Teodorih je prešao sa svojom vojskom u Panoniju, a potom u Italiju boreći se protiv Odoakra.

Nais je obnovio car Justinijan I, koji je i rođen u njegovoj blizini. O ovoj obnovi pisao je istoričar Prokopije. Obnovljen i su pre svega bedemi i vojni logor, u okolini je izgrađeno i obnovljeno oko četrdeset utvrđenja. Usled ekonomskih teškoća i nedostataka vojske, region nije bio sposoban da se odbrani od slovenskih i avarskih napada koji su usledili.

U toku 6. veka Sloveni iz Panonije, Anti i Avari često su napadali oblasti Dardanije, pri čemu je više puta stradao i grad Nais. Početkom 7. veka usled stalnih borbi sa Persijancima i nemogućnosti da brane Balkanske teritorije, Vizantinci napuštaju gradove, odlaze na jug kada ove oblasti naseljavaju Sloveni. Vremenski period između 612. i 614. se može smatrati za kraj antike u Naisu.

Arheološka istraživanja Naisa vršena su u centralnom delu tvrđave, gde je otkrivena ulica koja se pružala u pravcu sever-jug, sa građevinama iz ranovizantijskog perioda. Pretpostavlja se da je ova ulica nastala na mestu starije gradske komunikacije.

Grad je imao forum koji se nalazio na jugoistočnom delu turske tvrđave, u blizini koga su otkrivene dve građevine reprezentativnog karaktera, objekat pod svodovima i trobrodni objekat sa portikom. Severno od foruma je otkriven objekat sa vestibulom, ukrašenim podnim mozaikom. Uz zapadni bedem turske tvrđave otkrivena je 1975. građevina (dimenzija 21x15 m), najverovatnije stambenog karaktera, sa šest prostorija. Od izvora Kameničke reke do Naisa je vodio akvedukt (širina zida je iznosila 1,65 metara), koji je nosio keramičke vodovodne cevi, kako bi se grad snabdevao vodom.

U gradu su bili prisutni brojni kultovi, o čemu svedoče nalazi votivnih žrtvenika, skulptura i sitne bronzane plastike. Natpisi sa žrtvenika ukazuju da su pretežno zastupljeni kultovi rimskih božanstava, Jupitera, Junone, Fortune, Libera i Libere, Herkula ali i Mitre kao i tračkih ili ilirskih božanstva. Pretpostavlja se da su u Naisu postojali hramovi, ali izgled i lokacija nisu poznati. Prema nalazu iz Medijane, gde je otkriven grupni nalaz skulptura od belog mermera i porfira pretpostavlja se da je postojao hram posvećenog Asklepiju i Higiji.

Budući da nije utvrđena funkcija lukzunog objekta pod svodovima, sa ukrasima i zidnom i podnom dekoracijom, koji je otkriven na teritoriji turske tvrđave, pretpostavlja se da je u pitanju hram. Prema položaju (uz forum) pretpostavlja da je bio posvećen Jupiteru.^[3]

Na Gradskom polju otkriven je objekat koji čine oktogonalna prostorija i vestibul. Pretpostavlja se da je u pitanju carska rezidencija ili stan važne ličnosti. U ovoj građevini su sačuvani mozaici na podovima, koji su identični po kvalitetu i motivima onima otkrivenim u Medijani.

Glavni članak: Gradsko polje (arheološko nalazište)

Na lokalitetu Gradsko polje, udaljenom oko 300 metara severozapadno od središnjeg dela antičkog grada, između turske tvrđave i kompleksa tehničkih fakulteta, otkriveni su ostaci većeg objekta tokom iskopavanja vršenih 1987-1988. godine. Građevina, koja se sastojala od pet prostorija, od kojih je središnja bila u obliku oktogona, imale su podno grejanje i sistem hipokausta. Objekat je imao površinu od 320 m². Građevina je bila ukrašena mermernom arhitektonskom deokracijom, freskama i mozaicima, organizovanim u pojedinačne tepihe sa bordurom i poljima u prolazima između prostorija.

U malteru oktogonalne prostorije pronađen bronzani novac Maksimina Daje, prema čemu se građevina datuje u početak 4. veka, odnosno posle 309-310. godine ^[4].

Utvrćeno je postojanje nekoliko rimskih vila, koje su se nalazile izvan gradskog jezgra. Oko 4 kilometara severno od Naisa nalazila se vila nazvana Vila na Viniku. Ova vila rustika nije poptuno istražena. U jednoj od prostorija vile pronađena je 1936. godine veća količina srebrnog novca, zajedno sa kalupima za livenje. Južno od grada nalazila se nešto manja Vila na Gorici. Od nalaza otkrivenih u ovoj vili izdvajaju se žrtvenik gradskog dekuriona Aurelija Lupa i srebrni tanjiri izrađeni u čast Licinijevih decenalija.

U jednom kasnoantičkom spisu je zabeleženo da je u Naisu postojala fabrika, radionica za proizvodnju vojne opreme. Fabrike su smeštane u oblastima bogatim rudama gvožđa, kakav je Balkan, i na kome su postojale fabrike u više gradova pored Naisa. Fabrika je snebdevala pogranične jedinice na dunavskom limesu, na kome su Rimljani imali sve više problema sa varvarskim napadima sa severa.

U isto vreme je u Naisu funkcionisala i oficina, radionica za izradu predmeta od plemenitih metala, pre svega od srebra. Najznačajniji predmeti iskovani u Naisu su posude namenjene proslavi desetogodišnjice vladavine cara Licinija. Licinije se posle poraza od Konstantina 316. godine kod Cibale (Vinkovci) sklonio u utvrđeni Nais. Krajem 316. i početkom 317. godine grad je još bio pod njegovom kontrolom. Na posudama iskovanim za ovu proslavu je napisano „božanski Licinije da uvek pobeđuješ” (lat. Licini Auguste semper vincas) ^[5].

Nekoliko godina kasnije u ovoj radionici je iskovan i srebrni tanjir u čast decenalija Konstantinovih sinova, Krispa i Konstantina mlađeg (321-322 godine). Na ovom tanjiru je urezan natpis majstora koji ga je napravio, Euticus Naisi, danas se nalazi u Minhenu.

U Naisu su iskovani i drugi predmeti namenjeni potrebama Rimskih careva, predmeti iz radionice su nalazeni širom Evrope, radionica je radila najmanje do kraja četvrtog veka.

Glavni članak: Ranovizantijska grobnica sa freskama u Nišu

Nekropola u naselju Jagodin mali je dobro istražena. Na lokalitetu je konstatovano 230 grobova i 30 grobnica. Nekropola se nalazila se istočno i severno od grada, pored puta ka Raciariji. Korišćena je u periodu od 4. do 6. veka. Grobne konstrukcije nisu bile uniformne, javljaju se slobodni ukopi, jednostavne konstrukcije ograđene kamenom i velike grobnice pravougaone ili kvadratne osnove, sa poluobličastim svodom ili kalotom. Grobnice su ponekad bile dekorisane, a većina je opljačkana u vreme antike. Od priloga prisutne su posude od keramike i stakla, kao i ukrasni predmeti.

Prva istraživanja vodili su Valtrović i Kanic, a između 1933. i 1934. godine Adam Oršić-Slavetić vodio je arheološka iskopavanja uz pomoć Kraljevske Banske Uprave u Nišu. Na istom prostoru između 1952. i 1953. iskopavanja je vršio je Đorđe Mano-Zisi, koji je otkrio ostatke ranohrišćanske bazilike i veći broj grobova. Bazilika predstavlja jedinstveni nalaz u kasnoantičkoj nekropoli u Jagodin mali. Prema odnosu grobnice, bazilike i grobova predpostavlja se da je ovaj prostor bio kultno mesto u dužem vremenskom periodu ^[6].

Grobnicu je Adam Oršić-Slavetić nazvao mauzolej. Detaljniji opis građevine objavljen je 1937. godine, prema kome su dimenzije grobnica 7,44 x 3,13 m. Imala je svod, sačuvan do visine od 3,38 m, na zapadnoj strani jednu veću i dve manje niše, a na severnoj i južnoj strani grobnice nalazila su se dva arkosolija. U kripti su otkriveni deo stuba od crvenog peščara, ranohrišćanski mermerni kapitel i veći broj skeleta. Prema ovom kapitelu, bazilika se datuje u kraj 5. veka ili početak 6. veka, u doba Anastasija (491. – 518.). Grobnica se sastojala iz kripte i nadzemnog dela koji je neznatno očuvan. Zidovi su bili ojačani pilastrima, raspoređenim na svim stranama građevine.

Bazilika se nalazila na istočnom delu, u osi grobnice. Bila je trobrodna, dimenzija 15,50 x 21,60 m sa polukružnom apsidom na istoku. Pretpostavlja se po ostacima zidova da je imala veću osnovu od istražene. Bila je ukrašena mermernom oplatom i fresko slikarstvom. Između grobnice i bazilike nalazio se ekzonarteks, ispod koga je bilo prilazno stepenište kripte.

Otkriven je veći broj grobova koji se dele na grobove sa konstrukcijom i slobodno ukopane pokojnike. Izdvajaju se grobovi sa konstrukcijom koja oponaša izgled sarkofag i zidani, dvoćelijski grobovi (koji imaju dve grobne pregrade) i koji čine jedinstvenu grobnu celinu. Oktrivena su dva olovna sarkofaga. Konstrukcije su bili ukopane ispod poda bazilike ili su bile vidljive. Najznačajnije je otkriće sarkofaga sa figuralnom dekoracijom (sa simbolom krsta i tročlanim bistama). Moguće je da su u pitanju prikazi Konstantinovih naslednika (Konstantin II, Konstans I i Konstancije II) ^[7]. Heide i Helmut Bušhausen su predložili drukčije datovanje, pretpostavljajući da je sarkofag iz perioda između 379. i 408. godine ^[8]. Ovi autori su datovanje izvršili prema prema sličnosti sa predstavom na zlatnoj poluzi iz Transilvanije na kojoj su prikazani Gracijan I (367. – 383.) Valentinijan II (375. – 392.) i Teodosije I (379. – 395.). Pošto se poluga datuje u 379. ova godina bila bi donja granica datovanja za sarkofag.

Predstava na sarkofagu ukazuje na visok rang osobe koja je sahranjena, prema nekim teorijama u pitanju je dete iz carske porodice ^[8]. U grobovima je otriveno još nekoliko nalaza koji ukazuju na visok rang pokojnika, poput svitka ili ostataka cipela i skupocenih tkanina.

Na teritoriji Naisa ili u njegovoj neposrednoj blizini otkrivena su 3 značajna carska portreta.

Glavni članak: Portret Konstantina Velikog

Najznačajniji je portret Konstantina Velikog. Reč je o bronzanoj glavi sa likom cara Konstantina, sina Konstancija I i Helene, dimenzije 24 cm, izrađen od šuplje livene bronze. Portret je otkriven 1900. godine u šutu desnog obalskog stuba rimskog mosta, pripadao je statui cara, koja je stajala na forumu. Portret je datovan u vreme oko 324. godine n. e. Danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu ^[9].

U slično vreme datovana je i glava od crvenog porfirita, koja je otkrivena 1958. godine u šutu severnog dela Tvrđave, za koju se takođe pretpostavlja da je pripadala Konstantinu.

Glavni članak: Portret carice iz Balajnca

Iste godine u blizini Niša, u okolini mesta Balajnac, otkrivena je glava vizantijske carice, od šuplje livene bronze, u prirodnoj je veličini i pripadala je statui Eufemije, žene Justinove, ili Teodore, Justinijanove žene ^[10].

Od portreta i skulptura koje su otkrivene na teritoriji Naisa, izdvajaju se statue od crvenog afričkog porfirita Asklepija i Higije, sa grčkim tekstovima urezanim na bazama.

U Medijani su oktrivene statue Dionisa, Herakla, Satira i Fortune.

U Naisu su otkriveni i reljefi, uglavnom sa mitološkim božanstvima i civilni ili vojnički reljefi. Otkriveno je i desetak primeraka sitne bronzane plastike.

U osnovnom popisu vojnih jedinica Notacija (lat. Notitia Dignitatum) ne navodi se Nais kao vojna baza ^[11], iako je grad bio važan administrativni, vojni i ekonomski centar tokom kasne antike. Navodi se da je u gradu postojala radionica za izradu predmeta od srebra, što upućuje da je grad bio jedno od mesta gde se proizvodilo oružje za rimsku vojsku. Amijan Marcelin je zabeležio da je Nais više puta opsedan, ali da nikada nije i osvojen, što ukazuje da je ovde bila stacionirana vojna jedinica. Prema analogiji sa Skupima i Ulpijanom, pretpostavlja se da je u Naisu postojala vojna formacija tipa lat. pseudocomitatenses. U 1. veku u Naisu je bila smeštena kohorta lat. I Cilicum. Kasnije u Nais dolazi kohorta lat. I Cretum, a u 2. veku u gradu je bila kohorta lat. I Aurelia Dardanorum. Navodi se i da je ovde smeštena tokom prva 3 veka prva kohorta Dardanaca, pa se pretpostavlja da je ostala u Naisu do kraja antike.

• Nais i Medijana
• Portret Konstantina Velikog
• Portret carice iz Balajnca
• Bitka kod Niša (268)
• Singidunum
• Gornja Mezija

• Petrović P., Niš u antičko doba, Prosveta, 1976.
• Kondić J., Kasnoantičko srebro, Antičko srebro u Srbiji, Beograd 1994.
• Milošević G., Martirijum i grobljanska bazilika u Jagodin-mali u Nišu, Niš i Vizantija 2, 121–140. Niš, 2004.
• Slobodan Drča: Naisus^{[mrtav link]}
• M. Rakocija, Konstantinov grad-starohrišcanski Niš, Niš 2013

• Niš kroz vekove Arhivirano 2014-12-26 na Wayback Machine-u
• Konstantinovo doba Arhivirano 2010-07-11 na Wayback Machine-u
• Posle Konstantina Arhivirano 2010-08-17 na Wayback Machine-u
• Dragulj imperije, Savo Popović, Večernje novosti, feljton „Rim u Srbiji“, 4 nastavak, 26. jul 2007.